Albanija

L-Albanija, uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika tal-Albanija (: Republika e Shqipërisë), huwa pajjiż fl-Ewropa tax-Xlokk. Dan huwa mdawwar mill-Montenegro fil-Majjistral, il-Kosovo fil-Grigal, il-Maċedonja ta' Fuq fil-Lvant u l-Greċja fin-Nofsinhar u fil-Lbiċ. Il-kosta tiegħu tmiss mal- lejn il-Punent, u l- fil-Lbiċ. Huwa inqas minn 72 km (45 mi) mill-Italja, madwar l-Istrett ta' Otranto li jgħaqqad il-Baħar Adrijatiku mal-Baħar Joniku.

Repubblika tal-Albanija Republika e Shqipërisë
Mottu: (uffiċjali) You, Albania, give me honor, give me the name Albanian Inti, Albanija, agħti lili unur, agħti lili l-isem Albaniż
Innu nazzjonali:  Rreth flamurit te përbashkuar () Uniti madwar il-bandiera
Belt kapitali		Tirana 41°20′N 19°48′E / 41.333°N 19.8°E / 41.333; 19.8
		Tirana
Lingwi uffiċjali
Gruppi etniċi		92% - 95% Albaniżi, 3% - 6% Griegi, 25% oħrajn
Gvern
-
-
-	President tal-Parlament
Formazzjoni
-		1190
-		2 ta' Marzu 1444
-	Indipendenza mill-Imperu Ottoman	28 ta' Novembru 1912
-		29 ta' Lulju 1913
-		28 ta' Novembru 1998
Erja
-	Total	28,748 km^2 (140) 11,100 km2 mil kwadru
-	Ilma ()	4.7
Popolazzjoni
-	ċensiment tal-2023	2,402,113
-	Densità	83.6/km^2 (63) 216.5/mili kwadri
()		stima tal-2012
-	Total	$26.110 biljun
-		$9,231
(nominali)		stima tal-2012
-	Total	$13.12 biljun
-		$4,634
(2013)		▲ 0.749 (għoli) ()
		()
Żona tal-ħin		(+1)
Kodiċi telefoniku		355

L-Albanija hija b'ekonomija fi stat ta' tranżizzjoni. Fil-belt kapitali Albaniża, Tirana, joqogħdu 421,286 ruħ mill-popolazzjoni tal-pajjiż ta' 2,831,741. Ir-riformi tas-Suq Ħieles fetħu l-pajjiż għall-investimenti barranin, speċjalment fl-iżvilupp tal-enerġija u fl-infrastuttura tat-trasport. L-Albanija ġiet magħżula bħala l-ewwel destinazzjoni fil-lista tal- minn għaxar pajjiżi.

Fi żminijiet antiki, l-Illyrians abitaw ir-reġjuni tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Albanija, filwaqt li l-Epirotes abitaw in-nofsinhar. Diversi kolonji importanti Griegi antiki ġew stabbiliti wkoll fuq il-kosta. Is-saltna Illirja ċċentrata f'dik li llum hija l-Albanija kienet il-qawwa dominanti qabel il-qawmien tal-Maċedonja. Fit-tieni seklu QK, ir-Repubblika Rumana annesset ir-reġjun u, wara l-qsim tal-Imperu Ruman, saret parti minn Biżanzju. L-ewwel prinċipat Albaniż awtonomu magħruf, il-Libanu, ġie stabbilit fis-seklu 12. Ir-Renju tal-Albanija, il-Prinċipat tal-Albanija u l-Albanija Veneta ġew iffurmati bejn is-sekli 13 u 15 f'partijiet differenti tal-pajjiż, flimkien ma' prinċipalitajiet u entitajiet politiċi Albaniżi oħra. Fl-aħħar tas-seklu 15, l-Albanija saret parti mill-Imperu Ottoman. Fl-1912, l-istat Albaniż modern iddikjara l-indipendenza tiegħu. Fl-1939, l-Italja invadiet ir-Renju tal-Albanija, li sar l-Albanija l-Kbir, u mbagħad protettorat tal-Ġermanja Nażista matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Wara l-gwerra, ġiet iffurmata r-Repubblika Soċjalista Popolari tal-Albanija, li damet sa r-Rivoluzzjonijiet tal-1991 li spiċċaw bil-waqgħa tal-komuniżmu fl-Albanija u finalment it-twaqqif tar-Repubblika attwali tal-Albanija.

Mill-indipendenza tagħha fl-1912, l-Albanija għaddiet minn evoluzzjoni politika diversa, li għaddiet minn monarkija għal dittatorjat komunista qabel ma saret repubblika kostituzzjonali parlamentari sovrana. Irregolata minn kostituzzjoni li tagħti prijorità lis-separazzjoni tas-setgħat, l-istruttura politika tal-pajjiż tinkludi parlament, president ċerimonjali, prim ministru funzjonali, u ġerarkija tal-qrati. L-Albanija hija pajjiż li qed jiżviluppa b'ekonomija bi dħul medju superjuri mmexxija mis-settur tas-servizzi, li fih il-manifattura u t-turiżmu wkoll għandhom rwoli importanti. Wara x-xoljiment tas-sistema komunista tiegħu, il-pajjiż għadda minn ippjanar ċentrali għal ekonomija tas-suq miftuħ. Iċ-ċittadini Albaniżi għandhom aċċess universali għall-kura tas-saħħa u edukazzjoni primarja u sekondarja b'xejn.

Etimoloġija

L-oriġini storika tat-terminu "Albanija" jistgħu jiġu rintraċċati lura għall-Latin medjevali, u l-oriġini tiegħu huwa maħsub li huwa assoċjat mat-tribù Illyrian tal-Albaniżi. Din il-konnessjoni tikseb aktar appoġġ mix-xogħol tal-ġeografu Grieg tal-qedem Ptolemy matul it-2 seklu wara Kristu., fejn kienet tinkludi s-settlement ta' Albanopolis li jinsab fil-grigal ta' Durrës. Il-preżenza ta' settlement medjevali msejħa Albanon jew Arbanon tissuġġerixxi l-possibbiltà ta' kontinwità storika. Ir-relazzjoni preċiża bejn dawn ir-referenzi storiċi u l-kwistjoni dwar jekk Albanopolis kienx sinonimu ma 'Albanon jibqgħu suġġetti ta' dibattitu akkademiku.

L-istoriku Biżantin Michael Attaliates, fir-rakkont storiku tiegħu tas-seklu 11, jipprovdi l-ewwel referenza indiskutibbli għall-Albaniżi, meta' jsemmi li pparteċipaw f'rivolta kontra Kostantinopli fl-1079. Jidentifika wkoll lill-Arbanitai bħala suġġetti tad-Duka ta' Dyrrachium. Fil-Medju Evu, l-Albanija kienet magħrufa bħala Arbëri jew Arbëni mill-abitanti tagħha, li identifikaw lilhom infushom bħala Arbëreshë jew Arbëneshë. L-Albaniżi jużaw it-termini Shqipëri jew Shqipëria għan-nazzjon tagħhom, denominazzjonijiet li jittraċċaw l-oriġini storika tagħha għas-seklu 14. Iżda biss lejn l-aħħar tas-seklu 17 u l-bidu tat-18-il seklu dawn it-termini gradwalment ħadu post lil Arbëria u Arbëreshë fost l-Albaniżi. Dawn iż-żewġ espressjonijiet huma interpretati b'mod wiesa' bħala simboli ta' "Children of the Eagles" u "Land of the Eagles."

Storja

Preistorja

Il-preżenza ta' abitanti Mesolitiċi fl-Albanija ġiet evidenzjata f'diversi siti fil-miftuħ li matul dak il-perjodu kienu qrib il-kosta Adrijatika u f'siti tal-blat. Oġġetti mesolitiċi misjuba f'għar qrib Xarrë jinkludu oġġetti taż-żnied u jasper flimkien ma' għadam fossilizzat ta' annimali, filwaqt li skoperti f'Mount Dajt jinkludu għodda tal-għadam u tal-ġebel simili għal dawk tal-kultura Aurignacian. L-era Neolitika fl-Albanija bdiet madwar is-sena 7000 QK u huwa evidenzjat fis-sejbiet li jindikaw id-domestikazzjoni tan-nagħaġ u l-mogħoż u l-agrikoltura fuq skala żgħira. Parti mill-popolazzjoni Neolitika setgħet kienet l-istess bħall-popolazzjoni Mesolitika tal-Balkani tan-Nofsinhar, bħal fil-Għar ta' Konispol, fejn l-istratum Mesolitiku jeżisti flimkien ma' sejbiet Neolitiċi preċeramika. Il-kultura tal-fuħħar Cardium tidher fuq il-kosta Albaniża u madwar l-Adrijatiku kollu wara s-6500 QK, filwaqt li l-insedjamenti interni pparteċipaw fil-proċessi li ffurmaw il-kultura Starčevo. Il-minjieri tal-bitum Albaniżi Selenicë jipprovdu evidenza bikrija tal-isfruttament tal-bitum fl-Ewropa, li tmur lura għan-Neolitiku Tard (minn 5000 QK), meta l-komunitajiet lokali użawha bħala pigment għal dekorazzjoni taċ-ċeramika, waterproofing u kolla tat-tiswija. Il-bitum Selenicë iċċirkola lejn il-Lvant tal-Albanija mill-bidu tal-5 millennju QK. L-ewwel evidenza tal-esportazzjoni kummerċjali tagħha barra mill-pajjiż ġejja min-Neolitiku u l-Età tal-Bronż fin-Nofsinhar tal-Italja. Il-bitum ta' kwalità għolja ta' Selenicë ġie sfruttat fl-epoki storiċi kollha min-Neolitiku Tard sal-lum.

L-Indo-Ewropejizzazzjoni tal-Albanija fil-kuntest tal-IE-izzazzjoni tal-Balkani tal-Punent bdiet wara l-2800 QK Il-preżenza ta' tumuli tal-Età tal-Bronż Bikrija fil-viċinanza ta' Apollonia aktar tard tmur għall-2679 ± 174 cal QK (2852-2505 cal QK). Dawn il-muntanji tad-dfin jappartjenu għall-espressjoni tan-Nofsinhar tal-kultura Adrijatika-Ljubljana (relatata mal-kultura Cetina aktar tard) li mxiet lejn in-nofsinhar tul l-Adrijatiku mit-Tramuntana tal-Balkani. L-istess komunità bniet munzelli simili fil-Montenegro (Rakića Kuće) u fit-Tramuntana tal-Albanija (Shtoj). L-ewwel sejba arkeġenetika relatata ma' l-IE-izzazzjoni ta' l-Albanija tinvolvi raġel ta 'antenati predominantement Yamnaya midfun f'tumulu Albaniż tal-Grigal li jmur għal 2663-2472 cal QK. Matul l-Età tal-Bronż Nofsani, siti u sejbiet tal-kultura Cetin jidhru fl-Albanija. Il-kultura Cetina mxiet lejn in-Nofsinhar madwar l-Adrijatiku mill-wied Cetina tad-Dalmazja. Fl-Albanija, is-sejbiet ta' Cetina huma kkonċentrati madwar in-nofsinhar tal-Lag Shkodër u tipikament jidhru fiċ-ċimiterji tat-tumuli bħal f’Shkrel u Shtoj u fortizzi bħal Gajtan (Shkodër), kif ukoll f’siti ta' għerien bħal Blaz, Nezir u Keputa (l-Albanija ċentrali). ) u depożiti tal-baċin tal-lagi bħal Sovjan (Xlokk tal-Albanija).

Antikitajiet

It-territorju inkorporat tal-Albanija kien storikament abitat minn popli Indo-Ewropej, inklużi bosta tribujiet Illirji u Epiroti. Kien hemm ukoll diversi kolonji Griegi. It-territorju magħruf bħala Illyria kien jikkorrispondi bejn wieħed u ieħor għaż-żona tal-Lvant tal-Baħar Adrijatiku fil-Baħar Mediterran li testendi fin-nofsinhar sal-bokka tal-Vjosë. L-ewwel rakkont tal-gruppi Illirji ġej mill-Periplus of the Euxine Sea, test Grieg miktub fir-4 seklu QK. Il-Brigas kienu preżenti wkoll fiċ-ċentru tal-Albanija, filwaqt li n-nofsinhar kien abitat mill-Epirote Chaonians, li l-kapitali tagħhom kienet fil-Feniċja. Kolonji oħra bħal Apollonia u Epidamnos ġew stabbiliti minn bliet-stati Griegi fuq il-kosta fis-seklu 7 QK.

It-Taulanti Illyrian kienu tribù Illyrian qawwi li kienu fost l-ewwel tribujiet irreġistrati fiż-żona. Huma għexu f'żona li tikkorrispondi għal ħafna mill-Albanija ta' llum. Flimkien mal-ħakkiem Dardanjan Cleitus, Glaucias, il-ħakkiem tar-renju Taulantian, ġġieled kontra Alessandru l-Kbir fil-Battalja ta’ Pelium fl-335 QK. Hekk kif għadda ż-żmien, il-ħakkiem tal-Maċedonja tal-qedem, Cassander tal-Maċedonja, qabad Apollonia u qasam ix-Xmara Genusus (bl-Albaniż: Shkumbin) fl-314 QK. Ftit snin wara, Glaucias assedjata lil Apollonia u qabad il-kolonja Griega ta’ Epidamnos.

It-tribù Illirju tal-Ardiaeans, iċċentrat fil-Montenegro, ħakmet il-biċċa l-kbira tat-territorju tat-Tramuntana tal-Albanija. Ir-renju Ardjajan tiegħu laħaq l-akbar firxa tiegħu taħt ir-Re Agron, iben Pleuratus II. Agron estenda l-ħakma tiegħu fuq tribujiet ġirien oħra wkoll. Wara l-mewt ta' Agron fl-230 QK, martu, Teuta, wiret ir-renju Ardjajan. Il-forzi ta' Teuta estendew l-operazzjonijiet tagħhom aktar fin-nofsinhar sal-Baħar Jonju. Fl-229 QK, Ruma ddikjarat gwerra fuq is-saltna talli serqet b'mod estensiv bastimenti Rumani. Il-gwerra ntemmet bit-telfa Illirja fl-227 QK Teuta fl-aħħar ġie suċċessur minn Gentius fl-181 QK Gentius iffaċċja r-Rumani fl-168 QK., tibda t-Tielet Gwerra Illirja. Il-kunflitt irriżulta fil-konkwista Rumana tar-reġjun fl-167 QK Ir-Rumani qasmu r-reġjun fi tliet taqsimiet amministrattivi.

Medju Evu

L-Imperu Ruman maqsum fis-sena 395 mal-mewt ta' Teodosju I f'Imperu Ruman tal-Lvant u tal-Punent, parzjalment minħabba pressjoni dejjem tiżdied mit-theddid waqt invażjonijiet barbari. Mis-seklu 6 sas-seklu 7, l-Islavi qasmu d-Danubju u fil-biċċa l-kbira assorbew lill-Griegi, Illirji u Traċi indiġeni fil-Balkani; Għalhekk, l-Illirji ssemmew l-aħħar fir-rekords storiċi fis-seklu 7.

Fis-seklu 11, ix-Xiżma l-Kbira fformalizza t-tkissir tal-komunjoni bejn il-Knisja Ortodossa tal-Lvant u l-Knisja Kattolika tal-Punent, li kienet riflessa fl-Albanija mal-ħolqien ta' tramuntana Kattolika u nofsinhar Ortodossa. Il-poplu Albaniż abita l-punent tal-Lag Ochrida u l-wied ta 'fuq tax-Xmara Shkumbin u stabbilixxa l-Prinċipat tal-Libanu fl-1190 taħt it-tmexxija ta' Progon ta 'Kruja. Is-saltna rnexxielha wliedu Gjin u Dhimitri.

Wara l-mewt ta' Dhimiter, it-territorju daħal taħt il-gvern tal-Grego-Albaniż Gregory Kamonas u aktar tard taħt il-Golem ta' Kruja Fis-seklu 13, il-prinċipat ġie xolt. Il-Libanu huwa meqjus bħala l-ewwel kontorn ta 'stat Albaniż, li żamm status semi-awtonomu bħala t-tarf tal-punent tal-Imperu Biżantin, taħt id-Dukai Biżantin tal-Epiru jew Lascarides ta' Niċea.

Lejn l-aħħar tas-seklu 12 u l-bidu tas-seklu 13, is-Serbi u l-Venezjani bdew jieħdu l-pussess tat-territorju. L-etnoġenesi tal-Albaniżi hija inċerta; Madankollu, l-ewwel aċċenn indisputabbli tal-Albaniżi tmur lura għal rekords storiċi mill-1079 jew l-1080 f’xogħol ta’ Michael Attaliates, li rrefera għall-Albaniżi bħala parteċipanti f’rewwixta kontra Kostantinopli. F'dan il-punt, l-Albaniżi ġew Kristjanizzati kompletament.

Wara x-xoljiment tal-Libanu, Charles of Anjou ikkonkluda ftehim mal-ħakkiema Albaniżi, u wiegħed li jipproteġi lilhom u l-libertajiet antiki tagħhom. Fl-1272, huwa stabbilixxa r-Renju tal-Albanija u rebaħ reġjuni tad-Despotat tal-Epiru. Ir-renju talab it-territorju kollu tal-Albanija ċentrali minn Dyrrhachium tul il-kosta tal-Baħar Adrijatiku sa Butrint. Struttura politika Kattolika kienet il-bażi tal-pjanijiet papali biex jinfirex il-Kattoliċiżmu fil-Peniżola Balkani. Dan il-pjan sab ukoll appoġġ minn Elena ta' Anjou, kuġina ta' Karlu ta' Anjou. Madwar 30 knisja u monasteru Kattoliku nbnew matul il-ħakma tiegħu, l-aktar fit-Tramuntana tal-Albanija.

Ġlidiet għall-poter intern fi ħdan l-Imperu Biżantin fis-seklu 14 ippermettew lill-ħakkiem medjevali l-aktar qawwi tas-Serbji, Stefan Dusan, biex jistabbilixxi imperu ta’ ħajja qasira li kien jinkludi l-Albanija kollha ħlief Durrës. Fl-1367, diversi ħakkiema Albaniżi waqqfu d-Despotat ta’ Arta. Matul dak iż-żmien, inħolqu diversi prinċipalitajiet Albaniżi, notevolment il-Prinċipat ta' l-Albanija, il-Prinċipat ta' Kastrioti, il-Prinċipat ta' Berat u l-Prinċipat ta' Dukagjini. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, l-Imperu Ottoman invada ħafna mill-Albanija u l-Lega ta’ Lezhë baqgħet taħt il-kmand ta’ Skanderbeg, li sar l-eroj nazzjonali tal-istorja medjevali Albaniża.

Dominazzjoni Ottomana

Bil-waqgħa ta' Kostantinopli, l-Imperu Ottoman kompla perijodu twil ta' konkwista u espansjoni bil-fruntieri tiegħu jaslu fil-fond fix-Xlokk tal-Ewropa. Laħqu l-kosta Albaniża tal-Baħar Jonju fl-1385 u waqqfu l-gwarniżjonjiet tagħhom fin-Nofsinhar tal-Albanija fl-1415 u mbagħad okkupaw il-biċċa l-kbira tal-Albanija fl-1431. Konsegwentement, eluf ta' Albaniżi ħarbu lejn l-Ewropa tal-Punent, partikolarment lejn il-Kalabrija, Napli, Ragusa u Sqallija, filwaqt li oħrajn fittxew protezzjoni fil-muntanji ta' spiss inaċċessibbli tal-Albanija. L-Albaniżi, bħala Kristjani, kienu meqjusa bħala klassi aktar baxxa ta' nies u bħala tali kienu suġġetti għal taxxi kbar, fost l-oħrajn, mis-sistema Devshirme li kienet tippermetti lis-sultan jiġbor persentaġġ meħtieġ ta' adoloxxenti Kristjani mill-familji tagħhom biex jagħmlu l-ġinisser. Il-konkwista Ottomana kienet akkumpanjata wkoll mill-proċess gradwali ta' Izlamizzazzjoni u l-kostruzzjoni rapida ta' moskej.

Rivoluzzjoni prospera u fit-tul faqqgħet wara l-formazzjoni tal-Lega ta' Lezhë sal-waqgħa ta' Shkodër taħt it-tmexxija ta' Gjergj Kastrioti Skanderbeg, li b'mod konsistenti għeleb lill-armati Ottomani ewlenin immexxija mis-sultani Murad II u Mehmed II. Skanderbeg irnexxielu jgħaqqad bosta mill-prinċipalitajiet Albaniżi, inklużi l-Arianitis, Dukagjinis, Zaharias u Thopias, u jistabbilixxi awtorità ċentralizzata fuq il-biċċa l-kbira tat-territorji mhux maħkuma, u sar Sid tal-Albanija. L-espansjoni tal-Imperu Ottoman twaqqfet matul iż-żmien li l-forzi ta' Skanderbeg żammew, u hija kkreditata li kienet waħda mir-raġunijiet ewlenin għad-dewmien tal-espansjoni Ottomana fl-Ewropa tal-Punent, li tat lill-prinċipalitajiet Taljani aktar żmien biex jippreparaw aħjar għall-Ottoman wasla. Madankollu, il-falliment tal-biċċa l-kbira tan-nazzjonijiet Ewropej, bl-eċċezzjoni ta' Napli, li jipprovdulu appoġġ, flimkien mal-falliment tal-pjanijiet tal-Papa Piju II li jorganizza kruċjata mwiegħda kontra l-Ottomani, fisser li l-ebda rebħiet tiegħu Skanderbeg ma' żammewx lill-Ottomani b'mod permanenti. milli jinvadu l-Balkani tal-Punent.

Minkejja l-brillanza tiegħu bħala mexxej militari, ir-rebħiet ta' Skanderbeg dewmu biss l-aħħar konkwisti tiegħu. L-invażjonijiet kostanti Ottomani ikkawżaw qerda enormi fl-Albanija, naqqsu ħafna l-popolazzjoni u qerdu merħliet ta' bhejjem u għelejjel. Fin-nuqqas ta' konsenja, ma' kien hemm ebda mod possibbli Skanderbeg seta' jwaqqaf l-invażjonijiet Ottomani minkejja s-suċċessi tiegħu kontrihom. Il-ħaddiema u r-riżorsi tiegħu ma kinux biżżejjed, u dan żammeh milli jespandi l-isforzi tal-gwerra u jkeċċi lit-Torok mill-fruntieri Albaniżi. Għalhekk l-Albanija kienet iddestinata li tiffaċċja sensiela bla tarf ta' attakki Ottomani sakemm fl-aħħar waqgħet snin wara mewtu.

Meta l-Ottomani kisbu post fir-reġjun, il-bliet Albaniżi ġew organizzati f'erba' sanjaks ewlenin. Il-gvern ħeġġeġ il-kummerċ billi stabbilixxa kolonja Lhudija sinifikanti ta' refuġjati li qed jaħarbu mill-persekuzzjoni fi Spanja. Il-belt ta' Vlorë rat oġġetti importati mill-Ewropa jgħaddu mill-portijiet tagħha, bħal bellus, oġġetti tal-qoton, mohairs, twapet, ħwawar u ġilda minn Bursa u Kostantinopli. Xi ċittadini ta' Vlorë kellhom saħansitra sħab kummerċjali madwar l-Ewropa.

Il-fenomenu tal-Iżlamizzazzjoni fost l-Albaniżi nfirex prinċipalment mis-seklu 17 u kompla sas-seklu 18. L-Izlam offrewhom opportunitajiet indaqs u progress fi ħdan l-Imperu Ottoman. Madankollu, ir-raġunijiet għall-konverżjoni kienu, skont xi studjużi, diversi skont il-kuntest, għalkemm in-nuqqas ta' materjal ta' referenza ma' jgħinx meta' jiġu investigati dawn il-mistoqsijiet. Minħabba t-trażżin dejjem akbar tal-Kattoliċiżmu, il-biċċa l-kbira tal-Albaniżi Kattoliċi kkonvertiw fis-seklu 17, filwaqt li l-Albaniżi Ortodossi l-aktar segwew l-istess fis-seklu ta' wara.

L-Albaniżi kienu kkunsidrati strateġikament importanti, u b'hekk kienu jiffurmaw proporzjon sinifikanti tal-armata u l-burokrazija Ottomana. Ħafna Albaniżi Musulmani kisbu pożizzjonijiet politiċi u militari importanti u kkontribwew kulturalment għad-dinja Musulmana usa'. Gawdew din il-pożizzjoni privileġġjata, huma kellhom diversi karigi amministrattivi għolja b'aktar minn żewġ tużżani grand viziers Albaniżi. Oħrajn kienu jinkludu membri tal-familja prominenti Köprülü, Zagan Pasha, Muhammad Ali tal-Eġittu, u Ali Pasha ta' Tepelena. Barra minn hekk, żewġ sultani, Bayezid II u Mehmed III, it-tnejn kellhom ommijiet ta' oriġini Albaniża.

Rilindja

Ir-Rinaxximent Albaniż kien perjodu li kellu l-għeruq tiegħu fl-aħħar tas-seklu 18 u kompla fis-seklu 19, li matulu l-poplu Albaniż ġabar saħħa spiritwali u intellettwali għal ħajja kulturali u politika indipendenti fi ħdan nazzjon indipendenti. Il-kultura Albaniża moderna ffjorixxiet ukoll, speċjalment il-letteratura u l-arti Albaniża, u spiss kienet marbuta mal-influwenzi tar-Romantizmu u l-bidu tal-Illuminiżmu. Qabel iż-żieda tan-nazzjonaliżmu, l-awtoritajiet Ottomani irażżnu kwalunkwe espressjoni ta' għaqda nazzjonali jew kuxjenza mill-poplu Albaniż.

Ir-rebħa tar-Russja fuq l-Imperu Ottoman wara l-Gwerer Russo-Ottoman wasslet għall-iffirmar tat-Trattat ta' San Stefano, li assenja artijiet popolati minn Albaniżi lill-ġirien Slavi u Griegi tagħhom. Madankollu, ir-Renju Unit u l-Imperu Awstro-Ungeriż imblukkaw il-ftehim u ġabu t-Trattat ta' Berlin. Minn dan il-punt, l-Albaniżi bdew jorganizzaw bil-għan li jipproteġu u jgħaqqdu l-artijiet popolati mill-Albaniżi f'nazzjon unitarju, li wassal għall-formazzjoni tal-Lega ta' Prizren. Il-kampjonat inizjalment kien appoġġjat mill-awtoritajiet Ottomani, li l-pożizzjoni tagħhom kienet ibbażata fuq is-solidarjetà reliġjuża tal-poplu Musulman u s-sidien tal-art relatati mal-amministrazzjoni Ottomana. Huma ppreferew u pproteġu s-solidarjetà Musulmana u talbu għad-difiża tal-artijiet Musulmani, li fl-istess ħin jikkostitwixxu r-raġuni għat-titlu tal-Kumitat tal-Lega tal-Musulmani Awtentiċi.

Madwar 300 Musulmani pparteċipaw fl-assemblea li tikkonsisti f'delegati mill-Bosnja, l-amministratur tas-Sanjak ta' Prizren bħala rappreżentanti tal-awtoritajiet ċentrali u l-ebda delegat mill-Vilayet ta' Scutari. Iffirmat minn 47 deputat Musulmani biss, il-kampjonat ħareġ il-Kararname li kien fih proklama li l-popli tat-Tramuntana tal-Albanija, l-Epiru u l-Bożnja u Ħerzegovina huma lesti li jiddefendu l-integrità territorjali tal-Imperu Ottoman bil-mezzi kollha possibbli kontra t-truppi tal-Bulgarija, is-Serbja. u l-Montenegro.

L-awtoritajiet Ottomani ikkanċellaw l-għajnuna tagħhom meta l-kampjonat, taħt Abdyl Frashëri, iffoka fuq il-ħidma għall-awtonomija Albaniża u talbu l-għaqda ta' erba' vilayates, inklużi l-Kosovo, Shkodër, Monastir u Ioannina, f’villayate unifikat, il-Vilayeto Albaniż. Il-kampjonat uża l-forza militari biex jipprevjeni l-annessjoni taż-żoni Plav u Gusinje assenjati lill-Montenegro. Wara diversi battalji ta' suċċess mat-truppi Montenegrini, bħall-Battalja ta' Novšiće, il-kampjonat ġie mġiegħel jirtira mir-reġjuni kkontestati tiegħu. Il-kampjonat aktar tard ġie megħlub mill-armata Ottomana mibgħuta mis-sultan.

Indipendenza

L-Albanija ddikjarat l-indipendenza tagħha mill-Imperu Ottoman fit-28 ta' Novembru, 1912, flimkien ma' l-istabbiliment tas-Senat u l-Gvern mill-Assemblea ta' Vlorë fl-4 ta' Diċembru, 1912. Is-sovranità tagħha ġiet rikonoxxuta mill-Konferenza ta' Londra. Fid-29 ta' Lulju 1913, it-Trattat ta' Londra ddelinea l-fruntieri tal-pajjiż u l-ġirien tiegħu, u ħalla ħafna Albaniżi barra mill-Albanija, prinċipalment maqsuma bejn ir-renji tal-Montenegro, is-Serbja u l-Greċja.

Il-Kummissjoni Internazzjonali ta' Kontroll, ibbażata f'Vlorë, inħolqot fil-15 ta' Ottubru 1913 biex tieħu ħsieb l-amministrazzjoni tal-Albanija sakemm l-istituzzjonijiet politiċi tagħha stess ikunu f'ordni. Il-Ġendarmerija Internazzjonali ġiet stabbilita bħala l-ewwel aġenzija tal-infurzar tal-liġi tal-Prinċipat tal-Albanija. F’Novembru waslu l-ewwel membri tal-gendarmerie fil-pajjiż. Il-Prinċep Albaniż William of Wied (Princ Vilhelm Vidi) ġie elett bħala l-ewwel prinċep tal-prinċipat. Fis-7 ta' Marzu, wasal fil-kapitali proviżorja ta' Durrës u beda jorganizza l-gvern tiegħu, u ħatar lil Turhan Pasha Përmeti biex jifforma l-ewwel kabinett Albaniż.

F'Novembru 1913, forzi Albaniżi favur l-Ottomani kienu offrew it-tron Albaniż lill-ministru tal-gwerra Ottoman imwieled fl-Albaniż, Ahmed Izzet Pasha. Il-bdiewa favur l-Ottomani jemmnu li r-reġim il-ġdid kien għodda tas-sitt poteri Kristjani kbar u s-sidien lokali, li kellhom nofs l-art li tinħarat.

Fi Frar 1914, il-popolazzjoni Griega lokali pproklamat ir-Repubblika Awtonoma tal-Epiru tat-Tramuntana fi Gjirokastër kontra l-inkorporazzjoni fl-Albanija. Din l-inizjattiva ma dametx ħafna u fl-1921 il-provinċji tan-nofsinhar ġew inkorporati fil-Prinċipat tal-Albanija. Intant, ir-rewwixta tal-bdiewa Albaniżi kontra r-reġim il-ġdid faqqgħet taħt it-tmexxija tal-grupp ta' kjeriċi Musulmani miġbura madwar Essad Pasha Toptani, li pproklama lilu nnifsu bħala s-salvatur tal-Albanija u l-Iżlam. Biex jikseb l-appoġġ tal-voluntiera Kattoliċi Mirdita tat-Tramuntana tal-Albanija, il-Prinċep Wied ħatar lill-mexxej tagħhom, Prênk Bibë Doda, ministru tal-affarijiet barranin tal-Prinċipat tal-Albanija. F'Mejju u Ġunju 1914, Isa Boletini u l-irġiel tiegħu, l-aktar mill-Kosovo, ingħaqdu mal-Ġendarmerija Internazzjonali, u r-ribelli għelbu lill-Kattoliċi tat-Tramuntana ta' Mirdita, qabdu l-biċċa l-kbira tal-Albanija ċentrali sal-aħħar ta' Awwissu 1914. 1914. Ir-reġim tal-Prinċep Wied waqa' u ħalla l-pajjiż fit-3 ta' Settembru, 1914.

L-Ewwel Repubblika

Il-perjodu ta’ bejn il-gwerra fl-Albanija kien ikkaratterizzat minn diffikultajiet ekonomiċi u soċjali persistenti, instabbiltà politika, u interventi barranin. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Albanija ma kellhiex gvern stabbilit u fruntieri rikonoxxuti internazzjonalment, u dan jagħmilha vulnerabbli għal entitajiet ġirien bħall-Greċja, l-Italja u l-Jugoslavja, li kollha fittxew li jespandu l-influwenza tagħhom. Dan wassal għal inċertezza politika, enfasizzata fl-1918 meta' l-Kungress ta' Durrës fittex protezzjoni mill-Konferenza tal-Paċi ta' Pariġi, iżda ġie miċħud, u kkomplika aktar il-pożizzjoni tal-Albanija fix-xena internazzjonali. It-tensjonijiet territorjali żdiedu hekk kif il-Jugoslavja, b'mod partikolari s-Serbja, fittxew il-kontroll tat-Tramuntana tal-Albanija, filwaqt li l-Greċja kellha l-mira għal dominanza fin-Nofsinhar tal-Albanija. Is-sitwazzjoni marret għall-agħar fl-1919 meta s-Serbi bdew attakki kontra l-abitanti Albaniżi, fost oħrajn f'Gusinje u Plav, li rriżultaw f’massakri u spostamenti fuq skala kbira. Sadanittant, l-influwenza Taljana kompliet tespandi matul dan iż-żmien, immexxija minn interessi ekonomiċi u ambizzjonijiet politiċi.

Fan Noli, magħruf għall-idealiżmu tiegħu, sar Prim Ministru fl-1924, b'viżjoni li jistabbilixxi gvern kostituzzjonali fuq stil tal-Punent, jabolixxi l-fewdaliżmu, jiġġieled l-influwenza Taljana, u jtejjeb is-setturi kritiċi, inklużi l-infrastruttura, l-edukazzjoni u l-kura medika. Huwa ffaċċja reżistenza mill-ex alleati, li kienu għenu biex ineħħu lil Zog mill-poter, u tħabat biex jiżgura għajnuna barranija biex jimplimenta l-aġenda tiegħu. Id-deċiżjoni ta' Noli li jistabbilixxi rabtiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika, avversarju tal-elite Serba, qanqlet akkużi ta' Bolxeviżmu minn Belgrad. Dan imbagħad wassal għal pressjoni akbar mill-Italja u laħaq il-qofol tagħha fir-restawr ta' Zog għall-awtorità. Fl-1928, Zog għamel transizzjoni lill-Albanija minn repubblika għal monarkija li kisbet l-appoġġ tal-Italja Faxxista, u Zog assuma t-titlu tar-Re Zog I. Bidliet kostituzzjonali ewlenin xolt is-Senat u stabbilixxa Assemblea Nazzjonali unikamerali, u fl-istess ħin ippreservat il- setgħat awtoritarji ta' Zog.

Fl-1939, l-Italja taħt Benito Mussolini nediet invażjoni militari tal-Albanija, li rriżultat fl-eżilju ta' Zog u l-ħolqien ta' protettorat Taljan. Hekk kif għaddiet it-Tieni Gwerra Dinjija, l-Italja kellha l-għan li tespandi d-dominanza territorjali tagħha fil-Balkani, inklużi talbiet territorjali fir-reġjuni tal-Greċja (Chameria), il-Maċedonja, il-Montenegro u l-Kosovo. Dawn l-ambizzjonijiet stabbilixxew il-pedament għall-Albanija l-Kbir, li kellha l-għan li tgħaqqad iż-żoni kollha b'popolazzjonijiet ta' maġġoranza Albaniża f'pajjiż wieħed. Fl-1943, hekk kif il-kontroll tal-Italja naqas, il-Ġermanja Nażista assumiet il-kontroll tal-Albanija, u ssuġġettat lill-Albaniżi għal xogħol sfurzat, sfruttament ekonomiku, u repressjoni taħt il-ħakma Ġermaniża. Il-marea inbidlet fl-1944 meta' l-Albanija ġiet meħlusa mill-okkupazzjoni Ġermaniża.

Dittatorjat Komunista

Ir-reġim komunista ta' Hoxha ħaddan ideoloġiji Marxisti-Leninisti u implimenta politiki awtoritarji, inkluż il-projbizzjoni ta' prattiċi reliġjużi, restrizzjonijiet severi fuq l-ivvjaġġar, u l-abolizzjoni tad-drittijiet tal-proprjetà privata. Kienet definita wkoll minn mudell persistenti ta' purges, ripressjoni estensiva, każijiet ta' tradiment, u ostilità għal influwenzi esterni. Kwalunkwe forma ta' oppożizzjoni jew reżistenza għall- ħakma tiegħu kienet iltaqgħet b’konsegwenzi ħfief u gravi, inkluż eżilju intern, priġunerija fit-tul, u eżekuzzjoni. Ir-reġim iffaċċja għadd kbir ta' sfidi, inklużi faqar mifrux, illitteriżmu, kriżijiet tas-saħħa.

L-istorja diplomatika tal-Albanija taħt Hoxha kienet ikkaratterizzata minn kunflitti notevoli. Inizjalment allinjata mal-Jugoslavja bħala stat satellita, ir-relazzjoni ddeterjorat meta l-Jugoslavja ppruvat tinkorpora lill-Albanija fit-territorju tagħha. Sussegwentement, l-Albanija stabbiliet relazzjonijiet mal-Unjoni Sovjetika u daħlet fi ftehimiet kummerċjali ma' pajjiżi oħra tal-Ewropa tal-Lvant, iżda esperjenzat nuqqas ta' qbil dwar il-politiki Sovjetiċi, li wassal għal relazzjonijiet tensjoni ma' Moska u separazzjoni diplomatika fl-1961. Fl-istess ħin, it-tensjonijiet mal-Punent Żdiedu minħabba r-rifjut tal-Albanija. li jsiru elezzjonijiet ħielsa u akkużi ta' appoġġ tal-Punent għal rewwixti anti-komunisti. L-assoċjazzjoni fit-tul tal-Albanija kienet maċ-Ċina; qabad ma' Beijing matul il-kunflitt Sino-Sovjetiku, li rriżulta fil-qtugħ tar-rabtiet mal-Unjoni Sovjetika u l-irtirar mill-Patt ta' Varsavja bi tweġiba għall-invażjoni taċ-Ċekoslovakkja fl-1968. Iżda r-relazzjonijiet tagħhom staġnaw fl-1970. impenn, u l-Albanija naqqset b'mod attiv id-dipendenza tagħha fuq iċ-Ċina.

Taħt ir-reġim ta' Hoxha, l-Albanija sofriet kampanja mifruxa diretta kontra l-kleru reliġjuż ta' diversi denominazzjonijiet, li rriżultat f'persekuzzjoni pubblika u eżekuzzjonijiet, speċjalment diretti kontra Musulmani, Kattoliċi Rumani, u segwaċi tal-Knisja Ortodossa tal-Lvant. Fl-1946, il-proprjetajiet reliġjużi għaddew minn nazzjonalizzazzjoni, li tikkoinċidi mal-għeluq jew it-trasformazzjoni tal-istituzzjonijiet reliġjużi għal diversi skopijiet oħra. Dan laħaq il-qofol tiegħu fl-1976, meta' l-Albanija saret l-ewwel stat kostituzzjonali ateu fid-dinja. Taħt dan ir-reġim, l-Albaniżi kienu mġiegħla jirrinunzjaw it-twemmin reliġjuż tagħhom, jadottaw stil ta' ħajja sekulari, u “jħaddnu” l-ideoloġija soċjalista.

Ir-Raba' Repubblika

Wara erba' deċennji ta' dittatorjat komunista flimkien mar-rivoluzzjonijiet tal-1989, l-Albanija rat żieda notevoli fl-attiviżmu politiku, partikolarment fost l-istudenti, li wasslet għal trasformazzjoni fl-ordni prevalenti. Wara l-ewwel elezzjonijiet multipartiti fl-1991, il-partit komunista żamm fortizza fil-parlament sat-telfa tiegħu fl-elezzjonijiet parlamentari tal-1992 immexxija mill-Partit Demokratiku. Riżorsi ekonomiċi u finanzjarji konsiderevoli ġew iddedikati għal skemi piramidali li kienu appoġġjati b'mod wiesa 'mill-gvern. L-iskemi qerdu bejn sitta u terz tal-popolazzjoni tal-pajjiż. Minkejja twissijiet mill-Fond Monetarju Internazzjonali, Sali Berisha iddefenda l-iskemi bħala impriżi kbarta'ta’ investiment, li wassal biex aktar nies jidderieġu mill-ġdid ir-rimessi tagħhom u jbigħu djarhom u l-bhejjem tagħhom għal flus kontanti biex jiddepożitaw fl-iskemi.

Il-pjanijiet bdew jisfaxxaw fl-aħħar tal-1996, u wasslu lil ħafna mill-investituri biex jingħaqdu ma' protesti inizjalment paċifiċi kontra l-gvern, u talbu flushom lura. Il-protesti saru vjolenti fi Frar tal-1997, meta l-forzi tal-gvern irrispondew billi sparaw lid-dimostranti. F'Marzu, il-pulizija u l-Gwardja Repubblikana żżerżqu, u ħallew l-armamenti tagħhom miftuħin, li tbattlu malajr minn milizzji u gruppi kriminali. Il-gwerra ċivili li rriżultat ikkawżat mewġa ta' evakwazzjonijiet ta' barranin u refuġjati.

Il-kriżi wasslet lil Aleksandër Meksi u Sali Berisha biex jirriżenjaw mill-pożizzjonijiet tagħhom wara l-elezzjonijiet ġenerali. F'April 1997, l-Operazzjoni Alba, forza taż-żamma tal-paċi tan-NU mmexxija mill-Italja, daħlet fl-Albanija b'żewġ għanijiet: li tassisti l-evakwazzjoni tal-espatrijati u li tassigura t-terren għall-organizzazzjonijiet internazzjonali. L-organizzazzjoni internazzjonali ewlenija involuta kienet l-element multinazzjonali tal-Pulizija Albaniża tal-Unjoni Ewropea tal-Punent, li ħadmet mal-gvern biex tirristruttura s-sistema ġudizzjarja u, fl-istess ħin, il-pulizija Albaniża.

Kontemporanju

L-Albanija bdiet triq attiva lejn il-Punent tal-Punent bl-ambizzjoni li tikseb sħubija fl-Unjoni Ewropea (UE) u fl-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku tat-Tramuntana (NATO). Tragward notevoli intlaħaq fl-2009, meta l-pajjiż kiseb sħubija fin-NATO, li mmarka kisba pijunier fost in-nazzjonijiet tax-Xlokk tal-Ewropa. B'konformità mal-viżjoni tagħha ta' integrazzjoni akbar fl-UE, applika formalment għas-sħubija fit-28 ta' April 2009. Tragward ieħor intlaħaq fl-24 ta' Ġunju 2014, meta l-pajjiż ingħata status ta' kandidat uffiċjali.

[[Stampa:|thumb|]]

Fis-26 ta' Novembru, 2019, terremot ta' qawwa 6.4 qered lill-Albanija, bl-epiċentru madwar 16-il km (10 mi) fil-Lbiċ tal-belt ta' Mamurras. It-theżżiża nħasset f'Tirana u ‘l bogħod sa Taranto, l-Italja, u Belgrad, is-Serbja, filwaqt li l-agħar żoni milquta kienu l-belt kostali ta' Durrës u r-raħal ta' Kodër-Thumanë. Ir-rispons komprensiv għat-terremot inkluda għajnuna umanitarja sinifikanti mid-dijaspora Albaniża u diversi pajjiżi madwar id-dinja.

Ambjent

Ġeografija

L-Albanija tinsab fuq ix-xtut tal-Baħar Mediterran fil-Peniżola Balkani fin-Nofsinhar u fix-Xlokk tal-Ewropa, u għandha erja ta' 28,748 km² (11,100 sq mi). Hija mdawwar mal-Baħar Adrijatiku fil-punent, il-Montenegro fil-majjistral, il-Kosovo fil-grigal, il-Maċedonja ta' Fuq fil-lvant, il-Greċja fin-nofsinhar, u l-Baħar Jonju fil-Lbiċ. Hija tinsab bejn il-latitudnijiet 42° u 39° N u lonġitudnijiet 21° u 19° E. Il-koordinati ġeografiċi jinkludu Vërmosh f'42° 35' 34" latitudni N bħala l-aktar punt tat-Tramuntana, Konispol f'39° 40' 0" tal-latitudni tat-Tramuntana bħala l-aktar fin-nofsinhar, Sazan f'19° 16' 50" lonġitudni tal-lvant bħala l-aktar fil-punent, u Vërnik f'21° 1' 26" lonġitudni tal-lvant bħala l-aktar fil-Lvant. Il-Muntanja Korab, li titla’ 2,764 m (9,068.24 pied) ‘l fuq mill-Adrijatiku, hija l-ogħla punt, filwaqt li l-Baħar Mediterran, f’0 m (0.00 pied), huwa l-aktar baxx. Il-pajjiż jifrex 148 km (92 mi) mil-lvant għal-punent u madwar 340 km (211 mi) mit-tramuntana għan-nofsinhar.

L-Albanija għandha pajsaġġ divers u varjat b'muntanji u għoljiet għaddejjin mit-territorju tagħha f'diversi direzzjonijiet. Il-pajjiż huwa dar għal firxiet ta' muntanji estensivi, inklużi l-Alpi Albaniżi fit-tramuntana, il-Muntanji Korab fil-Lvant, il-Muntanji Pindus fix-Xlokk, il-Muntanji Ceraunian fil-Lbiċ, u l-Muntanji Skanderbeg fiċ-ċentru. Fil-majjistral tinsab il-Lag Shkodër, l-akbar lag fin-Nofsinhar tal-Ewropa. Lejn ix-Xlokk joħroġ il-Lag Ohrid, wieħed mill-eqdem lagi li jeżistu kontinwament fid-dinja. Aktar lejn in-Nofsinhar, il-firxa tinkludi l-Lag Kbir u Żgħir ta' Prespa, xi wħud mill-ogħla lagi fil-Balkani. Ix-xmajjar jogħlew l-aktar fil-lvant u joħorġu fl-ibħra Adrijatiku u Jonju. L-itwal xmara fil-pajjiż, imkejla mill-bokka sas-sors, hija d-Drin, li tibda fil-konfluwenza taż-żewġt ibgħat tagħha, l-Iswed Drin u l-White Drin. Ta' tħassib partikolari hija l-Vjosë, waħda mill-aħħar sistemi ewlenin tax-xmajjar intatti fl-Ewropa.

Fruntiera

Fruntieri totali tal-ALbanija: 691 km, pajjiżi tal-fruntiera: Greċja 212 km; Kosovo 112 km; il-Maċedonja ta' Fuq 181 km; Montenegro 186 km.

Klima

Il-klima tal-Albanija turi livell distint ta' varjabbiltà u diversità minħabba differenzi fil-latitudni, lonġitudni u altitudni. L-Albanija tesperjenza klima Mediterranja u kontinentali, ikkaratterizzata mill-preżenza ta' erba' staġuni distinti. Skont il-klassifikazzjoni Köppen, l-Albanija tinkludi ħames tipi ta' klima primarja, li jvarjaw minn Mediterran u subtropikali fin-nofs tal-punent għal oċeaniċi, kontinentali u subartiċi fin-nofs tal-lvant tal-pajjiż. Ir-reġjuni kostali tul l-ibħra Adrijatiku u Jonju fl-Albanija huma rikonoxxuti bħala l-aktar żoni sħan, filwaqt li r-reġjuni tat-Tramuntana u tal-Lvant li jinkludu l-Alpi Albaniżi u l-Muntanji Korab huma rikonoxxuti bħala l-aktar żoni kesħin tal-pajjiż. Matul is-sena, it-temperaturi medji fix-xahar ivarjaw, li jvarjaw minn -1 °C (30 °F) matul ix-xhur tax-xitwa għal 21.8 °C (71.2 °F) fix-xhur tas-sajf. Notevolment, l-ogħla temperatura rreġistrata ta' 43.9 °C (111.0 °F) ġiet osservata f'Kuçovë fit-18 ta' Lulju, 1973, filwaqt li l-inqas temperatura ta' -29 °C (−20 °F) ġiet irreġistrata fi Shtyllë, Librazhd fid-9 ta' Jannar, 2017.

L-Albanija tirċievi ħafna mill-preċipitazzjoni tagħha fix-xhur tax-xitwa u inqas fix-xhur tas-sajf. Il-medja tax-xita hija madwar 1,485 millimetru (58.5 pulzieri). Il-medja annwali tax-xita tvarja bejn 600 u 3,000 millimetru (24 u 118 pulzier) skond il-lokazzjoni ġeografika. L-artijiet għolja tal-Majjistral u tax-Xlokk jirċievu l-akbar ammont ta 'preċipitazzjoni, filwaqt li l-artijiet għolja tal-Grigal u tal-Lbiċ, kif ukoll l-artijiet baxxi tal-Punent, l-aktar ammont limitat. L-Alpi Albaniżi fit-Tramuntana 'l bogħod tal-pajjiż huma kkunsidrati bħala wieħed mir-reġjuni l-aktar imxarrbin fl-Ewropa, u jirċievu mill-inqas 3,100 mm (122.0 in) ta' xita kull sena. Ġew skoperti erba 'glaċieri f'dawn il-muntanji f'altitudni relattivament baxxa ta' 2,000 metru (6,600 pied), li hija estremament rari għal tali latitudni tan-Nofsinhar.

Bijodiversità

L-Albanija, hotspot tal-bijodiversità, għandha bijodiversità eċċezzjonalment rikka u kuntrastanti minħabba l-pożizzjoni ġeografika tagħha fiċ-ċentru tal-Baħar Mediterran u d-diversità kbira tal-kundizzjonijiet klimatiċi, ġeoloġiċi u idroloġiċi tagħha. Minħabba l-bogħod tagħhom, il-muntanji u l-għoljiet tal-Albanija huma mogħnija b'foresti, siġar u ħaxix li huma essenzjali għall-ħajja ta' varjetà wiesgħa ta' annimali, fost oħrajn, għal tnejn mill-aktar speċi fil-periklu fil-pajjiż, il-linċi u l- ors kannella, kif ukoll il-qattus selvaġġ, il-lupu griż, il-volpi ħamra, is-sakal tad-deheb, l-avultun Eġizzjan u l-ajkla tad-deheb, dan tal-aħħar jikkostitwixxi l-annimal nazzjonali tal-pajjiż.

L-estwarji, l-artijiet mistagħdra u l-għadajjar huma straordinarjament importanti għall-fjamingu iżgħar, il-margun pigmeu u l-għasfur estremament rari u forsi l-aktar emblematiku tal-pajjiż, il-pellikan Dalmatjan. Ta' importanza partikolari huma l-foka monk tal-Mediterran, il-fekruna loggerhead u l-fekruna ħadra li ħafna drabi jbejtu fl-ilmijiet tal-kosta u x-xtut tal-pajjiż.

F'termini fitoġeografiċi, l-Albanija hija parti mir-Renju Boreali u testendi speċifikament fi ħdan il-provinċja Illirja tar-Reġjun Ċirkumboreal u tal-Mediterran. It-territorju tiegħu jista 'jinqasam f'erba' ekoreġjuni terrestri tar-renju Paleartiku, jiġifieri fi ħdan il-foresti tal-weraq Illyrian, il-foresti mħallta tal-Balkani, il-foresti mħallta tal-Muntanji Pindus, u l-foresti mħallta tal-Muntanji Dinariċi.

Madwar 3,500 speċi differenti ta' pjanti jistgħu jinstabu fl-Albanija, li hija prinċipalment dovuta għall-karattru Mediterranju u Ewrażjatiku tagħha. Il-pajjiż iżomm tradizzjoni vibranti ta' prattiċi mediċinali u veġetali. Mill-inqas 300 pjanta mkabbra lokalment jintużaw fil-preparazzjoni ta' ħxejjex aromatiċi u mediċini. Is-siġar fil-foresti huma prinċipalment spruce, ballut, fagu u arżnu.

Konservazzjoni

L-Albanija pparteċipat b'mod attiv f'bosta ftehimiet u konvenzjonijiet internazzjonali mmirati biex isaħħu l-impenn tagħha għall-preservazzjoni u l-ġestjoni sostenibbli tad-diversità bijoloġika. Mill-1994, il-pajjiż kien parti mill-Konvenzjoni dwar id-Diversità Bijoloġika (CBD) u l-Protokolli ta' Cartagena u Nagoya assoċjati magħha. Biex twettaq dawn l-impenji, żviluppat u implimentat Pjan ta' Azzjoni u Strateġija Nazzjonali għall-Bijodiversità (NBSAP) komprensiv. Barra minn hekk, l-Albanija stabbilixxiet sħubija mal-Unjoni Internazzjonali għall-Konservazzjoni tan-Natura (IUCN), li tavvanza l-isforzi tagħha ta' konservazzjoni kemm fuq skala nazzjonali kif ukoll internazzjonali. Iggwidat mill-IUCN, il-pajjiż għamel progress sostanzjali fl-istabbiliment ta' żoni protetti fi ħdan il-fruntieri tiegħu, li jinkludi 12-il park nazzjonali, inklużi Butrint, Karaburun-Sazan, Llogara, Prespa u Vjosa.

Bħala firmatarja tal-Konvenzjoni ta' Ramsar, l-Albanija tat rikonoxximent speċjali lil erba' artijiet mistagħdra, u indikathom bħala Artijiet mistagħdra ta' Importanza Internazzjonali, inklużi Buna – Shkodër, Butrint, Karavasta u Prespa. Id-dedikazzjoni tal-pajjiż għall-protezzjoni testendi aktar fl-isfera tan-Netwerk Dinji tar-Riżervi tal-Biosfera tal-UNESCO, li jopera fi ħdan il-qafas tal-Programm tal-Bniedem u l-Biosfera, evidenzjat mill-parteċipazzjoni tiegħu fir-Riżerva tal-Biosfera fil-Biosfera Transkonfini Ohrid-Prespa. Barra minn hekk, l-Albanija hija dar għal żewġ Siti ta' Wirt Dinji naturali, li jkopru r-reġjun ta' Ohrid u kemm ix-Xmajjar Gashi kif ukoll Rrajca bħala parti mill-foresti tal-fagu antiki u primitivi tal-Karpazji u reġjuni oħra tal-Ewropa.

Żoni Protetti

Iż-żoni protetti Albaniżi huma żoni magħżula u amministrati mill-gvern Albaniż. Hemm 12-il park nazzjonali, 4 siti ramsar, riżerva tal-bijosfera 1 u 786 tip ieħor ta' riżervi ta' konservazzjoni fl-Albanija. Jinsabu fit-tramuntana, il-Park Nazzjonali tal-Alpi Albaniżi, li jinkludi l-Park Nazzjonali ta' qabel Theth u l-Park Nazzjonali tal-Wied ta' Valbonë, huwa mdawwar mill-qċaċet torridi tal-Alpi Albaniżi. Fil-Lvant, partijiet mill-muntanji imħatteb Korab, Nemërçka u Shebenik huma ppreservati fil-konfini tal-Park Nazzjonali Fir de Hotovë-Dangëlli, il-Park Nazzjonali ta' Shebenik u l-Park Nazzjonali ta' Prespa, dan tal-aħħar jinkludi l-parti Albaniża tal-Lagi l-Kbar u ż-Żgħar ta' Prespa.

Fin-nofsinhar, il-Muntanji Ċeraunjani jiddefinixxu l-kosta Albaniża tal-Baħar Jonju, u jsawru l-pajsaġġ tal-Park Nazzjonali ta 'Llogara, li jestendi għall-Peniżola Karaburun, li jifforma l-Park tal-Baħar Karaburun-Sazan. Aktar fin-nofsinhar hemm il-Park Nazzjonali ta' Butrint, li jokkupa peniżola mdawra bil-Lag Butrint u l-Kanal Vivari. Lejn il-punent, li jiġġebbed tul il-kosta Albaniża tal-Baħar Adrijatiku, il-Park Nazzjonali ta' Divjakë-Karavasta fih il-laguna estensiva ta' Karavasta, waħda mill-akbar sistemi ta' laguni fil-Baħar Mediterran. Notevolment, l-ewwel park nazzjonali tax-xmara selvaġġa tal-Ewropa, il-Park Nazzjonali ta' Vjosa, jissalvagwardja x-Xmara Vjosa u t-tributarji ewlenin tagħha, li joriġinaw fil-Muntanji Pindus u joħorġu fil-Baħar Adrijatiku. Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji Dajti, il-Park Nazzjonali tal-Muntanji Lurë-Dejë, u l-Park Nazzjonali tal-Muntanji Tomorr jipproteġu t-terren muntanjuż taċ-ċentru tal-Albanija, inklużi l-muntanji Tomorr u Skanderbeg.

Kwistjonijiet Ambjentali

Il-problemi ambjentali fl-Albanija jkopru b'mod partikolari t-tniġġis tal-arja u l-ilma, l-impatti tat-tibdil fil-klima, in-nuqqasijiet fil-ġestjoni tal-iskart, it-telf tal-bijodiversità u l-imperattiv tal-konservazzjoni tan-natura. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jkollu impatti sinifikanti fuq il-kwalità tal-ħajja fl-Albanija. Il-pajjiż huwa rikonoxxut bħala vulnerabbli għall-impatti tat-tibdil fil-klima, u jikklassifika fid-79 post minn 181 pajjiż fl-Indiċi ta' Adattament Globali ta' Notre Dame tal-2020 Fatturi li jispjegaw il-vulnerabbiltà tal-pajjiż għar-riskji tat-tibdil fil-klima jinkludu perikli ġeoloġiċi u idroloġiċi, inklużi terremoti, għargħar, nirien,. valangi, xita torrenzjali, erożjoni tax-xmajjar u tal-kosta.

Bħala parti mill-Protokoll ta’ Kjoto u l-Ftehim ta' Pariġi, l-Albanija impenjat ruħha li tnaqqas l-emissjonijiet tal-gassijiet b'effett ta' serra b’45 % u tikseb in-newtralità tal-karbonju sal-2050, li, flimkien mal-politiki nazzjonali, se tgħin biex ittaffi l-impatti tat-tibdil fil-klima. Il-pajjiż huwa performer moderat u li qed jitjieb fuq l-Indiċi tal-Prestazzjoni Ambjentali bi klassifikazzjoni ġenerali ta '62 minn 180 pajjiż fl-2022. Madankollu, il-klassifikazzjoni tal-Albanija naqset mill-ogħla pożizzjoni tagħha ta' 15 fl-Indiċi tal-Prestazzjoni 2012. Fl-2019, l-Albanija kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti ta' 6.77 minn 10, u kklassifikah fl-64 post globalment minn 172 pajjiż.

Politika

Is-sistema legali tal-Albanija hija strutturata biex tipproteġi d-drittijiet politiċi tal-popolazzjoni tagħha, irrispettivament mill-affiljazzjoni etnika, lingwistika, razzjali jew reliġjuża tagħhom. Minkejja dawn il-prinċipji, hemm tħassib sinifikanti dwar id-drittijiet tal-bniedem fl-Albanija li jitlob attenzjoni. Dan it-tħassib jinkludi kwistjonijiet relatati mal-indipendenza tal-ġudikatura, in-nuqqas ta' settur tal-midja ħieles u l-problema persistenti ta’ korruzzjoni f’diversi korpi governattivi, aġenziji tal-infurzar tal-liġi u istituzzjonijiet oħra. Hekk kif l-Albanija tkompli t-triq tagħha lejn l-adeżjoni mal-UE, qed isiru sforzi attivi biex jinkiseb titjib sostanzjali f'dawn l-oqsma biex jallinjaw mal-kriterji u l-istandards tal-UE.

Fl-1998, l-Albanija saret repubblika kostituzzjonali parlamentari sovrana, li mmarka pass fundamentali fl-evoluzzjoni politika tagħha. L-istruttura tal-gvern tagħha topera taħt kostituzzjoni li sservi bħala d-dokument primarju tal-pajjiż. Il-kostituzzjoni hija bbażata fuq il-prinċipju tas-separazzjoni tas-setgħat, bi tliet fergħat tal-gvern li jinkludu l-leġiżlattiv inkorporat fil-Parlament, l-eżekuttiv immexxi mill-President bħala kap ċerimonjali tal-istat u l-Prim Ministru bħala kap funzjonali tal-gvern, u l-fergħa ġudizzjarja b' ġerarkija ta' qrati, inklużi qrati kostituzzjonali u supremi, kif ukoll qrati multipli ta' appell u amministrattivi.

Relazzjonijiet Barranin

L-Albanija adottat orjentazzjoni ta' politika barranija ffukata fuq kooperazzjoni attiva u parteċipazzjoni fl-affarijiet internazzjonali. Fiċ-ċentru tal-politika barranija ta 'l-Albanija hemm sett ta' għanijiet, li jinkludu l-impenn biex tipproteġi s-sovranità u l-integrità territorjali tagħha, il-kultivazzjoni ta 'rabtiet diplomatiċi ma' pajjiżi oħra, id-difiża tar-rikonoxximent internazzjonali tal-Kosovo, l-insegwiment tal-integrazzjoni Ewro-Atlantika u l- protezzjoni tad-drittijiet tal-Albaniżi fil-Kosovo, il-Greċja, l-Italja, il-Montenegro, il-Maċedonja ta' Fuq, u d-dijaspora.

L-affarijiet barranin tal-Albanija jenfasizzaw id-dedikazzjoni tal-pajjiż għall-istabbiltà reġjonali u l-integrazzjoni f'istituzzjonijiet internazzjonali ewlenin. L-Albanija saret membru tan-Nazzjonijiet Uniti (NU) fl-1955. Sa mis-snin 90, il-pajjiż kiseb kisba importanti fil-politika barranija tiegħu billi kiseb sħubija fl-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku tat-Tramuntana (NATO) fl-2009. Minn meta kiseb status ta' kandidat fl-2014, il-pajjiż imbarka wkoll fuq aġenda ta' riforma komprensiva biex jallinja mal-istandards ta' adeżjoni tal-Unjoni Ewropea (UE), bil-għan li jsir stat membru tal-UE.

L-Albanija u l-Kosovo jżommu relazzjoni fraterna msaħħa bir-rabtiet kulturali, etniċi u storiċi importanti tagħhom. Iż-żewġ pajjiżi jrawmu rabtiet diplomatiċi fit-tul, u l-Albanija tappoġġja b'mod attiv l-iżvilupp tal-Kosovo u l-isforzi ta' integrazzjoni internazzjonali. Il-kontribut fundamentali tiegħu għat-triq tal-Kosovo lejn l-indipendenza huwa enfasizzat mir-rikonoxximent bikri tiegħu tas-sovranità tal-Kosovo fl-2008. Barra minn hekk, iż-żewġ gvernijiet iżommu laqgħat konġunti annwali, kif muri mil-laqgħa inawgurali fl-2014, li sservi bħala pjattaforma uffiċjali biex titjieb il-kooperazzjoni bilaterali u tissaħħaħ l-impenn konġunt tagħhom għal politiki li jippromwovu l-istabbiltà u l-prosperità tar-reġjun Albaniż kollu kemm hu.

Adeżjoni fl-Unjoni Ewropea

L-applikazzjoni tal-Albanija għas-sħubija fl-UE ġiet ippreżentata fl-24 ta' April 2009.

Fis-16 ta' Novembru 2009, il-Kunsill approva l-applikazzjoni tal-Albanija u stieden lill-Kummissjoni Ewropea biex tressaq l-opinjoni tagħha.

Fid-9 ta' Novembru 2010, il-Kummissjoni vvalutat li qabel ma jkunu jistgħu jinbdew formalment in-negozjati, l-Albanija kienet għad trid tikseb livell meħtieġ ta' konformità mal-kriterji ta' sħubija.

F'Ottubru 2012, il-Kummissjoni Ewropea rrakkomandat li l-Albanija tista' tingħata l-istatus ta' kandidat għall-UE, soġġett għall-finalizzazzjoni ta' miżuri f'ċerti oqsma.

L-Albanija ngħatat status ta' kandidat fl-2014.

F'April 2018, il-Kummissjoni Ewropea ħarġet rakkomandazzjoni biex jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija. F'Ġunju 2018, il-Kunsill adotta konklużjonijiet, li fihom qabel li jwieġeb b'mod pożittiv għall-progress li għamlet l-Albanija, u stabbilixxa t-triq biex jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni f'Ġunju 2019, skont il-progress li jkun sar f'ċerti oqsma ewlenin, bħar-riforma ġudizzjarja u l-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata.

F'Ġunju 2019, il-Kunsill iddiskuta l-Komunikazzjoni tal-Kummissjoni Ewropea tad-29 ta' Mejju 2019 dwar il-politika tat-tkabbir tal-UE u r-rapport dwar l-Albanija. Fid-dawl taż-żmien limitat disponibbli u l-importanza tal-kwistjoni, huwa ddeċieda li jerġa' lura, sa mhux aktar tard minn Ottubru 2019, għall-kwistjoni tal-ftuħ tan-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija bil-ħsieb li tintlaħaq deċiżjoni ċara u sostantiva.

Fil-15 ta' Ottubru 2019, il-Kunsill iddiskuta t-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni fir-rigward tal-Albanija u r-Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq. Wara d-diskussjoni, il-Presidenza ħarġet konklużjonijiet proċedurali fejn innutat li l-Kunsill ser jerġa' lura għall-kwistjoni wara l-Kunsill Ewropew ta' Ottubru.

Il-Kunsill Ewropew tas-17 u t-18 ta' Ottubru 2019 iddeċieda li jerġa' lura għall-kwistjoni tat-tkabbir qabel is-summit UE-Balkani tal-Punent f'Zagreb, f'Mejju 2020.

Fl-24 ta' Marzu 2020, il-Ministri għall-Affarijiet Ewropej qablu politikament li jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija u mar-Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq. Fil-25 ta' Marzu, il-konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u assoċjazzjoni ġew formalment adottati bi proċedura bil-miktub. Fis-26 ta' Marzu, il-membri tal- approvaw il-konklużjonijiet.

Militari

Il-Forzi Armati Albaniżi huma magħmula minn forzi tal-art, tal-ajru u navali u jikkostitwixxu l-forzi militari u paramilitari tal-pajjiż. Huma mmexxija minn kap kmandant taħt is-superviżjoni tal-Ministeru tad-Difiża u mill-President bħala kmandant suprem fi żminijiet ta' gwerra. Madankollu, fi żmien ta’ paċi s-setgħat tagħha huma eżerċitati mill-Prim Ministru u l-Ministru tad-Difiża.

L-għan ewlieni tal-forzi armati tal-Albanija huwa d-difiża tal-indipendenza, is-sovranità u l-integrità territorjali tal-pajjiż, kif ukoll il-parteċipazzjoni f'operazzjonijiet umanitarji, ta' ġlieda kontra, mhux ta' ġlieda u ta' appoġġ għall-paċi. Is-servizz militari ilu volontarju mill-2010 u l-età legali minima għas-servizz hija 19-il sena.

L-Albanija impenjat ruħha li żżid il-parteċipazzjoni tagħha f'operazzjonijiet multinazzjonali. Il-pajjiż ipparteċipa f’sitt missjonijiet internazzjonali, iżda f'missjoni waħda tan-Nazzjonijiet Uniti fil-Ġeorġja, fejn bagħat tliet osservaturi militari. Minn Frar 2008, l-Albanija pparteċipat uffiċjalment fl-Operazzjoni Active Endeavour tan-NATO fil-Baħar Mediterran. Kien mistieden biex jissieħeb fin-NATO fit-3 ta' April, 2008, u sar membru sħiħ fit-2 ta' April, 2009.

L-Albanija naqqset in-numru ta' truppi attivi minn 65,000 fl-1988 għal 14,500 fl-2009. L-armata issa tikkonsisti prinċipalment minn flotta żgħira ta' ajruplani u vapuri tal-gwerra. Iż-żieda fil-baġit militari kienet waħda mill-aktar kundizzjonijiet importanti għall-integrazzjoni fin-NATO. Fl-1996, in-nefqa militari kienet stmata għal 1.5% tal-PGD tal-pajjiż, imbagħad laħqet il-quċċata fl-2009 għal 2% u reġgħet niżlet għal 1.5%.

Organizzazzjoni Territorjali

[[Stampa:|thumb|]] 12-il kontea (bl-Albaniż u uffiċjalment qark/qarku, iżda ħafna drabi prefekturë/prefektura, kultant tradott bħala prefettura). 61 muniċipalità (fl-Albaniż Bashkia). 373 komun.

L-Albanija hija definita f'żona territorjali ta '28,748 km² (11,100 sq mi) fil-Peniżola Balkani. Huwa informalment maqsum fi tliet reġjuni, ir-reġjuni tat-Tramuntana, Ċentrali u tan-Nofsinhar. Mid-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tagħha fl-1912, l-Albanija rriformat l-organizzazzjoni interna tagħha 21 darba. Bħalissa, l-unitajiet amministrattivi ewlenin huma t-tnax-il kontea kostitwenti (qarqe/qarqet), li għandhom status ugwali quddiem il-liġi. Il-kontej kienu ntużaw qabel fis-snin ħamsin u ġew maħluqa mill-ġdid fil-31 ta' Lulju 2000 biex jgħaqqdu s-36 distrett (rrathë/rrathët) ta' dak iż-żmien. L-akbar kontea tal-Albanija skont il-popolazzjoni hija l-Kontea ta' Tirana b'aktar minn 800,000 ruħ. L-iżgħar kontea, skont il-popolazzjoni, hija l-Kontea ta’ Gjirokastër b’aktar minn 70,000 ruħ. L-akbar kontea, skond iż-żona, hija l-Kontea ta' Korçë, li tkopri 3,711 kilometru kwadru (1,433 sq mi) tax-Xlokk tal-Albanija. L-iżgħar kontea, skond iż-żona, hija l-Kontea ta 'Durrës, li tkopri erja ta' 766 kilometru kwadru (296 sq mi) fil-punent ta 'l-Albanija.

Il-kontej huma magħmula minn 61 diviżjoni tat-tieni livell magħrufa bħala muniċipalitajiet (bashki/bashkia). Il-muniċipalitajiet huma l-ewwel livell tal-gvern lokali, responsabbli għall-ħtiġijiet lokali u l-infurzar tal-liġi. Huma unifikaw u ssimplifikaw is-sistema preċedenti ta' muniċipalitajiet urbani u rurali jew komuni (komuna/komunat) fl-2015. Għal kwistjonijiet minuri tal-gvern lokali, il-muniċipalitajiet huma organizzati fi 373 unità amministrattiva (njësia/njësitë administrative). Hemm ukoll 2,980 villaġġ (fshatra/fshatrat), distretti jew distretti (lagje/lagjet) u lokalitajiet (lokalitete/lokalitetet) li qabel kienu jintużaw bħala unitajiet amministrattivi.

Ekonomija

It-tranżizzjoni tal-Albanija minn ekonomija soċjalista ppjanata għal ekonomija kapitalista mħallta kienet fil-biċċa l-kbira ta' suċċess. Il-pajjiż għandu ekonomija mħallta li qed tiżviluppa kklassifikata mill-Bank Dinji bħala ekonomija bi dħul medju superjuri. Fl-2016, kellha r-raba' l-inqas rata' ta' qgħad fil-Balkani b'valur stmat ta' 14.7%. L-imsieħba kummerċjali ewlenin tagħha huma l-Italja, il-Greċja, Spanja, il-Kosovo u l-Istati Uniti. Il-lek (ALL) hija l-munita tal-pajjiż u hija stabbilita għal madwar 132.51 lek għal kull ewro.

Il-bliet ta' Tirana u Durrës jikkostitwixxu l-qalba ekonomika u finanzjarja tal-Albanija minħabba l-popolazzjoni kbira tagħhom, l-infrastruttura moderna u l-pożizzjoni ġeografika strateġika tagħhom. L-aktar faċilitajiet infrastrutturali importanti tal-pajjiż jgħaddu miż-żewġ bliet, u jgħaqqdu t-tramuntana għan-nofsinhar u l-punent għal-lvant. Fost l-akbar kumpaniji hemm il-kumpaniji taż-żejt Taçi Oil, Albpetrol, ARMO u Kastrati, il-kumpanija tal-minjieri AlbChrome, il-kumpanija tas-siment Antea, il-grupp ta' investiment BALFIN u l-kumpaniji tat-teknoloġija Albtelecom, Vodafone, One Albania u oħrajn.

Fl-2012, il-PGD per capita tal-Albanija kien ta' 30% tal-medja tal-Unjoni Ewropea, filwaqt li l-PGD (PPP) per capita kien ta' 35%. Fl-ewwel kwart tal-2010, wara r-Riċessjoni l-Kbira, l-Albanija kienet waħda minn tliet pajjiżi fl-Ewropa li rreġistraw tkabbir ekonomiku. Il-Fond Monetarju Internazzjonali mbassar tkabbir ta' 2.6% għall-Albanija fl-2010 u 3.2% fl-2011. Skont Forbes, minn Diċembru 2016, il-Prodott Gross Domestiku (PGD) kien qed jikber b'2.8%. Il-pajjiż kellu bilanċ kummerċjali ta' -9.7% u rata ta' qgħad ta' 14.7%. L-investiment dirett barrani żdied b'mod sinifikanti f’dawn l-aħħar snin hekk kif il-gvern imbarka fuq programm ambizzjuż biex itejjeb il-klima tan-negozju permezz ta' riformi fiskali u leġiżlattivi.

Settur Primarju

L-agrikoltura tal-pajjiż hija bbażata fuq unitajiet familjari mxerrda ta' daqs żgħir u medju. Jibqa' settur importanti tal-ekonomija tal-Albanija. Timpjega 41% tal-popolazzjoni u madwar 24.31% tal-art tintuża għal skopijiet agrikoli. Wieħed mill-eqdem siti agrikoli fl-Ewropa nstab fix-Xlokk tal-pajjiż. Bħala parti mill-proċess ta' qabel l-adeżjoni tal-Albanija mal-Unjoni Ewropea, il-bdiewa qed jirċievu għajnuna permezz ta' fondi tal-IPA biex itejbu l-istandards agrikoli Albaniżi.

L-Albanija tipproduċi kwantitajiet sinifikanti ta' frott (tuffieħ, żebbuġ, għeneb, larinġ, lumi, berquq, ħawħ, ċirasa, tin, ċirasa qarsa, għanbaqar u frawli), ħaxix (patata, tadam, qamħirrum, basal u qamħ), pitravi taz-zokkor, tabakk , laħam, għasel, prodotti tal-ħalib, mediċina tradizzjonali u pjanti aromatiċi. Barra minn hekk, il-pajjiż huwa produttur globali ewlieni ta' salvja, klin u ġenzjana isfar. Il-viċinanza tal-pajjiż mal-Baħar Jonju u l-Baħar Adrijatiku tagħti potenzjal kbir lill-industrija tas-sajd sottożviluppata. Ekonomisti tal-Bank Dinji u tal-Komunità Ewropea jirrappurtaw li l-industrija tas-sajd tal-Albanija għandha potenzjal tajjeb biex tiġġenera qligħ mill-esportazzjoni minħabba li l-prezzijiet fis-swieq Griegi u Taljani fil-qrib huma ħafna drabi ogħla minn dawk fis-suq Albaniż. Il-ħut disponibbli fil-kosti tal-pajjiż huwa l-karpjun, it-trota, il-bream, il-maskli u l-krustaċji.

L-Albanija għandha waħda mill-itwal storja tal-vitikultura fl-Ewropa. Ir-reġjun attwali kien wieħed mill-ftit postijiet fejn id-dwieli tkabbru b'mod naturali matul l-Età tas-Silġ. L-eqdem żrieragħ misjuba fir-reġjun għandhom bejn 4,000 u 6,000 sena. Fl-2009, in-nazzjon ipproduċa madwar 17,500 tunnellata inbid.

Settur Sekondarju

Is-settur sekondarju tal-Albanija għadda minn ħafna bidliet u diversifikazzjoni. Hija diversifikata ħafna, minn elettronika, manifattura, tessuti, sa ikel, siment, minjieri, u enerġija. L-impjant Antea Cement f'Fushë-Krujë huwa meqjus bħala wieħed mill-akbar investimenti industrijali greenfield fil-pajjiż. Iż-żejt u l-gass Albaniż huwa wieħed mill-aktar setturi promettenti, għalkemm regolati b'mod strett, tal-ekonomija tagħha. L-Albanija għandha t-tieni l-akbar depożiti taż-żejt fil-Peniżola Balkani wara r-Rumanija, u l-akbar riżervi taż-żejt fl-Ewropa. Il-kumpanija Albpetrol hija proprjetà tal-istat Albaniż u tissorvelja l-ftehimiet taż-żejt tal-istat fil-pajjiż. L-industrija tat-tessuti esperjenzat espansjoni estensiva billi avviċinat kumpaniji tal-Unjoni Ewropea (UE) fl-Albanija. Skont l-Istitut tal-Istatistika (INSTAT), mill-2016, il-produzzjoni tat-tessuti kellha tkabbir annwali ta' 5.3% u fatturat annwali ta' madwar 1.5 biljun ewro.

L-Albanija hija produttur ewlieni tal-minerali u hija fost l-akbar produtturi u esportaturi tal-kromju fid-dinja. In-nazzjon huwa wkoll produttur notevoli ta' ram, nikil u faħam. Il-Minjiera Batra, il-Minjiera Bulqizë u l-Minjiera Thekna huma fost l-aktar minjieri Albaniżi rinomati li għadhom qed joperaw.

Settur Terzjarju

Is-settur terzjarju jirrappreżenta s-settur tal-ekonomija tal-pajjiż li qed jikber b'rata mgħaġġla. 36% tal-popolazzjoni taħdem fis-settur tas-servizzi, li jikkontribwixxi għal 65% tal-PGD tal-pajjiż. Sa mill-aħħar tas-seklu 20, l-industrija bankarja hija komponent importanti tas-settur terzjarju u għadha f'kundizzjoni ġeneralment tajba minħabba l-privatizzazzjoni u l-politika monetarja ta' min ifaħħarha.

Preċedentement wieħed mill-aktar pajjiżi iżolati u kkontrollati fid-dinja, l-industrija tat-telekomunikazzjoni llum tirrappreżenta kontributur ewlieni ieħor għas-settur. Ġie żviluppat fil-biċċa l-kbira permezz ta' privatizzazzjoni u investiment sussegwenti minn investituri domestiċi u barranin. Eagle, Vodafone u One Albania huma l-fornituri ewlenin tas-servizzi tat-telekomunikazzjoni tal-pajjiż.

It-turiżmu huwa rikonoxxut bħala industrija ta' importanza nazzjonali u ilu jiżdied b'mod kostanti mill-bidu tas-seklu 21. Irrappreżenta direttament 8.4% tal-PDG fl-2016, għalkemm jekk jiġu inklużi l-kontribuzzjonijiet indiretti, il-proporzjon jiżdied għal 26%. Fl-istess sena, il-pajjiż irċieva madwar 4.74 miljun viżitatur, prinċipalment minn madwar l-Ewropa kollha u l-Istati Uniti wkoll.

Iż-żieda fil-viżitaturi barranin kienet spettakolari. L-Albanija kellha biss 500,000 viżitatur fl-2005, u madwar 4.2 miljun fl-2012, żieda ta’ 740 fil-mija. Fl-2015, it-turiżmu tas-sajf żdied b’25 fil-mija fuq l-2014, skont l-aġenzija tat-turiżmu tal-pajjiż. Fl-2011, Lonely Planet semmiet lill-Albanija bħala l-aqwa destinazzjoni turistika, filwaqt li The New York Times poġġa lill-Albanija bħala r-raba' l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja fl-2014.

Ħafna mill-industrija tat-turiżmu hija kkonċentrata tul il-Baħar Adrijatiku u l-Baħar Jonju fil-punent tal-pajjiż. Iżda r-Riviera Albaniża fil-Lbiċ għandha l-aktar bajjiet pittoreski u verġni; Il-kosta tagħha għandha tul konsiderevoli ta' 446 kilometru (277 mil). Il-kosta għandha karattru distintiv, rikka f'varjetajiet ta' bajjiet verġni, promonturi, coves, bajjiet koperti, laguni, bajjiet żgħar taż-żrar, għerien tal-baħar u ħafna karatteristiċi ġeografiċi. Xi partijiet minn din il-kosta huma ekoloġikament nodfa ħafna, inklużi żoni mhux esplorati, li huma rari ħafna fil-Mediterran. Attrazzjonijiet oħra jinkludu żoni muntanjużi bħall-Alpi Albaniżi, il-Muntanji Ċerauni u l-Muntanji Korab, iżda wkoll il-bliet storiċi ta' Berat, Durrës, Gjirokastër, Sarandë, Shkodër u Korçë.

Trasport

It-trasport fl-Albanija huwa ġestit fi ħdan il-funzjonijiet tal-Ministeru tal-Infrastruttura u l-Enerġija u entitajiet bħall-Awtorità Albaniża tal-Highway (ARRSH), responsabbli għall-kostruzzjoni u l-manutenzjoni tal-awtostradi u l-awtostradi tal-Albanija, kif ukoll l-Awtorità Albaniża tal-Avjazzjoni tal-Awtostradi (. AAC), bir-responsabbiltà li tikkoordina l-avjazzjoni ċivili u l-ajruporti fil-pajjiż.

L-Ajruport Internazzjonali ta' Tirana huwa l-portal ewlieni tal-ajru għall-pajjiż u huwa wkoll iċ-ċentru ewlieni għat-trasportatur tal-bandiera nazzjonali tal-Albanija, Air Albania. L-ajruport ġarr aktar minn 3.3 miljun passiġġier fl-2019 b'konnessjonijiet għal bosta destinazzjonijiet f’pajjiżi oħra fl-Ewropa, l-Afrika u l-Asja. Il-pajjiż qed jippjana li jżid progressivament in-numru ta' ajruporti, speċjalment fin-nofsinhar, b'postijiet possibbli f'Sarandë, Gjirokastër u Vlorë.

It-toroq u l-awtostradi tal-Albanija huma miżmuma b'mod adegwat u ħafna drabi għadhom qed jinbnew u jiġu rinnovati. Highway 1 (A1) hija kuritur tat-trasport integrali u l-itwal awtostrada fil-pajjiż. Huwa ppjanat li tgħaqqad Durrës fuq il-Baħar Adrijatiku permezz ta' Pristina fil-Kosovo mal-Kuritur Pan-Ewropew L-awtostrada 3 (A3) qed tinbena u wara t-tlestija tagħha se tgħaqqad Tirana u Elbasan mal-Kuritur Pan-Ewropew VIII. Meta t-tliet kurituri jitlestew, l-Albanija se jkollha madwar 759 kilometru (472 mil) ta' awtostrada, li tgħaqqadha mal-pajjiżi ġirien kollha.

Durrës huwa l-akbar u l-aktar port tal-baħar fil-pajjiż, segwit minn Vlorë, Shëngjin u Sarandë. Mill-2014, huwa wieħed mill-akbar portijiet tal-passiġġieri fil-Baħar Adrijatiku, b'volum annwali ta' passiġġieri ta' madwar 1.5 miljun. Il-portijiet ewlenin iservu sistema tal-laneċ li tgħaqqad l-Albanija mal-gżejjer u l-ibliet kostali fil-Kroazja, il-Greċja u l-Italja.

In-netwerk ferrovjarju huwa mmexxi mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Hekurudha Shqiptare. Kien hemm żieda konsiderevoli fis-sjieda tal-karozzi privati ​​u l-użu tal-karozzi tal-linja, filwaqt li l-użu tal-ferrovija naqas. Linja ferrovjarja ġdida hija ppjanata minn Tirana u l-ajruport tagħha għal Durrës. Il-post ta' din il-linja tal-ferrovija, li tgħaqqad iż-żoni urbani l-aktar popolati tal-Albanija, tagħmilha proġett importanti ta' żvilupp ekonomiku.

Infrastruttura

Edukazzjoni

Fl-Albanija, l-edukazzjoni hija sekulari, ħielsa, obbligatorja u bbażata fuq tliet livelli. Is-sena akkademika hija maqsuma f'żewġ semestri, li jibdew f'Settembru jew Ottubru u jispiċċaw f'Ġunju jew Lulju. L-Albaniż huwa l-lingwa primarja ta' istruzzjoni fl-istituzzjonijiet akkademiċi tal-pajjiż. L-istudju tal-ewwel lingwa barranija huwa obbligatorju u l-aktar spiss jiġi mgħallem fi skejjel primarji u bilingwi. Il-lingwi mgħallma fl-iskejjel huma l-Ingliż, it-Taljan, il-Franċiż u l-Ġermaniż. L-Albanija għandha stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 98.7%, b'99.2% għall-irġiel u 98.3% għan-nisa.

L-edukazzjoni primarja obbligatorja hija maqsuma f'żewġ livelli, skola elementari u skola sekondarja, mill-ewwel grad sal-ħames u s-sitt sad-disa', rispettivament. L-istudenti għandhom jattendu l-iskola mill-età ta’ sitt snin sakemm jagħlqu 16-il sena. Meta jtemmu b’suċċess l-edukazzjoni primarja, l-istudenti kollha għandhom id-dritt li jattendu skejjel sekondarji, li jispeċjalizzaw fi kwalunkwe qasam, inklużi l-arti, l-isports, il-lingwi, ix-xjenza u t-teknoloġija.

L-edukazzjoni ogħla hija fakultattiva u għaddiet minn riforma u ristrutturar estensivi skont il-prinċipji tal-Proċess ta' Bolonja. Hemm numru sinifikanti ta' istituzzjonijiet ta' edukazzjoni għolja privati ​​u pubbliċi fl-ibliet ewlenin tal-Albanija. L-edukazzjoni ogħla hija organizzata fi tliet livelli suċċessivi, il-lawrja tal-baċellerat, il-lawrja tal-masters u d-dottorat.

L-Albaniż huwa l-lingwa uffiċjali tal-istruzzjoni.

Obbligatorju: L-edukazzjoni primarja hija obbligatorja, iżda l-biċċa l-kbira tal-istudenti jkomplu sal-edukazzjoni sekondarja.

Is-sena skolastika tibda f'Settembru u tispiċċa f'Ġunju, u hija maqsuma f'żewġ semestri.

Ir-rata tal-litteriżmu fl-Albanija hija madwar 99%.

Fl-2022, l-Albanija ddedikat 2.75% tan-nefqa pubblika totali tagħha għall-edukazzjoni.

L-Albanija għandha erba' universitajiet pubbliċi kbar f’Tirana, il-kapitali tal-pajjiż. Hemm ukoll universitajiet privati, bħal Tirana Business University.

Skejjel privati: Hemm skejjel privati ​​li joffru edukazzjoni internazzjonali, bħall-Akkademja Dinjija jew l-Iskola Internazzjonali ta' Tirana.

Fl-Albanija, is-sistema edukattiva hija sekulari u appoġġjata prinċipalment mill-Istat.

Universitajiet

Fl-Albanija hemm 30 università. Xi wħud notevoli huma: Università ta' Elbasan, Università tal-Arti (Tirana), Università ta' Tirana, Università ta' Vitrina.

Saħħa

Il-kostituzzjoni tal-Albanija tiggarantixxi liċ-ċittadini tagħha kura tas-saħħa ugwali, ħielsa u universali. Is-sistema tal-kura tas-saħħa hija organizzata f'kura primarja, sekondarja u terzjarja, u tinsab fi proċess ta' modernizzazzjoni u żvilupp. L-istennija tal-għomor fit-twelid fl-Albanija hija ta' 77.8 snin, u tikklassifika fis-37 post fid-dinja u tisboq diversi pajjiżi żviluppati. L-istennija tal-ħajja medja b'saħħitha hija ta' 68.8 snin, u tikklassifika fis-37 post fid-dinja. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi tal-pajjiż kienet stmata għal 12 għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2015. Fl-2000, il-pajjiż kellu l-55 aħjar prestazzjoni tas-saħħa fid-dinja, kif definit mill-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa.

Il-mard kardjovaskulari huwa l-kawża ewlenija tal-mewt fl-Albanija, li jammonta għal 52% tal-imwiet. Inċidenti, korrimenti, mard malinn u respiratorju huma kawżi ewlenin oħra tal-mewt. Il-mard newropsikjatriku żdied ukoll minħabba bidliet demografiċi, soċjali u ekonomiċi riċenti fil-pajjiż.

Fl-2009, l-Albanija kellha provvista ta' frott u ħaxix ta' 886 gramma per capita kuljum, il-ħames l-ogħla provvista fl-Ewropa. Meta mqabbla ma' pajjiżi oħra żviluppati u li qed jiżviluppaw, l-Albanija għandha rata relattivament baxxa ta' obeżità, probabbilment grazzi għad-dieta Mediterranja. Skont id-dejta tal-2016 tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa, 21.7% tal-adulti fil-pajjiż għandhom piż żejjed klinikament, b'indiċi tal-massa tal-ġisem (BMI) ta' 25 jew aktar.

Enerġija

Minħabba l-post u r-riżorsi naturali tagħha, l-Albanija għandha varjetà wiesgħa ta' riżorsi ta' enerġija, li jvarjaw minn gass, żejt u faħam għal riħ, solari, ilma u sorsi rinnovabbli oħra. Skont l-Indiċi tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija (ETI) 2023 tal-Forum Ekonomiku Dinji, il-pajjiż ikklassifika fil-21 post globalment, u enfasizza l-progress fl-aġenda tiegħu għat-tranżizzjoni tal-enerġija. Bħalissa, is-settur tal-ġenerazzjoni tal-elettriku tal-Albanija jiddependi fuq l-idroelettriku, u jikklassifika l-ħames fid-dinja f'termini perċentwali. Id-Drin, fit-Tramuntana, hija dar għal erba' impjanti tal-enerġija idroelettrika, inklużi Fierza, Koman, Skavica u Vau i Dejës. Żewġ power stations oħra, bħal Banjë u Moglicë, jinsabu tul id-Devoll fin-nofsinhar.

L-Albanija għandha depożiti ta' żejt konsiderevoli. Għandu l-għaxar l-akbar riżervi taż-żejt fl-Ewropa u t-58 fid-dinja. Id-depożiti ewlenin taż-żejt tal-pajjiż jinsabu madwar il-kosta Albaniża tal-Baħar Adrijatiku u l-Pjanura ta' Myzeqe fi ħdan l-Artijiet Baxxi tal-Punent, fejn tinsab l-akbar riżerva tal-pajjiż. Patos-Marinza, li tinsab ukoll fiż-żona, hija l-akbar qasam taż-żejt fuq l-art fl-Ewropa. Il-Pipeline tal-Gass Trans-Adrijatiku (TAP), parti mill-Kuritur tal-Gass tan-Nofsinhar ippjanat, jestendi għal 215 kilometru (134 mi) mit-territorju tal-Albanija qabel ma jidħol fil-kosta Albaniża tal-Baħar Adrijatiku madwar 17-il kilometru (11-il mi) lejn il-majjistral ta' Fier.

Ir-riżorsi tal-ilma tal-Albanija huma partikolarment abbundanti fir-reġjuni kollha tal-pajjiż u jinkludu lagi, xmajjar, għejun u akkwiferi taħt l-art. L-ammont medju ta' ilma ħelu disponibbli fil-pajjiż huwa stmat għal 129.7 metru kubu (4,580 pied kubu) għal kull abitant fis-sena, waħda mill-ogħla rati fl-Ewropa. Skont dejta ppreżentata mill-Programm Konġunt ta’ Monitoraġġ tal-Provvista tal-Ilma u s-Sanità (JMP) fl-2015, madwar 93 % tal-popolazzjoni totali tal-pajjiż kellha aċċess għal sanità mtejba.

Midja

Il-libertà tal-istampa u tal-kelma, u d-dritt tal-espressjoni ħielsa huma garantiti fil-kostituzzjoni tal-Albanija. L-Albanija kienet ikklassifikata fl-84 post fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2020 minn Reporters Without Borders, u l-punteġġ tagħha ilu jonqos b'mod kostanti mill-2003. indħil u manipulazzjoni politika.

Radio Televizioni Shqiptar (RTSH) huwa x-xandar nazzjonali Albaniż li jopera bosta stazzjonijiet tat-televiżjoni u tar-radju fil-pajjiż. fil-Kosovo u territorji oħra li jitkellmu bl-Albaniż.

Fl-2003, ġie stabbilit it-Tirana International Film Festival, l-akbar festival tal-films fil-pajjiż. L-Anfiteatru ta’ Durrës jospita l-Festival Internazzjonali tal-Films ta' Durrës, it-tieni l-akbar festival tal-films.

Teknoloġija

Fl-2009, il-gvern approva l-Istrateġija Nazzjonali għax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Innovazzjoni fl-Albanija li tkopri l-perjodu 2009-2015. Hija għandha l-għan li ttriplika l-infiq pubbliku fuq ir-riċerka u l-iżvilupp għal 0.6% tal-PDG u żżid il-proporzjon tal-PDG li ġej minn sorsi barranin, inklużi l-programmi ta' qafas ta' riċerka tal-Unjoni Ewropea, sal-punt li jkopri 40 % tal-infiq fir-riċerka, fost oħrajn. L-Albanija kienet ikklassifikata fit-83 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023.

It-telekomunikazzjonijiet jirrappreżentaw wieħed mis-setturi dinamiċi u li qed jikbru malajr fl-Albanija. Vodafone Albania, One Albania u Albtelecom huma t-tliet fornituri kbar tat-telefon ċellulari u l-internet fl-Albanija. Skont l-Awtorità tal-Komunikazzjoni Elettronika u Postali (AKEP) fl-2018, il-pajjiż kellu madwar 2.7 miljun utent mobbli attivi bi kważi 1.8 miljun abbonat attiv tal-broadband. Vodafone Albania waħedha serva aktar minn 931,000 utent tal-mobile, Telekom Albania kellha madwar 605,000 utent u Albtelecom kellha aktar minn 272,000 utent. F'Jannar 2023, l-Albanija nediet l-ewwel żewġ satelliti tagħha, Albania 1 u Albania 2, fl-orbita, f'dak li kien meqjus bħala sforz storiku fil-monitoraġġ tat-territorju tal-pajjiż u l-identifikazzjoni ta' attivitajiet illegali. L-inġinier Albaniż-Amerikan Mira Murati, uffiċjal kap tat-teknoloġija tal-organizzazzjoni ta' riċerka OpenAI, kellha rwol ewlieni fl-iżvilupp u t-tnedija ta' servizzi ta' intelliġenza artifiċjali bħal ChatGPT, Codex, u DALL-E. F'Diċembru 2023, il-Prim Ministru Edi Rama ħabbar pjanijiet ta' kollaborazzjoni bejn il-gvern Albaniż u ChatGPT, iffaċilitati minn diskussjonijiet ma' Murati. Rama enfasizza l-intenzjoni li tissimplifika l-allinjament tal-liġijiet Albaniżi mar-regolamenti tal-Unjoni Ewropea, bil-għan li jitnaqqsu l-ispejjeż assoċjati mat-traduzzjoni u s-servizzi legali.

Demografija

Madwar 53.4% ​​tal-popolazzjoni tal-pajjiż tgħix fl-ibliet. L-akbar tliet kontej skont il-popolazzjoni jammontaw għal nofs il-popolazzjoni totali. Kważi 30% tal-popolazzjoni totali tinsab fil-Kontea ta' Tirana, segwita mill-Kontea ta' Fier bi 11% u l-Kontea ta' Durrës b'10%. Aktar minn miljun ruħ huma kkonċentrati f'Tirana u Durrës, li jagħmluha l-akbar żona urbana fl-Albanija. Tirana hija waħda mill-akbar bliet fil-Peniżola Balkani u tinsab fis-seba' post b’popolazzjoni ta' madwar 400,000.

Lingwa

Il-lingwa uffiċjali tal-pajjiż hija l-Albaniż, li huwa mitkellem mill-maġġoranza l-kbira tal-popolazzjoni tal-pajjiż. Il-forma standard mitkellma u miktuba tagħha hija reviżjoni u fużjoni taż-żewġ djaletti ewlenin, Ghego u Tosco, għalkemm tiddependi notevolment aktar fuq id-djalett Tosco. Ix-Xmara Shkumbin hija l-linja diviżorja approssimattiva bejn iż-żewġ djaletti. Fost il-lingwi minoritarji, il-Grieg huwa t-tieni l-aktar lingwa mitkellma fil-pajjiż, b'0.5 sa 3% tal-popolazzjoni titkellem bħala l-ewwel lingwa tagħhom, l-aktar fin-nofsinhar tal-pajjiż, fejn il-kelliema tiegħu huma kkonċentrati. Lingwi oħra mitkellma minn minoranzi etniċi fl-Albanija huma l-Aromanjan, is-Serb, il-Maċedonjan, il-Bosnijan, il-Bulgaru, il-Gorani u r-Roman. Il-Maċedonjan huwa uffiċjali fil-muniċipalità ta' Pustec fil-Lvant tal-Albanija. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2011, 2,765,610 jew 98.8% tal-popolazzjoni ddikjaraw l-Albaniż bħala l-lingwa nattiva tagħhom. Minħabba flussi migratorji kbar mill-Albanija, aktar minn nofs l-Albaniżi jitgħallmu t-tieni lingwa matul ħajjithom. Il-lingwa barranija magħrufa ewlenija hija l-Ingliż b'40.0%, segwit mit-Taljan b'27.8% u l-Grieg bi 22.9%. Il-kelliema bl-Ingliż kienu fil-biċċa l-kbira żgħażagħ, l-għarfien tat-Taljan jibqa’ stabbli fil-gruppi ta' età kollha, filwaqt li hemm tnaqqis fil-kelliema tal-Grieg fl-iżgħar grupp.

Fost iż-żgħażagħ ta' 25 sena jew inqas, l-Ingliż, il-Ġermaniż u t-Tork raw interess dejjem jiżdied mill-2000. It-Taljan u l-Franċiż żammew interess stabbli, filwaqt li l-Grieg tilef ħafna mill-interess preċedenti tiegħu. It-tendenzi huma marbuta ma' fatturi kulturali u ekonomiċi.

F'dawn l-aħħar snin, iż-żgħażagħ urew interess dejjem jikber fil-lingwa Ġermaniża. Xi wħud minnhom jivvjaġġaw lejn il-Ġermanja biex jistudjaw jew jgħixu esperjenzi varji. L-Albanija u l-Ġermanja għandhom ftehimiet ta’ kooperazzjoni biex jgħinu liż-żgħażagħ miż-żewġ pajjiżi jifhmu aħjar iż-żewġ kulturi.

Minoranzi

L-Albanija tirrikonoxxi disa' minoranzi nazzjonali jew kulturali: Aromani, Griegi, Maċedonjani, Montenegrini, Serbi, Roma, Eġizzjani, Bosnijaċi u Bulgari. Minoranzi Albaniżi oħra huma l-Gorani u l-Lhud. Kuntrarjament għal statistika uffiċjali li turi maġġoranza Albaniża ta' aktar minn 97 fil-mija fil-pajjiż, gruppi ta’ minoranza (bħall-Griegi, il-Maċedonjani, il-Montenegrini, ir-Roma u l-Aromani) ta' spiss ikkontestaw iċ-ċifri uffiċjali, u sostnew perċentwal ogħla tal-popolazzjoni tal-pajjiż. Skont iċ-ċensiment kontroversjali tal-2011, l-affiljazzjoni etnika kienet kif ġej: Albaniżi 2,312,356 (82,6% tat-total), Griegi 24,243 (0,9%), Maċedonjani 5,512 (0,2%), Montenegrini 366 (0,01% tat-total), Aromanjani 24,243 (0,9%) 0.30%), Roma 8,301 (0.3%), Balkani Eġizzjani 3,368 (0.1%), etniċità oħra 2,644 (0.1%), ebda etniċità ddikjarata 390,938 (14.0%) u mhux rilevanti 44,144 (1.6%). Rigward il-kwalità tad-dejta speċifika, il-Kumitat Konsultattiv tal-Konvenzjoni Qafas għall-Protezzjoni tal-Minoranzi Nazzjonali stqarr li "ir-riżultati taċ-ċensiment għandhom jiġu kkunsidrati bl-akbar kawtela u jitlob lill-awtoritajiet biex ma jiddependux esklussivament fuq id-dejta dwar in-nazzjonalità miġbura. waqt iċ-ċensiment biex tiddetermina l-politika tagħha għall-protezzjoni tal-minoranzi nazzjonali”.

Skont l-aħħar ċensiment fl-2023, hemm 23,485 (1%) Griegi etniċi fl-Albanija. Il-gvern Grieg sostna li kien hemm madwar 300,000 Grieg etniku fl-Albanija. Is-CIA World Factbook jistma li l-minoranza Griega tikkostitwixxi 0.9% tal-popolazzjoni. Id-Dipartiment tal-Istat Amerikan jistma li l-Griegi jiffurmaw 1.17% u minoranzi oħra 0.23% tal-popolazzjoni. Dan tal-aħħar iddubita l-validità tad-dejta taċ-ċensiment tal-2011 dwar il-minoranza Griega, peress li l-kejl kien allegatament ġie affettwat mill-bojkott.

• Reġjuni bi preżenza tradizzjonali ta' gruppi etniċi minbarra l-Albaniż.
• Distribuzzjoni tal-gruppi etniċi fl-Albanija, skont iċ-ċensiment tal-2011 Id-distretti bil-griż huma dawk li fihom il-maġġoranza tal-popolazzjoni ma ddikjaratx l-etniċità tagħhom (il-mistoqsija kienet fakultattiva). Iċ-ċensiment kien ikkritikat u bojkottjat mill-minoranzi tal-Albanija.
• Postijiet tradizzjonali ta' komunitajiet lingwistiċi u reliġjużi fl-Albanija.

Reliġjon

L-Albanija hija pajjiż sekulari u reliġjuż differenti mingħajr reliġjon uffiċjali u għalhekk il-libertà tar-reliġjon, it-twemmin u l-kuxjenza huma ggarantiti mill-kostituzzjoni tal-pajjiż. Skont iċ-ċensiment tal-2023, kien hemm 1,101,718 (45.86%) Musulmani Sunni, 201,530 (8.38%) Kattoliċi, 173,645 (7.22%) Ortodossi tal-Lvant, 115,644 (4.81%) Bektashi , 65%, 1.648.1 5% ) ta' reliġjonijiet oħra, 332,155 (13.82%) twemmin mhux denominazzjonali, 85,311 (3.55%) atei u 378,782 (15.76%) ma rrispondewx. L-Albanija hija, madankollu, fost l-inqas pajjiżi reliġjużi fid-dinja. Ir-reliġjon għandha rwol importanti fil-ħajja ta' 39% biss tal-popolazzjoni tal-pajjiż. F'rapport ieħor, 56% qiesu lilhom infushom bħala reliġjużi, 30% qiesu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi, filwaqt li 9% iddefinixxew lilhom infushom bħala atei konvinti. 80% emmnu f’Alla.

L-Albaniżi Musulmani huma mifruxa mal-pajjiż kollu. L-Ortodossi u l-Bektashis jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar, filwaqt li l-Kattoliċi jgħixu l-aktar fit-tramuntana. Fl-2008, kien hemm 694 knisja Kattolika u 425 knisja Ortodossa, 568 moskea u 70 Bektashi takyas fil-pajjiż.

Matul iż-żminijiet moderni, ir-reġimi repubblikani, monarkiċi u komunisti aktar tard tal-Albanija segwew politika sistematika li tissepara r-reliġjon mill-funzjonijiet uffiċjali u l-ħajja kulturali. Il-pajjiż qatt ma kellu reliġjon uffiċjali la bħala repubblika jew bħala renju. Fis-seklu 20, il-kleru tad-denominazzjonijiet kollha ddgħajjef taħt il-monarkija u fl-aħħar inqered matul il-ħamsinijiet u s-sittinijiet, taħt il-politika statali li titħassar ir-reliġjon organizzata kollha mit-territorji Albaniżi. Ir-reġim komunista ppersegwita u irażżan l-osservanza reliġjuża u l-istituzzjonijiet u pprojbixxa r-reliġjon għal kollox. Il-pajjiż ġie ddikjarat uffiċjalment l-ewwel stat ateu fid-dinja. Madankollu, il-libertà reliġjuża reġgħet lura mit-tmiem tal-komuniżmu.

L-Izlam baqa' ħaj mill-persekuzzjoni tal-era komunista u reġa' ħareġ fl-era moderna bħala reliġjon ipprattikata fl-Albanija. Xi setet Kristjani iżgħar fl-Albanija jinkludu evanġeliċi u diversi komunitajiet Protestanti, inklużi l-Knisja Avventista tas-Seba’ Jum, il-Knisja ta' Ġesù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jiem, u x-Xhieda ta' Jehovah. L-ewwel Protestant irreġistrat tal-Albanija kien Said Toptani, li vvjaġġa mill-Ewropa u mar lura Tirana fl-1853, fejn ippriedka l-Protestantiżmu. L-ewwel Protestanti Evanġeliċi dehru fis-seklu 19 u l-Alleanza Evanġelika twaqqfet fl-1892. Illum, għandha 160 kongregazzjoni membru minn denominazzjonijiet Protestanti differenti. Fadal biss 200 Lhudi Albaniż fil-pajjiż.

Ir-reliġjon fl-Albanija skont iċ-ċensiment tal-2023 imwettaq mill-Istitut tal-Istatistika (INSTAT)

• Iżlam Sunni (45.86%)
• Kattoliċiżmu Ruman (8.38%)
• Ortodossija tal-Lvant (7.22%)
• Insara Evanġeliċi (0.4%)
• Bektashi (4.81%)
• Dawk li jemmnu mhux affiljati (13.82%)
• Ateiżmu (3.55%)
• Mhux iddikjarat (15.76%)
• Oħrajn (0.15%)

Kultura

Simboli

Il-kuluri nazzjonali aħmar u iswed jintwerew fuq il-bandiera tal-Albanija li hija mżejna b'ajkla b'żewġ rasi bħala s-simbolu nazzjonali ewlieni rikonoxxut tal-Albanija. Bl-ajkla sewda tirrappreżenta qlubija u saħħa, il-qasam aħmar jissimbolizza s-saħħa u s-sagrifiċċji tal-poplu Albaniż. L-ajkla hija marbuta mal-wirt tal-eroj nazzjonali Gjergj Kastrioti, magħruf bħala Skanderbeg, li mexxa moviment ta' reżistenza prosperu kontra l-ħakma Ottomana. Għeruq fil-Medju Evu, ħareġ bħala simbolu araldiku fil-Prinċipat ta' Arbër u fost dinastiċi Albaniżi notevoli bħall-gruppi Dukagjini, Kastrioti, Muzaka u Thopia. Fost ir-Rinaxximent Albaniż, li mmarka l-qawmien mill-ġdid tal-identità nazzjonali Albaniża u l-aspirazzjonijiet għall-indipendenza, l-ajkla Albaniża reġgħet kisbet il-prominenza tagħha. L-importanza tagħha laħqet il-qofol tagħha bid-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Albanija fl-1912, meta Ismail Qemali għolliha bħala l-bandiera nazzjonali fi Vlorë.

L-istemma tal-Albanija hija adattament tal-bandiera tal-Albanija u s-siġill ta' Skanderbeg. Fuq l-ajkla, jilbes l-elmu ta' Skanderbeg li huwa inkurunat b'ras ta' mogħża bi qrun tad-deheb. Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqipëtar, li jittraduċi bħala "Int Albanija, agħtini unur, agħtini l-isem Albaniż", huwa l-motto nazzjonali tal-Albanija. Issib il-pedament tagħha fil-wirt tal-poeta nazzjonali Naim Frashëri, li kellu rwol rikonoxxut matul ir-Rinaxximent Albaniż. L-innu nazzjonali tal-Albanija, "Himni i Flamurit", kien magħmul minn Asdreni u adottat bħala tali wara l-indipendenza tal-Albanija fl-1912.

Ħwejjeġ

Ilbies tradizzjonali Albaniż, bil-varjazzjonijiet kuntrastanti tiegħu għall-Albaniżi ta' Gheg tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar ta' Tosk, huwa xhieda tal-istorja, id-diversità kulturali u l-identità etnika tal-Albanija. Irġiel Gheg jilbsu qmis ta’ kulur ċar flimkien ma' qliezet wesgħin u baggy magħrufa bħala Tirq. Dawn il-qliezet huma sostnuti tajjeb minn ċinturin wiesa 'minsuġ, il-Brez. Komponent integrali tal-ħwejjeġ tagħhom huwa x-Xhamadan, vesta tas-suf bellus aħmar imżejjen b'motifi folkloristiċi u mudelli tad-deheb. Huma jilbsu wkoll kappell distintiv f’forma ta’ koppla magħruf bħala Qeleshe, magħmul mis-suf, li l-oriġini tiegħu tmur lura għall-Illyrians. Għall-kuntrarju, l-irġiel Tosk jagħżlu l-Fustanella, ilbies tul l-irkoppa indikata bħala l-kostum nazzjonali, ġeneralment abjad bil-piegi, akkumpanjata minn qmis bajda. Jilbsu wkoll Xhamadan beige jew blu skur li jfakkar l-ilbies tal-Gheg. Biex itemmu l-ilbies tagħhom, l-irġiel jilbsu kalzetti għolja l-irkopptejn imsejħa Çorape u żraben tal-ġilda msejħa Opinga.

L-ilbies tan-nisa Gheg u Tosca huwa famuż għall-paletta rikka tal-kulur u d-dettalji kkomplikati tal-filigrana, murija f'diversi komponenti, inklużi ornamenti tal-widnejn, ċrieki tas-swaba', ġiżirajjen, bokkli taċ-ċinturin, u buttuni. Il-komponenti ewlenin jinkludu qmis twil b'ton ċar flimkien ma' fardal, ħafna drabi akkumpanjat minn mantell tas-suf jew tal-feltru magħruf bħala Xhoka. Ħwejjeġ ta' fuq addizzjonali bħal Dollama jew Mintan jistgħu jintlibsu flimkien ma' xalpa tar-ras magħrufa bħala Kapica jew Shall. Varjazzjoni distintiva tinkorpora par fradal, inkluż il-Pështjellak fuq wara u l-Paranik fuq quddiem. Integrali għall-ilbies tradizzjonali tan-nisa Gheg hija x-Xhubleta antika. Saru sforzi dedikati biex tiġi ppreservata u promossa l-libsa, filwaqt li tiġi rikonoxxuta l-importanza tagħha bħala emblema tal-wirt Albaniż. Bħala xhieda tal-importanza tagħha, ix-Xhubleta ġiet iskritta fil-Lista tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-UNESCO. L-ilbies distintiv b'forma ta' qanpiena huwa magħmul bl-iswed u arrikkit b'motifi etniċi Albaniżi irrakkmati, li juri s-sengħa notevoli tat-Tramuntana tal-Albanija. Il-proċess tat-teħid tiegħu jinvolvi stadji kkomplikati multipli, li jinkludu l-preparazzjoni tad-drapp shachak u tekniki preċiżi ta' qtugħ.

Arti u Arkitettura

L-istorja artistika tal-Albanija kienet influwenzata b'mod partikolari minn numru kbir ta' popli, tradizzjonijiet u reliġjonijiet antiki u medjevali. Tħaddan firxa wiesgħa ta' midja u dixxiplini inklużi pittura, fuħħar, skultura, ċeramika u arkitettura, kollha eżempju ta' varjetà wiesgħa ta' stili u forom, f’reġjuni u perjodi differenti.

Iż-żieda tal-Imperu Biżantin u Ottoman fil-Medju Evu kienet akkumpanjata minn tkabbir korrispondenti ta' arti Kristjana u Iżlamika fl-artijiet tal-Albanija, li huma evidenti f'eżempji ta' arkitettura u mużajk fil-pajjiż kollu. Sekli wara, ir-Rinaxximent Albaniż wera li huwa kruċjali għall-emanċipazzjoni tal-kultura Albaniża moderna u ra żviluppi bla preċedent fl-oqsma kollha tal-letteratura u l-arti, hekk kif l-artisti fittxew li jirritornaw għall-ideali tal-Impressjoniżmu u r-Romantiżmu. Madankollu, Onufri, Kolë Idromeno, David Selenica, Kostandin Shpataraku u l-aħwa Zografi huma l-aktar rappreżentanti eminenti tal-arti Albaniża.

L-arkitettura tal-Albanija tirrifletti l-wirt ta' diversi ċiviltajiet li jmorru lura għall-antikità klassika. Il-bliet ewlenin tal-Albanija evolvew minn ġewwa l-kastell biex jinkludu strutturi tad-djar, reliġjużi u kummerċjali, b'disinn mill-ġdid kostanti ta' kwadri u tekniki ta' kostruzzjoni li qed jevolvu. Illum, bliet u rħula jirriflettu spettru ta 'stili arkitettoniċi diversi. Fis-seklu 20, ħafna bini storiku u sagru li kellu influwenza tal-qedem ġie mġarraf matul l-era komunista.

L-arkitettura antika tinsab fl-Albanija kollha u hija l-aktar viżibbli f'Byllis, Amantia, Phoenice, Apollonia, Butrint, Antigonia, Shkodër u Durrës. B'kont meħud tal-perjodu twil ta' ħakma tal-Imperu Biżantin, introduċew kastelli, ċitadelli, knejjes u monasteri b'rikkezza spettakolari ta' murals u affreski viżibbli. Forsi l-eżempji l-aktar magħrufa jistgħu jinstabu fi u madwar l-ibliet Albaniżi tan-Nofsinhar ta' Korçë, Berat, Voskopojë u Gjirokastër. Bl-introduzzjoni tal-arkitettura Ottomana daħal żvilupp ta' moskej u bini Iżlamiku ieħor, partikolarment jidher f’Berat u Gjirokastër.

Is-seklu 19 ra era produttiva ta' storiciżmu, art nouveau u neoklassiċi, li l-aqwa eżempju tagħhom huwa Korçë. Is-seklu 20 ġab miegħu stili arkitettoniċi ġodda, bħall-istil Taljan modern, li huwa preżenti f'Tirana, bħal Pjazza Skanderbeg u l-ministeri. Huwa preżenti wkoll fi Shkodër, Vlorë, Sarandë u Durrës. Barra minn hekk, bliet oħra rċevew l-aspett uniku tagħhom tal-Albanija tal-lum permezz ta' diversi influwenzi kulturali jew ekonomiċi.

Il-klassiċiżmu Soċjalista daħal matul l-era komunista fl-Albanija wara t-Tieni Gwerra Dinjija. F’dan il-perjodu nbnew bosta kumplessi ta' stil soċjalista, toroq wesgħin u fabbriki, filwaqt li ġew imfassla mill-ġdid il-pjazez u twaqqa’ bosta bini storiku u importanti. Eżempji notevoli ta' dak l-istil jinkludu Pjazza Madre Tereża, il-Piramida ta’ Tirana, il-Palazz tal-Kungress, eċċ.

Tliet siti arkeoloġiċi Albaniżi huma inklużi fil-lista ta' Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Dawn jinkludu l-fdalijiet antiki ta' Butrint, iċ-ċentri storiċi medjevali ta' Berat u Gjirokastër u s-sit ta' Wirt Naturali u Kulturali tar-reġjun ta' Ohrid kondiviż mal-Maċedonja ta' Fuq mill-2019. Barra minn hekk, l-oqbra rjali Illirja, il-fdalijiet ta' Apollonia, l-anfiteatru antik ta' Durrës u l-fortizza ta' Bashtovë ġew inklużi fil-lista proviżorja tal-Albanija.

Kċina

Matul is-sekli, il-kċina Albaniża ġiet influwenzata ħafna mill-kultura, il-ġeografija u l-istorja Albaniża u bħala tali, partijiet differenti tal-pajjiż igawdu kċejjen reġjonali speċifiċi. It-tradizzjonijiet kulinari jvarjaw speċjalment bejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar, minħabba t-topografiji u l-klimi differenti li essenzjalment jikkontribwixxu għal kundizzjonijiet ta' tkabbir eċċellenti għal varjetà wiesgħa ta' ħxejjex, frott u ħxejjex.

L-Albaniżi jipproduċu u jużaw ħafna varjetajiet ta' frott, bħal lumi, larinġ, tin u, fuq kollox, żebbuġ, li forsi huma l-aktar element importanti tal-kċina Albaniża. Ħwawar u ħwawar oħra, bħal ħabaq, lavanda, nagħniegħ, oregano, klin, u sagħtar, huma użati ħafna, bħalma huma l-ħxejjex, bħal tewm, basal, bżar, patata, tadam , kif ukoll legumi ta 'kull tip.

Bil-kosti tul l-Adrijatiku u l-Jonju fil-Baħar Mediterran, il-ħut, il-krustaċji u l-frott tal-baħar huma popolari u jiffurmaw parti integrali mid-dieta Albaniża. Min-naħa l-oħra, il-ħaruf huwa l-laħam tradizzjonali għal festi differenti u festi reliġjużi kemm għall-Insara kif ukoll għall-Musulmani, għalkemm it-tjur, iċ-ċanga u l-majjal huma wkoll abbundanti.

Tavë kosi (casserole tal-ħalib qares) huwa d-dixx nazzjonali tal-Albanija u jikkonsisti f’ħaruf u ross moħmija taħt saff oħxon ta' jogurt qares. Fërgesë huwa platt nazzjonali ieħor, magħmul bil-bżar, it-tadam u l-cottage cheese. Popolari hija wkoll pite, torta moħmija b'mili ta' taħlita ta' spinaċi u gjizë (baqta) jew mish (laħam ikkapuljat).

Petulla, għaġina moqlija tradizzjonali, hija wkoll speċjalità popolari u tinqeda ma' zokkor trab jew ġobon feta u tipi differenti ta’ ġamm tal-frott. Il-flia tikkonsisti minn saffi multipli bħal crepe mifruxa bil-krema u servuti bil-krema qarsa. Krofne, simili għall-fritters ta' Berlin, huma mimlija bil-ġamm jew ċikkulata u normalment jittieklu matul ix-xitwa.

Il-kafè huwa parti integrali mill-istil tal-ħajja Albaniż. Il-pajjiż għandu aktar ħwienet tal-kafè per capita minn kwalunkwe pajjiż ieħor fid-dinja. It-te jitgawda wkoll kemm fid-dar kif ukoll barra fil-kafetteriji, bars jew ristoranti. Çaj Mali (tè sideritis) huwa maħbub ħafna u parti mir-rutina ta' kuljum tal-biċċa l-kbira tal-Albaniżi. Hija mkabbra fin-Nofsinhar tal-Albanija u hija magħrufa għall-proprjetajiet mediċinali tagħha. It-te iswed huwa popolari wkoll.

L-inbid Albaniż huwa komuni wkoll fil-pajjiż kollu u ilu kkultivat għal eluf ta' snin. L-Albanija għandha storja twila u antika tal-produzzjoni tal-inbid u tappartjeni għad-Dinja l-Qadima tal-pajjiżi li jipproduċu l-inbid.

Mużika

Il-mużika folkloristika Albaniża hija parti importanti mill-identità nazzjonali u tkompli taqdi rwol importanti fil-mużika Albaniża b'mod ġenerali. Il-mużika folk tista 'tinqasam f'żewġ gruppi stilistiċi, prinċipalment il-varjetajiet tal-gheg tat-tramuntana u l-varjetajiet tan-Nofsinhar tal-laboratorju u tosk. It-tradizzjonijiet tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar jikkuntrastaw ma' ton ħarxa tat-Tramuntana u l-forma ta' mużika aktar rilassata tan-Nofsinhar.

Ħafna kanzunetti jittrattaw avvenimenti fl-istorja u l-kultura Albaniża, inklużi temi tradizzjonali ta' unur, ospitalità, tradiment u vendetta. L-ewwel kumpilazzjoni ta' mużika folkloristika Albaniża saret minn żewġ mużiċisti Himariot, Neço Muka u Koço Çakali, f’Pariġi, waqt il-ħidma tagħhom mas-sopran Albaniża Tefta Tashko-Koço. It-tliet artisti rreġistraw diversi kompilazzjonijiet tal-gramofonu madwar dak iż-żmien, li eventwalment wasslu għar-rikonoxximent tal-isopolifonija Albaniża bħala Wirt Kulturali Intanġibbli tal-UNESCO.

Festivali i Këngës hija kompetizzjoni tal-kanzunetti tradizzjonali Albaniżi organizzata mix-xandar nazzjonali Radio Televizioni Shqiptar (RTSH). Il-festival ilu jsir kull sena mill-inawgurazzjoni tiegħu fl-1962 u nieda l-karrieri ta' wħud mill-aktar kantanti ta' suċċess fl-Albanija, inkluż Vaçe Zelay Parashqevi Simaku. Hija, essenzjalment, kompetizzjoni mużikali bejn artisti Albaniżi li jippreżentaw kanzunetti mhux rilaxxati fil-premiere, komposti minn awturi Albaniżi u vvutati mill-ġurija jew mill-pubbliku.

L-artisti kontemporanji Rita Ora, Bebe Rexha, Era Istrefi, Dua Lipa, Ava Max, Bleona, Elvana Gjata, Ermonela Jaho u Inva Mula kisbu rikonoxximent internazzjonali għall-mużika tagħhom, filwaqt li s-sopran Ermonela Jaho ġiet deskritta minn xi wħud bħala l-"aktar sopran milqugħa. fid-dinja”. Il-kantant tal-opra Albaniż Saimir Pirgu kien nominat għall-Premju Grammy 2017.

Letteratura

Ir-rinaxximent kulturali wera ruħu l-ewwel nett permezz tal-iżvilupp tal-lingwa Albaniża fil-qasam tat-testi u l-pubblikazzjonijiet ekkleżjastiċi. Ir-riformi Protestanti qajmu tamiet għall-iżvilupp tal-lingwa lokali u t-tradizzjoni letterarja, meta l-kleru Gjon Buzuku traduċa l-liturġija Kattolika għall-Albaniż, ipprova jagħmel għall-Albaniż dak li kien għamel Martin Luteru għall-Ġermaniż. Meshari (Il-Missal), miktub minn Gjon Buzuku, ġie ppubblikat fl-1555 u huwa meqjus bħala wieħed mill-ewwel xogħlijiet letterarji bl-Albaniż miktuba matul il-Medju Evu. Il-livell raffinat tal-lingwa u l-ortografija stabbilizzata jridu jkunu r-riżultat ta' tradizzjoni preċedenti tal-Albaniż miktub, tradizzjoni li mhix mifhuma sew. Madankollu, hemm xi evidenza frammentarja, qabel Buzuku, li tindika li l-Albaniż inkiteb mill-inqas kmieni fis-seklu 14.

Il-kitbiet Albaniżi ta' dawn is-sekli ma kellhomx kienu biss testi reliġjużi, imma wkoll kronaki storiċi. Dawn jissemmew mill-umanista Marin Barleti, li fil-ktieb tiegħu Assedju ta’ Shkodër (Rrethimi i Shkodrës) tal-1504, jikkonferma li ħarġet minn kronaki bħal dawn miktuba bil-lingwa tan-nies (in vernacula lingua) kif ukoll il-bijografija famuża tiegħu ta’ Skanderbeg Historia. de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis (Storja ta' Skanderbeg) mill-1508. L-Istorja ta' Skanderbeg tibqa' l-bażi tal-istudji ta' Skanderbeg u hija meqjusa bħala teżor kulturali Albaniż, vitali għall-formazzjoni tal-kuxjenza nazzjonali Albaniża.

Matul is-sekli 16 u 17, il-katekiżmu (E mbësuame krishterë) (Tagħlim Nisrani) tal-1592 miktub minn Lekë Matrënga, (Doktrina e krishterë) (Id-Duttrina Nisranija) tal-1618 u (Rituale romanum) tal-1621 ġew ippubblikati minn Pjetër Budi. Albaniż, l-ewwel kittieb ta' proża u poeżija oriġinali Albaniża, apoloġija għal George Castriot (1636) minn Frang Bardhi, li ppubblika wkoll dizzjunarju u kreazzjonijiet tal-folklor, it-trattat teoloġiku-filosofiku Cuneus Prophetarum (Il-Banda tal-Profeti) (1685)) minn Pjetër Bogdani, l-aktar personalità universali tal-Medju Evu Albaniż. L-aktar kittieb Albaniż famuż tas-sekli 20 u 21 huwa probabbilment Ismail Kadare.

Sports

L-Albanija pparteċipat fil-Logħob Olimpiku tal-1972 għall-ewwel darba. Il-pajjiż iddebutta fl-Olimpjadi tax-Xitwa fl-2006. L-Albanija tilfet l-erba' logħbiet ta' wara, tnejn minnhom minħabba bojkotts fl-1980 u l-1984, iżda rritornat għal-logħob tal-1992 f'Barċellona. Minn dakinhar, l-Albanija pparteċipat f’kull logħba. L-Albanija tipikament tikkompeti f'avvenimenti inklużi l-għawm, l-atletika, il-weightlifting, l-isparar u l-lotta. Il-pajjiż ilu rappreżentat mill-Kumitat Olimpiku Nazzjonali Albaniż mill-1972. In-nazzjon ilu pparteċipa fil-Logħob tal-Mediterran mill-logħob tal-1987 fis-Sirja. Atleti Albaniżi rebħu total ta’ 43 midalja (8 tad-deheb, 17 tal-fidda u 18 tal-bronż) mill-1987 sal-2013.

L-isports popolari fl-Albanija jinkludu l-futbol, ​​il-weightlifting, il-basketball, il-volleyball, it-tennis, l-għawm, ir-rugby union u l-ġinnastika. Il-futbol huwa bil-bosta l-aktar sport popolari fl-Albanija. Hija rregolata mill-Assoċjazzjoni tal-Futbol Albaniż (Albaniż: Federata Shqiptare e Futbollit, F.SH.F.), li hija membru tal-FIFA u tal-UEFA.

It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Albanija, klassifikat fil-51 post fid-dinja mill-2017 (it-22 fit-22 ta' Awwissu, 2015), rebaħ it-Tazza tal-Balkani tal-1946 u t-Tournament Internazzjonali ta' Rothmans Malta tal-2000, iżda qatt ma kien ipparteċipa fl-ebda tournament maġġuri tal-UEFA jew tal-FIFA, sal-Euro. 2016, l-ewwel dehra tal-Albanija fit-tournament kontinentali u f'kampjonat ewlieni tal-futbol tal-irġiel. L-Albanija skurjaw l-ewwel gowl tagħhom f'tournament maġġuri u kisbu l-ewwel rebħa tat-Tazza tal-Euro meta għelbu lir-Rumanija 1–0 f'partita tal-Euro 2016 fid-19 ta' Ġunju 2016. L-iktar klabbs tal-futbol ta' suċċess huma Skënderbeu, KF Tirana, Dinamo Tirana, Partizani u Vllaznia.

Il-Weightlifting huwa wieħed mill-aktar sports individwali ta' suċċess għall-Albaniżi, bit-tim nazzjonali jirbaħ medalji fil-Kampjonati Ewropej tal-Weightlifting u l-kompetizzjonijiet internazzjonali l-oħra kollha. Il-weightlifters Albaniżi rebħu total ta’ 16-il midalja fil-Kampjonati Ewropej, fosthom 1 tad-deheb, 7 tal-fidda u 8 tal-bronż. Fil-Kampjonati Dinji tal-Weightlifting, it-tim Albaniż tal-weightlifting rebaħ midalja tad-deheb fl-1972, fl-2002 tal-fidda u fl-2011 tal-bronż.

Bliet

• Organizzazzjoni territorjali
• Organizzazzjoni territorjali]]
• Mappa Topografika tal-Albanija
• Il-muntanja Korab (Albaniż, Maja e Korabit jew Mali i Korabit, Maċedonjan, Голем Кораб, Golem Korab) hija l-ogħla muntanja fl-Albanija u l-Maċedonja ta' Fuq, is-samit tagħha tifforma l-fruntiera bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-Muntanja Korab hija biswit il-Muntanji Šar.
• Il-firxa tal-muntanji Korab.
• Maja Jezerce (Jerzeca Peak)
• Ajruplan tal-ġlied Lockheed T-33 tal-Forza tal-Ajru tal-Stati Uniti fi Gjirokastër, Diċembru 1957
• Tepelenë
• Ix-Xmara Vjosë hekk kif tgħaddi minn Tepelenë.
• Ix-Xmara Vjosë hekk kif tgħaddi minn Tepelenë.
• Ix-Xmara Drino fil-bokka tagħha fix-Xmara Vjosë
• Gjirokastra
• Vlorë
• Vlorë Bay
• Durrës (114.000 ab.; 2003)
• Përmet/Πρεμετή (10.614 ab.; 2014)
• Medda tal-Muntanji Nemërçkë
• Maja u Papingut (Altitudni: 2482 metri; Prominenza: 1792 metri)
• Il-belt ta' Berat u Tomorr fil-bogħod (4000 ha.)
• Grammos Peak
• Shkodër/Scodra/Scutari
• Shkodër
• Shkodër
• Shkodër
• Shkodër
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Lezhë
• Dropull
• Xmara Drino
• Lag Skadar (Liqeni i Shkodrës/Skutarisee), Shkodër/Scodra/Scutari
• Ix-Xmara Bojana (Ċirilliku: Бојана), magħrufa wkoll bħala Buna (Albaniż: Bunë), ħdejn Shkodër
• Ir-reġjun ta' Himarë jidher mill-Muntanji Ceraunian
• Drin Delta għaddej minn Shkodër
• Golf tax-Xorb

Referenzi

1. ^ "File:Ligji 8926 22.07.2002.pdf — Wikimedia Commons" (PDF). Commons.wikimedia.org. Miġbur 2013-03-25.
2. ^ ^{a b ċ d} "Albanija". The World Bank. Miġbur 2013-04-17.
3. ^ "Human Development Report 2010" (PDF). Ġnus Magħquda. 2010. Miġbur 2010-11-05.
4. ^ "Population and Housing Census in Albania" (PDF) (bl-Ingliż). Institute of Statistics of Albania. 2011.
5. ^ Rapporti: Tnaqqis ta' Faqar fl-Albanija wara snin ta' tkabbir Dow Jones Newswires, 201-938-5500 201-938-5500 201-938-5500.Nasdaq.com
6. ^ L-Albanija ppjanat li tibni tliet impjanti tal-idroenerġija . People's Daily
7. ^ Tkabbir qawwi tal-PGD jnaqqas il-faqar fl-Albanija. .Forbes.com
8. ^ "Lonely Planet's top 10 countries for 2011 – travel tips and articles – Lonely Planet". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2010-11-04. Miġbur 2010-11-02.

• Albanija, Kunsill tal-Unjoni Ewropea

Ħoloq esterni

• Sit Uffiċjali
• Gwida għall-Albanija

Koordinati: 41°N 20°E / 41°N 20°E / 41; 20