Azərbaycan
Lietuva
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
Украина
Il Kolombja kəˈlʌmbiə għajnuna info uffiċjalment ir Repubblika tal Kolombja Spanjol República de Colombia hija repubblik
Kolombja
Il-Kolombja ( kəˈlʌmbiə (għajnuna·info)), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Kolombja (Spanjol:República de Colombia), hija repubblika kostituzzjonali unitarja li tinkludi tnejn u tletin dipartiment. Hi tinsab fil-Majjistral tal-Amerika t'Isfel, u tmiss mal-Panama fil-Majjistral; fit-Tramuntana tmiss mal-; lejn il-Lvant mal-Veneżwela u l-Brażil; fin-Nofsinhar mal-Ekwador u l-Peru; u mal-Oċean Paċifiku fil-Punent."Which Countries Border Colombia?". Miġbur 2022-12-03. Il-Kolombja hija s-26 l-akbar pajjiż mill-erja u r-raba' l-akbar fl-Amerika t'Isfel. B'aktar minn 46 miljun ruħ, hi mqiegħda fis-27 post fid-dinja skont il-popolazzjoni u għandha t-tieni l-akbar popolazzjoni li jitkellmu bl-Ispanjol fid-dinja wara l-Messiku.
| Repubblika tal-Kolombja República de Colombia | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Mottu: "Libertad y Orden" (ES) Libertà u Ordni | ||||||
| Innu nazzjonali: | ||||||
| Belt kapitali | Bogotá, DC 4°35′N 74°4′W / 4.583°N 74.067°W
| |||||
| Lingwi uffiċjali | Spanjol1 | |||||
| Gvern | ||||||
| - | Gustavo Petro | |||||
| - | Francia Márquez | |||||
| minn Spanja | ||||||
| - | 20 ta' Lulju, 1810 | |||||
| - | Rikonoxxuta | 7 ta' Awwissu, 1819 | ||||
| - | Kostituzzjoni attwali | 4 ta' Lulju, 1991 | ||||
| Erja | ||||||
| - | Total | 1,141,748 km2 (25) 440,831 mil kwadru | ||||
| - | Ilma () | 2.1 (2025) | ||||
| - | Densità | 46.15/km2 (174) 119.5/mili kwadri | ||||
| () | stima tal-2012 | |||||
| - | Total | $502.874 biljun () | ||||
| - | $10,791 | |||||
| (nominali) | stima tal-2012 | |||||
| - | Total | $366.020 biljun () | ||||
| - | $7,854 | |||||
| (2013) | 0.719 (għoli) () | |||||
( | ||||||
| Żona tal-ħin | COT (Ħin fil-Kolombja) (-5) | |||||
| Kodiċi telefoniku | +57 | |||||
| 1 | Għalkemm il-Kostituzzjoni Kolumbjana tispeċifika l-Ispanjol bħala l-lingwa uffiċjali fit-territorju kollu tagħha, lingwi oħra huma mitkellma fil-pajjiż (madwar 68 lingwi) huma wkoll uffiċjali. L-Ingliż huwa wkoll uffiċjali ġewwa San Andrés u fil-Gżira Providencia (Consulta de la Norma. Alcaldiabogota.gov.co. 8 ta' Ottubru 2012.) | |||||
Etimoloġija
L-isem "Kolombja" huwa derivat mill-kunjom tan-navigatur Taljan Christopher Columbus (Latin: Christophorus Columbus, Taljan: Cristoforo Colombo, Spanjol: Cristóbal Colón). Kien maħsub bħala referenza għad-Dinja l-Ġdida kollha. L-isem aktar tard ġie adottat mir-Repubblika tal-Kolombja tal-1819, iffurmata mit-territorji ta' l-ex Viċireyalty ta' New Granada (il-Kolombja tal-lum, il-Panama, il-Venezwela, l-Ekwador u l-Majjistral tal-Brażil).
Meta l-Venezwela, l-Ekwador u Cundinamarca ġew stabbiliti bħala stati indipendenti, l-ex Dipartiment ta' Cundinamarca adotta l-isem "Repubblika ta' New Granada." New Granada uffiċjalment bidlet isimha fl-1858 għall-Konfederazzjoni Grenadine. Fl-1863 l-isem reġa' nbidel, din id-darba għall-Istati Uniti tal-Kolombja, qabel fl-aħħar adotta l-isem attwali tiegħu – ir-Repubblika tal-Kolombja – fl-1886.
Biex jirreferi għal dan il-pajjiż, il-gvern Kolumbjan juża t-termini Kolumbja u Repubblika tal-Kolombja.
Storja
Era prekolombjana
Minħabba l-post fejn jinsab, it-territorju tal-lum tal-Kolombja kien kuritur ta' ċiviltà umana bikrija mill-Mesoamerika u l-Karibew sal-Andes u l-baċir tal-Amażonja. L-eqdem sejbiet arkeoloġiċi ġejjin mis-siti ta' Pubenza u El Totumo fil-Wied ta' Magdalena 100 kilometru (62 mi) fil-Lbiċ ta' Bogotá. Dawn is-siti jmorru għall-perjodu Paleoindian (18,000–8000 QK). Fi Puerto Hormiga u siti oħra, instabu traċċi tal-Perjodu Arkajku (~8000–2000 QK). Il-fdalijiet jindikaw li kien hemm ukoll okkupazzjoni bikrija fir-reġjuni ta' El Abra u Tequendama f'Cundinamarca. L-eqdem fuħħar skopert fl-Ameriki, misjub f’San Jacinto, imur għall-5000–4000 QK.
Popli indiġeni abitaw it-territorju li llum huwa l-Kolombja madwar is-sena 12,500 QK It-tribujiet nomadi tal-kaċċaturi u l-ġbir tas-siti ta' El Abra, Tibitó u Tequendama, qrib il-Bogotá tal-lum, kienu jinnegozjaw bejniethom u ma' kulturi oħra fil-wied tax-Xmara Magdalena. F’Novembru 2020, ġie żvelat sit li jinkludi tmien mili (13-il km) ta' pittografi li qed jiġu studjati fis- Serranía de la Lindosa. Antropologi li jaħdmu fis-sit jissuġġerixxu li għandu 12,500 sena (c. 10,480 QK), minħabba l-fawna estinta rappreżentata. Kien matul l-ewwel okkupazzjoni umana magħrufa taż-żona.
Bejn 5000 u 1000 QK, tribujiet tal-kaċċaturi li jiġbru t-tranżizzjoni għal soċjetajiet agrarji; Ġew stabbiliti settlements fissi u dehret iċ-ċeramika. Mill-ewwel millennju QK, gruppi ta 'Amerindjani, inklużi l-Muiscas, Zenúes, Quimbayas u Taironas, żviluppaw is-sistema politika ta' kapijiet bi struttura ta 'poter piramidali mmexxija minn kapijiet. Il-Muiscas abitaw prinċipalment fiż-żona ta' dak li issa huwa l-Altiplano Cundiboyacense tad-Dipartimenti ta' Boyacá u Cundinamarca, fejn iffurmaw il-Konfederazzjoni Muisca. Huma kibru qamħ, patata, quinoa, u qoton, u nnegozjaw deheb, żmeraldi, kutri, artiġjanat taċ-ċeramika, koka, u speċjalment melħ tal-blat ma' nazzjonijiet ġirien. It-Taironas għexu fit-Tramuntana tal-Kolombja fil-firxa tal-muntanji iżolati tas-Sierra Nevada de Santa Marta. Il-Quimbayas abitaw reġjuni tal-wied tax-Xmara Cauca bejn il-meded tal-muntanji tal-punent u ċentrali tal-Andes Kolombjani. Ħafna mill-Amerindjani pprattikaw l-agrikoltura u l-istruttura soċjali ta' kull komunità indiġena kienet differenti. Xi gruppi indiġeni bħall- Karibijiet għexu fi stat ta' gwerra permanenti, iżda oħrajn kellhom attitudnijiet inqas bellikużi.
Perjodu kolonjali
Alonso de Ojeda (li kien salpa ma’ Columbus) wasal fil-Peniżola Guajira fl-1499. Esploraturi Spanjoli, immexxija minn Rodrigo de Bastidas, għamlu l-ewwel esplorazzjoni tal-kosta tal-Karibew fl-1500. Christopher Columbus salpa qrib il-Karibew fl-1502. Fl-1508, Vasco Núñez de Balboa akkumpanja spedizzjoni lejn it-territorju permezz tar-reġjun tal-Golf ta 'Urabá u waqqaf il-belt ta' Santa María la Antigua del Darién fl-1510, l-ewwel insedjament stabbli fil-kontinent. Santa Marta twaqqfet fl-1525, u Cartagena fl-1533. Il-konkwistatur Spanjol Gonzalo Jiménez de Quesada mexxa spedizzjoni lejn l-intern f'April 1536, u għammed id-distretti li minnhom għadda "Renju Ġdid ta' Granada". F'Awwissu 1538 huwa waqqaf proviżorjament il-kapitali tiegħu ħdejn il-kap Muisca ta' Muyquytá, u sejħilha "Santa Fe." L-isem malajr akkwista suffiss u kien jismu Santa Fe de Bogotá. Fl-istess perjodu seħħew żewġ vjaġġi notevoli oħra tal-konkwistaturi bikrija lejn l-intern. Sebastián de Belalcázar, rebbieħ ta' Quito, vvjaġġa lejn it-tramuntana u waqqaf Cali, fl-1536, u Popayán, fl-1537; Mill-1536 sal-1539, il-konkwistatur Ġermaniż Nikolaus Federmann qasam il-Pjanuri tal-Lvant u daret il-Kordillera tal-Lvant fit-tfittxija ta' El Dorado, il-"belt tad-deheb." Il-leġġenda u d-deheb se jkollhom rwol ewlieni biex jattiraw Spanjoli u Ewropej oħra lejn New Granada matul is-sekli 16 u 17.
Ir-rebħiet għamlu alleanzi frekwenti mal-għedewwa tal-komunitajiet indiġeni differenti. L-alleati indiġeni kienu kruċjali għall-konkwista, kif ukoll għall-ħolqien u ż-żamma tal-imperu. In-nies indiġeni fil-Kolombja esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni minħabba l-konkwista, kif ukoll mard Ewrasjatiku, bħall-ġidri, li ma kellhom ebda immunità għalih. Meta tqis l-art bħala abbandunat, il-Kuruna Spanjola biegħet proprjetajiet lin-nies kollha interessati fit-territorji kolonizzati, u ħolqot proprjetà kbar u pussess ta' minjieri. Fis-seklu 16, ix-xjenza nawtika fi Spanja laħqet żvilupp kbir grazzi għal figuri xjentifiċi numerużi mill-Casa de Contratación u x-xjenza nawtika kienet pilastru essenzjali tal-espansjoni Iberika. Fl-1542, ir-reġjun ta' New Granada, flimkien mal-possedimenti Spanjoli l-oħra kollha fl-Amerika t'Isfel, saru parti mill-Viċireyalty tal-Perù, bil-kapitali tiegħu f'Lima. Fl-1547, New Granada saret kaptanja ġenerali separata fi ħdan il-viċireyalty, bil-kapitali tagħha f'Santa Fe de Bogotá. Fl-1549, il-Qorti Rjali nħolqot b'digriet irjali, u New Granada kienet irregolata mill-Qorti Rjali ta 'Santa Fe de Bogotá, li dak iż-żmien kienet tinkludi l-provinċji ta' Santa Marta, Río de San Juan, Popayán, Guayana u Cartagena. Iżda d-deċiżjonijiet importanti ttieħdu mill-kolonja għal Spanja mill-Kunsill tal-Indji.
Sas-seklu 16, in-negozjanti Ewropej tal-iskjavi kienu bdew iġibu skjavi Afrikani fl-Amerika. Spanja kienet l-unika qawwa Ewropea li ma waqqfitx fabbriki fl-Afrika biex tixtri skjavi; L-Imperu Spanjol, b'kuntrast, kien jiddependi fuq is-sistema tas-Seat, li jagħti lil negozjanti minn nazzjonijiet Ewropej oħra l-liċenzja biex jinnegozjaw ma' popli skjavi fit-territorji tagħhom barra mill-baħar. Din is-sistema ġabet Afrikani fil-Kolombja, għalkemm ħafna tkellmu kontra l-istituzzjoni. Popli indiġeni ma' setgħux jiġu skjavi minħabba li kienu legalment suġġetti tal-Kuruna Spanjola. Biex jipproteġu l-popli indiġeni, l-awtoritajiet kolonjali Spanjoli stabbilixxew diversi forom ta' sjieda u regolamentazzjoni tal-art: resguardos, encomiendas, u haciendas.
Madankollu, skuntentizza sigrieta kontra l-Ispanjol kien diġà qed jitfaċċa għall-Kolombjani peress li Spanja pprojbixxa l-kummerċ dirett bejn il-Viċiroyalty tal-Perù, li kienet tinkludi l-Kolombja, u l-Viċiroyalty ta' Spanja l-Ġdida, li kienet tinkludi l-Filippini, is-sors ta' prodotti Asjatiċi bħall-ħarir u l-porċellana li kienu mitluba fl-Ameriki. Il-kummerċ illegali bejn il-Peruvjani, il-Filippini, u l-Messikani kompla bil-moħbi, hekk kif prodotti Asjatiċi ta' kuntrabandu spiċċaw f’Córdoba, il-Kolombja, iċ-ċentru ta' distribuzzjoni għall-importazzjonijiet illegali Asjatiċi, minħabba kollużjoni bejn dawn il-popli kontra l-awtoritajiet ta' Spanja. Huma ssetiljaw u nnegozjaw bejniethom filwaqt li ma obdewx il-monopolju Spanjol infurzat.
Il-Viċi-Reali ta' Granada Ġdida ġie stabbilit fl-1717, imbagħad imneħħi temporanjament u mbagħad reġa' ġie stabbilit fl-1739. Il-kapitali tagħha kienet Santa Fe de Bogotá. Din il-Viċireyalty inkludiet xi provinċji oħra fil-majjistral tal-Amerika t'Isfel li qabel kienu taħt il-ġurisdizzjoni tal-Viċiroyalties ta 'Spanja Ġdida jew tal-Perù u jikkorrispondu prinċipalment mal-Venezwela, l-Ekwador u l-Panama tal-lum. Bogotá saret waħda miċ-ċentri amministrattivi ewlenin tal-possedimenti Spanjoli fid-Dinja l-Ġdida, flimkien ma' Lima u l-Belt tal-Messiku, għalkemm baqgħet inqas żviluppata meta mqabbla ma' dawk iż-żewġt ibliet f'diversi aspetti ekonomiċi u loġistiċi.
Il-Gran Brittanja ddikjarat gwerra fuq Spanja fl-1739, u l-belt ta' Cartagena malajr saret mira ta' prijorità għall-Ingliżi. Forza spedizzjonarja Ingliża enormi ntbagħtet biex taqbad il-belt, iżda wara li għamlu rejds inizjali, tifqigħat ta' mard devastanti tfixklu n-numru tagħhom u l-Ingliżi ġew sfurzati jirtiraw. Il-battalja saret waħda mill-aktar rebħiet deċiżivi ta' Spanja fil-kunflitt u żgurat dominanza Spanjola fil-Karibew sal-Gwerra tas-Seba’ Snin. Il-qassis, botaniku u matematiku tas-seklu 18 José Celestino Mutis kien delegat mill-Viciroy Antonio Caballero y Góngora biex iwettaq inventarju tan-natura ta' New Granada. Mibdija fl-1783, din saret magħrufa bħala l-Royal Botanical Expedition lejn New Granada. Huwa kklassifikat pjanti u annimali selvaġġi, u waqqaf l-ewwel osservatorju astronomiku fil-belt ta' Santa Fe de Bogotá. F'Lulju 1801, ix-xjenzat Prussjan Alexander von Humboldt wasal Santa Fe de Bogotá fejn iltaqa' ma' Mutis. Barra minn hekk, mill-espedizzjoni ħarġu figuri storiċi tal-proċess ta' indipendenza fi New Granada, bħall-astronomu Francisco José de Caldas, ix-xjenzat Francisco Antonio Zea, iż-żoologu Jorge Tadeo Lozano u l-pittur Salvador Rizo.
Indipendenza
Mill-konkwista u l-kolonizzazzjoni kien hemm ribelljonijiet kontra l-ħakma Spanjola fl-imperu, iżda l-biċċa l-kbira kienu mgħaffġa jew baqgħu dgħajfa wisq biex ibiddlu s-sitwazzjoni ġenerali. L-aħħar ribelljoni li tfittex l-indipendenza sħiħa minn Spanja ħarġet madwar l-1810 u laħqet il-qofol tagħha fid-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Kolombjana, maħruġa fl-20 ta' Lulju, 1810, il-jum issa ċċelebrat bħala Jum l-Indipendenza tan-nazzjon. Dan il-moviment segwa l-indipendenza ta' Saint-Domingue (il-Ħaiti tal-lum) fl-1804, li pprovda xi appoġġ lil mexxej eventwali ta' din ir-ribelljoni: Simón Bolívar. Francisco de Paula Santander kien ikollu wkoll rwol deċiżiv.
Inbeda moviment minn Antonio Nariño, li oppona ċ-ċentraliżmu Spanjol u mexxa l-oppożizzjoni kontra l-Viċirejaltà. Cartagena saret indipendenti ftNovembru 1811. Fl-1811 ġew ipproklamati l-Provinċji Magħquda ta’ New Granada, immexxija minn Camilo Torres Tenorio. It-tfaċċar ta' żewġ kurrenti ideoloġiċi differenti fost il-patrijotti (federaliżmu u ċentraliżmu) taw lok għal perjodu ta' instabbiltà msejjaħ Homeland Boba. Ftit wara li temmew il-Gwerer Napoleoniċi, Ferdinand VII, reċentement irrestawrat fuq it-tron fi Spanja, iddeċieda bla mistenni li jibgħat forzi militari biex jerġgħu jieħdu l-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Amerika t'Isfel. Il-viċi-realtà ġiet restawrata taħt Juan de Sámano, li r-reġim tiegħu kkastiga lil dawk li pparteċipaw fil-movimenti patrijottiċi, injora l-sfumaturi politiċi tal-laqgħat. Ir-retribuzzjoni qanqlet ribelljoni mġedda, li, flimkien ma' Spanja mdgħajfa, għamlitha possibbli ribelljoni ta' suċċess immexxija mill-Venezwelan Simón Bolívar, li eventwalment ipproklama l-indipendenza fl-1819. Ir-reżistenza favur l-Ispanjol ġiet megħluba fl-1822 fit-territorju tal-lum ta' il-Kolombja u fl-1823 fil-Venezwela. Matul il-Gwerra tal-Indipendenza, mietu bejn 250 u 400 elf ruħ (12-20% tal-popolazzjoni ta' qabel il-gwerra).
It-territorju tal-Vicireyalty ta' New Granada sar ir-Repubblika tal-Kolombja, organizzata bħala unjoni tat-territorji tal-lum tal-Kolombja, Panama, Ekwador, Venezwela, partijiet tal-Gujana u l-Brażil u fit-tramuntana tax-Xmara Marañón. Il-Kungress ta' Cúcuta fl-1821 adotta kostituzzjoni għar-Repubblika l-ġdida. Simón Bolívar sar l-ewwel president tal-Kolombja, u Francisco de Paula Santander inħatar viċi president. Madankollu, ir-repubblika l-ġdida kienet instabbli u l-Gran Colombia eventwalment waqgħet.
Il-Kolombja moderna ġejja minn wieħed mill-pajjiżi li ħarġu wara x-xoljiment tal-Gran Colombia, it-tnejn l-oħra jkunu l-Ekwador u l-Venezwela. Il-Kolombja kienet l-ewwel gvern kostituzzjonali fl-Amerika t'Isfel, u l-partiti Liberali u Konservattivi, imwaqqfa fl-1848 u fl-1849, rispettivament, huma tnejn mill-eqdem partiti politiċi li baqgħu ħajjin fl-Ameriki. L-iskjavitù tneħħa fil-pajjiż fl-1851.
Id-diviżjonijiet politiċi u territorjali interni wasslu għax-xoljiment tal-Gran Colombia fl-1830. L-hekk imsejjaħ "Dipartiment ta' Cundinamarca" adotta l-isem "New Granada", li żamm sal-1858 meta saret il-"Konfederazzjoni Granadina". Wara gwerra ċivili ta' sentejn fl-1863, inħolqot l-Istati Uniti tal-Kolombja, li ssir magħrufa bħala r-Repubblika tal-Kolombja fl-1886. Il-qasmiet interni baqgħu bejn il-forzi politiċi bipartisan, xi drabi jaqbdu gwerer ċivili mdemmija ħafna, l-Aktar sinifikanti kienet il-Gwerra ta' Elf Jum (1899-1902), li fiha tilfu ħajjithom bejn 100 u 180 elf Kolumbjan meta l-Partit Liberali, appoġġjat mill-Venezwela, l-Ekwador, in-Nikaragwa u l-Gwatemala, irribella kontra l-gvern nazzjonalista u ħa l-kontroll ta' Santander, billi kien finalment megħlub fl-1902 minn forzi nazzjonalisti.
seklu 20
L-intenzjonijiet tal-Istati Uniti tal-Amerika li jinfluwenzaw iż-żona (speċjalment il-kostruzzjoni u l-kontroll tal-Kanal tal-Panama) wasslu għas-separazzjoni tad-Dipartiment tal-Panama fl-1903 u t-twaqqif tiegħu bħala nazzjon. L-Istati Uniti ħallsu lill-Kolombja $25,000,000 fl-1921, seba' snin wara t-tlestija tal-kanal, biex tagħmel emendi għar-rwol tal-President Roosevelt fil-ħolqien tal-Panama, u l-Kolombja rrikonoxxiet lill-Panama taħt it-termini tat-Trattat Thomson-Urrutia. Il-Kolombja u l-Perù marru għall-gwerra minħabba tilwim territorjali fil-baċir tal-Amażonja. Il-gwerra ntemmet bi ftehim ta’ paċi nnegozjat mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Is-Soċjetà finalment tat iż-żona kkontestata lill-Kolombja f'Ġunju 1934.
Ftit wara, il-Kolombja kisbet grad ta' stabbiltà politika, li ġiet interrotta minn kunflitt imdemmi li seħħ bejn l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50, perjodu magħruf bħala La Violencia. Il-kawża tagħha kienet primarjament it-tensjoni dejjem tikber bejn iż-żewġ partiti politiċi ewlenin, li sussegwentement qabdet wara l-qtil tal-kandidat presidenzjali liberali Jorge Eliécer Gaitán fid-9 ta’ April 1948. L-irvellijiet li rriżultaw f’Bogotá, magħrufa bħala El Bogotazo, infirxu mal-pajjiż kollu u sostnew. il-[ajja ta’ mill-inqas 180,000 Kolumbjan.
Il-Kolombja daħlet fil-Gwerra Koreana meta Laureano Gómez ġie elett president. Kien l-uniku pajjiż tal-Amerika Latina li ngħaqad mal-gwerra bi rwol militari dirett bħala alleat tal-Istati Uniti. Partikolarment importanti kienet ir-reżistenza tat-truppi Kolombjani f'Old Baldy.
Il-vjolenza bejn iż-żewġ partiti politiċi naqset l-ewwel meta' Gustavo Rojas keċċa lill-president tal-Kolombja f'kolp ta' stat u nnegozja mal-gwerrilli, u mbagħad taħt il-ġunta militari tal-Ġeneral Gabriel Paris.
Wara d-depożizzjoni ta' Rojas, il-Partit Konservattiv Kolumbjan u l-Partit Liberali Kolumbjan qablu li joħolqu l-Front Nazzjonali, koalizzjoni li tmexxi l-pajjiż flimkien. Skont il-ftehim, il-presidenza kienet se talterna bejn konservattivi u liberali kull 4 snin għal 16-il sena; iż-żewġ partiti jkollhom parità fil-pożizzjonijiet elettivi l-oħra kollha. Il-Front Nazzjonali temm "La Violencia", u l-amministrazzjonijiet tal-Front Nazzjonali ppruvaw jistabbilixxu riformi soċjali u ekonomiċi estensivi b'kooperazzjoni mal-Alleanza għall-Progress. Minkejja l-progress f’ċerti setturi, komplew ħafna problemi soċjali u politiċi, u gruppi terroristiċi gwerillieri bħall-FARC, ELN, u M-19 inħolqu formalment biex jiġġieldu l-gvern u l-apparat politiku u d-demokrazija tal-Kolombja.
Sa mis-sittinijiet, il-pajjiż sofra minn kunflitt armat asimmetriku ta' intensità baxxa bejn il-forzi tal-gvern, il-gruppi terroristiċi tal-gwerillieri komunisti, u l-paramilitari tal-lemin. Il-kunflitt intensifikat fis-snin disgħin, prinċipalment f'żoni rurali remoti. Diversi organizzazzjonijiet gwerillieri ddeċidew li jiddemobilizzaw wara n-negozjati għall-paċi fl-1989-1994.
L-Istati Uniti ilha involuta ħafna fil-kunflitt sa mill-bidu tiegħu, meta fil-bidu tas-sittinijiet il-gvern tal-Istati Uniti għen lill-armata Kolombjana tattakka gwerillieri terroristiċi komunisti fil-Kolombja rurali. Dan bħala parti mill-ġlieda Amerikana kontra l-komuniżmu. Merċenarji u korporazzjonijiet multinazzjonali bħal Chiquita Brands International huma wħud mill-atturi internazzjonali li kkontribwew għall-vjolenza tal-kunflitt.
Minn nofs is-snin sebgħin, il-kartelli tad-droga Kolombjani saru produtturi, proċessuri u esportaturi ewlenin ta 'drogi illegali, primarjament marijuana u kokaina.
Kostituzzjoni ġdida ġiet promulgata fl-4 ta' Lulju, 1991. Il-bidliet iġġenerati mill-kostituzzjoni l-ġdida huma meqjusa bħala pożittivi mis-soċjetà Kolombjana.
seklu 21
L-amministrazzjoni tal-President Álvaro Uribe (2002-2010) adottat il-politika ta' sigurtà demokratika li kienet tinkludi kampanja integrata għall-ġlieda kontra t-terroriżmu u r-ribelljoni. Il-pjan ekonomiku tal-gvern ippromwova wkoll il-fiduċja tal-investituri. Bħala parti minn proċess ta' paċi, l-AUC (paramilitari tal-lemin) kienet waqfet tiffunzjona formalment bħala organizzazzjoni. Fi Frar 2008, miljuni ta' Kolumbjani ddimostraw kontra l-FARC u gruppi illegali oħra.
Wara negozjati ta' paċi, il-gvern Kolumbjan tal-President Juan Manuel Santos u l-gwerilla tal-FARC-EP ħabbru ftehim finali biex jintemm il-kunflitt. Madankollu, referendum biex jiġi ratifikat il-ftehim ma rnexxiex. Il-gvern Kolumbjan u l-FARC sussegwentement iffirmaw ftehim ta' paċi rivedut f'Novembru 2016, li l-kungress Kolumbjan approva. Fl-2016, il-President Santos ingħata l-Premju Nobel għall-Paċi. Ġurisdizzjoni Speċjali għall-Paċi nħolqot biex tinvestiga, tiċċara, tiġġudika u tikkastiga l-ksur serju tad-drittijiet tal-bniedem u l-ksur serji tal-liġi umanitarja internazzjonali li seħħew matul il-kunflitt armat u tissodisfa d-dritt tal-vittmi għall-ġustizzja. Matul iż-żjara tiegħu fil-Kolombja, il-Papa Franġisku ta ġieħ lill-vittmi tal-kunflitt.
F'Ġunju 2018, Iván Duque, il-kandidat tal-partit tal-lemin Ċentru Demokratiku, rebaħ l-elezzjoni presidenzjali. Fis-7 ta' Awwissu, 2018, huwa ħa l-ġurament bħala l-president il-ġdid tal-Kolombja biex jieħu post Juan Manuel Santos. Ir-relazzjonijiet tal-Kolombja mal-Veneżwela varjaw minħabba differenzi ideoloġiċi bejn iż-żewġ gvernijiet. Il-Kolombja offriet appoġġ umanitarju bl-ikel u l-mediċina biex itaffi n-nuqqas ta' provvista fil-Veneżwela. Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin tal-Kolombja qal li l-isforzi kollha biex tissolva l-kriżi tal-Veneżwela jridu jkunu paċifiċi. Il-Kolombja pproponiet l-idea tal-Għanijiet ta' Żvilupp Sostenibbli u n-Nazzjonijiet Uniti adottat dokument finali. Fi Frar 2019, il-President tal-Veneżwela Nicolás Maduro qata' r-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Kolombja wara li l-President Kolumbjan Iván Duque għen lill-politiċi tal-oppożizzjoni Venezwelana biex iwasslu għajnuna umanitarja lil pajjiżu. Il-Kolombja rrikonoxxiet lill-mexxej tal-oppożizzjoni Venezwelana Juan Guaidó bħala l-president leġittimu tal-pajjiż.
Minħabba l-Gvern ta' Petro, il-Kolombja tbati minn kriżi fis-sistema tas-saħħa
Ġeografija
Il-ġeografija tal-Kolombja hija kkaratterizzata mis-sitt reġjuni naturali ewlenin tagħha li jippreżentaw il-karatteristiċi uniċi tagħhom, mir-reġjun muntanjuż tal-Andes; ir-reġjun kostali tal-Paċifiku; ir-reġjun kostali tal-Karibew; il-Pjanuri; ir-reġjun tal-foresti tropikali tal-Amażonja; għaż-żona insulari, li tinkludi gżejjer kemm fl-oċeani Atlantiku kif ukoll fil-Paċifiku. Taqsam il-konfini marittimi tagħha mal-Kosta Rika, Nikaragwa, Ħonduras, Ġamajka, Ħaiti u r-Repubblika Dominicana.
Il-Kolombja tmiss fil-majjistral mal-Panama, fil-lvant mal-Venezwela u l-Brażil, u fin-nofsinhar mal-Ekwador u l-Perù; stabbilixxa l-limiti marittimi tiegħu ma' pajjiżi ġirien permezz ta' seba' ftehimiet fil-Baħar Karibew u tlieta fl-Oċean Paċifiku. Hija tinsab bejn latitudnijiet 12°N u 4°S u bejn lonġitudnijiet 67° u 79°W.
Fil-lvant tal-Andes hemm is-savana ta' Llanos, parti mill-baċin tax-Xmara Orinoco, u fix-Xlokk estrem, il-ġungla tal-foresti tropikali tal-Amażonja. Flimkien, dawn l-artijiet baxxi jiffurmaw aktar minn nofs it-territorju tal-Kolombja, iżda fihom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Fit-tramuntana, il-kosta tal-Karibew, li fiha 21.9% tal-popolazzjoni u l-lokazzjoni tal-bliet tal-port ewlenin ta' Barranquilla u Cartagena, ġeneralment tikkonsisti fi pjanuri baxxi, iżda fiha wkoll is-Sierra Nevada de Santa Marta, li tinkludi l-ogħla. qċaċet tal-pajjiż (Pico Cristóbal Colón u Pico Simón Bolívar), u d-deżert La Guajira. B'kuntrast, l-artijiet baxxi tal-kosta tal-Paċifiku dejqa u mhux kontinwi, appoġġjati mill-muntanji Serranía de Baudó, huma ftit popolati u mgħottija b'veġetazzjoni densa. Il-port ewlieni tal-Paċifiku huwa Buenaventura.
Parti miċ-Ċirku tan-Nar, reġjun tad-dinja suġġett għal terremoti u eruzzjonijiet vulkaniċi, fl-intern tal-Kolombja l-Andes huma l-karatteristika ġeografika predominanti. Il-biċċa l-kbira taċ-ċentri tal-popolazzjoni tal-Kolombja jinsabu f'dawn l-artijiet għolja interni. Lil hinn mill-Massif Kolumbjan (fid-dipartimenti tal-Lbiċ ta' Cauca u Nariño), dawn jaqsmu fi tliet fergħat magħrufa bħala cordilleras (muntanji): il-Kordillera tal-Punent, li tgħaddi biswit il-kosta tal-Paċifiku u tinkludi l-belt ta' Cali; il-Medda tal-Muntanji Ċentrali, li tgħaddi bejn il-widien tax-xmajjar Cauca u Magdalena (fil-punent u l-lvant, rispettivament) u tinkludi l-ibliet ta' Medellín, Manizales, Pereira u l-Armenja; u l-Kordillera tal-Lvant, li testendi grigal sal-peniżola La Guajira u tinkludi Bogotá, Bucaramanga u Cúcuta. Il-qċaċet tal-Kordillera tal-Punent jaqbżu l-4,700 m (15,420 pied), u fil-Kordillera Ċentrali u l-Kordillera tal-Lvant jilħqu l-5,000 m (16,404 pied). F'2,600 m (8,530 pied), Bogotá hija l-ogħla belt tad-daqs tagħha fid-dinja.
Ix-xmajjar ewlenin tal-Kolombja huma l-Magdalena, il-Cauca, il-Guaviare, l-Atrato, il-Meta, il-Putumayo u l-Caquetá. Il-Kolombja għandha erba' sistemi ewleninta'ta’ drenaġġ: id-drenaġġ tal-Paċifiku, id-drenaġġ tal-Karibew, il-baċir tal-Orinoko u l-baċir tal-Amażonja. Ix-xmajjar Orinoco u Amazon jimmarkaw limiti mal-Kolombja sal-Venezwela u l-Perù rispettivament.
Fruntiera
Il-fruntiera tal-art mal-Kolombja hija 586 km, Venezwela fruntiera ta' aktar minn 2219 km, Brażil huwa 1645 km, Panama hija 266 km, Il-fruntiera internazzjonali flimkien hija 4716 km.
Klima
Il-klima tal-Kolombja hija kkaratterizzata minn tropikali, li tippreżenta varjazzjonijiet f'sitt reġjuni naturali u skont l-altitudni, it-temperatura, l-umdità, ir-riħ u l-preċipitazzjoni. Il-Kolombja għandha firxa diversa ta 'żoni klimatiċi, inklużi foresti tropikali tropikali, savannahs, steppi, deżerti u klimi tal-muntanji.
Il-klima tal-muntanji hija waħda mill-karatteristiċi uniċi tal-Andes u eżenzjonijiet oħra ta' altitudni għolja fejn il-klima hija determinata mill-altitudni. Taħt 1,000 metru (3,281 pied) altitudni hija ż-żona altitudinal sħuna, fejn it-temperaturi huma ogħla minn 24 °C (75.2 °F). Madwar 82.5% taż-żona totali tal-pajjiż tinsab fiż-żona altitudinal sħuna. Iż-żona altitudinal tal-klima moderata li tinsab bejn 1,001 u 2,000 metru (3,284 u 6,562 pied) hija kkaratterizzata minn temperatura medja li tvarja bejn 17 u 24 °C (62.6 u 75.2 °F). It-temp kiesaħ huwa preżenti bejn 2,001 u 3,000 metru (6,565 u 9,843 pied) u t-temperaturi jvarjaw bejn 12 u 17 °C (53.6 u 62.6 °F). Lil hinn hemm il-kundizzjonijiet alpini taż-żona tal-boskijiet u mbagħad il-mergħat bla siġar tal-qawwi. Fuq 4,000 metru (13,123 pied), fejn it-temperaturi huma taħt l-iffriżar, il-klima hija glaċjali, żona ta 'borra permanenti u silġ.
Bijodiversità u konservazzjoni
Il-Kolombja hija waħda mill-pajjiżi megadiversi fil-bijodiversità, u tokkupa l-ewwel post fl-ispeċi ta 'għasafar. Il-Kolombja hija l-pajjiż bl-akbar bijodiversità fuq il-pjaneta, li għandha l-ogħla rata ta' speċi għal kull żona, kif ukoll l-ogħla numru ta' endemiżmi (speċi li ma jinstabu b'mod naturali imkien ieħor) ta' kwalunkwe pajjiż. Madwar 10% tal-ispeċi tad-Dinja jgħixu fil-Kolombja, inklużi aktar minn 1,900 speċi ta' għasafar, aktar milli fl-Ewropa u l-Amerika ta' Fuq flimkien. Il-Kolombja għandha 10% tal-ispeċijiet ta' mammiferi tad-dinja, 14% tal-ispeċi ta' anfibji tad-dinja u 18% tal-ispeċi ta' għasafar tad-dinja.
Fir-rigward tal-pjanti, il-pajjiż għandu bejn 40,000 u 45,000 speċi ta 'pjanti, ekwivalenti għal 10 jew 20% tal-ispeċi totali tad-dinja, li huwa saħansitra aktar notevoli jekk tqis li l-Kolombja hija meqjusa bħala pajjiż ta' daqs intermedju. Il-Kolombja hija t-tieni l-aktar pajjiż bijodiversità fid-dinja, biss wara l-Brażil, li huwa madwar 7 darbiet akbar.
Il-Kolombja għandha kważi 2,000 speċi ta 'ħut tal-baħar u hija t-tieni l-aktar pajjiż divers fil-ħut tal-ilma ħelu. Huwa wkoll il-pajjiż bl-aktar speċi endemiċi ta' friefet, huwa l-ewwel fl-ispeċi tal-orkidej, u għandu madwar 7,000 speċi ta' ħanfus. Il-Kolombja hija t-tieni fin-numru ta' speċi ta' anfibji u hija t-tielet l-aktar pajjiż divers fir-rettili u l-pali. Hemm madwar 1,900 speċi ta' molluski u skont l-istimi hemm madwar 300,000 speċi ta' invertebrati fil-pajjiż. Fil-Kolombja hemm 32 bijoma terrestri u 314-il tip ta' ekosistemi.
Iż-żoni protetti u s-"Sistema tal-Park Nazzjonali" ikopru żona ta' madwar 14,268,224 ettaru (142,682.24 km 2) u jirrappreżentaw 12.77% tat-territorju Kolumbjan. Meta mqabbla mal-pajjiżi ġirien, ir-rati tad-deforestazzjoni fil-Kolombja għadhom relattivament baxxi. Il-Kolombja kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 8.26/10, u kklassifikaha fil-25 post globalment fost 172 pajjiż. Il-Kolombja hija s-sitt pajjiż fid-dinja bil-kobor tal-provvista totali ta' ilma ħelu rinnovabbli, u għad għandha riżervi kbar ta' ilma ħelu.
Gvern u politika
Il-gvern tal-Kolombja jiżviluppa fil-qafas ta' repubblika demokratika presidenzjali parteċipattiva kif stabbilit fil-Kostituzzjoni tal-1991. Skont il-prinċipju tas-separazzjoni tas-setgħat, il-gvern huwa maqsum fi tliet fergħat: il-fergħa eżekuttiva, il-fergħa leġiżlattiva u l-fergħa ġudizzjarja.
Bħala kap tal-fergħa eżekuttiva, il-President tal-Kolombja jaġixxi bħala kap tal-Istat u kap tal-Gvern, segwit mill-Viċi President u l-Kunsill tal-Ministri. Il-president jiġi elett b'vot popolari biex iservi mandat wieħed ta' erba' snin (fl-2015, il-Kungress tal-Kolombja approva r-revoka ta' emenda kostituzzjonali tal-2004 li biddlet il-limitu ta' mandat wieħed għall-presidenti għal limitu ta' żewġ mandati). Fil-livell provinċjali, is-setgħa eżekuttiva hija ta' gvernaturi dipartimentali, sindki muniċipali, u amministraturi lokali ta' suddiviżjonijiet amministrattivi iżgħar, bħal corregimientos jew communes. L-elezzjonijiet reġjonali kollha jsiru sena u ħames xhur wara l-elezzjoni presidenzjali.
Il-fergħa leġiżlattiva tal-gvern hija rappreżentata fil-livell nazzjonali mill-Kungress, istituzzjoni bikamerali li tinkludi Kamra tad-Deputati b'166 siġġu u Senat ta' 102 siġġu. Is-Senat jiġi elett fil-livell nazzjonali u l-Kamra tad-Deputati tiġi eletta fid-distretti elettorali. Membri taż-żewġ kmamar huma eletti biex iservu mandati ta' erba' snin xahrejn qabel il-president, ukoll b’vot popolari.
Il-ġudikatura hija mmexxija minn erba’ qrati għolja, li jikkonsistu mill-Qorti Suprema li tittratta kwistjonijiet kriminali u ċivili, il-Kunsill tal-Istat, li għandu responsabbiltà speċjali għal-liġi amministrattiva u jipprovdi wkoll pariri legali lill-eżekuttiv, il-Qorti Kostituzzjonali, responsabbli biex tiżgura l-integrità tal-kostituzzjoni Kolombjana, u l-Kunsill Superjuri tal-Ġudikatura, responsabbli għall-verifika tal-ġudikatura. Il-Kolombja topera sistema ta' liġi ċivili, li sa mill-1991 ġiet applikata permezz ta' sistema kontradittorja.
Minkejja sensiela ta' kontroversji, il-politika ta' sigurtà demokratika żgurat li l-eks President Álvaro Uribe jibqa' popolari fost il-Kolombjani, bil-klassifikazzjoni tal-approvazzjoni tiegħu laħqet il-quċċata ta' 76%, skont stħarriġ fl-2009. Madankollu, wara li serva żewġ mandati, kien kostituzzjonalment ipprojbit milli qed ifittex l-elezzjoni mill-ġdid fl-2010. Fl-elezzjoni tal-20 ta' Ġunju, 2010, l-eks Ministru tad-Difiża Juan Manuel Santos rebaħ b’69% tal-voti kontra t-tieni l-aktar kandidat popolari, Antanas Mockus. Kienet meħtieġa runoff peress li l-ebda kandidat ma rċieva aktar mil-limitu rebbieħ ta' 50% tal-voti. Santos reġa' rebaħ l-elezzjoni bi kważi 51% tal-voti fl-elezzjonijiet tat-tieni rawnd fil-15 ta' Ġunju 2014, u għeleb lir-rivali tiegħu tal-lemin Óscar Iván Zuluaga, li rebaħ 45%. Fl-2018, Iván Duque rebaħ it-tieni rawnd tal-elezzjonijiet b'54% tal-voti.
Affarijiet barranin
L-affarijiet barranin tal-Kolombja huma inkarigati mill-President, bħala kap tal-Istat, u mmexxija mill-Ministru tal-Affarijiet Barranin. Il-Kolombja għandha missjonijiet diplomatiċi fil-kontinenti kollha.
Il-Kolombja kienet waħda mill-erba' membri fundaturi tal-Alleanza tal-Paċifiku, li hija mekkaniżmu ta' integrazzjoni politika, ekonomika u kooperattiva li tippromwovi l-moviment ħieles ta' oġġetti, servizzi, kapital u nies fost il-membri, kif ukoll borża komuni u ambaxxati konġunti f'diversi pajjiżi. Il-Kolombja hija wkoll membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp, l-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani, l-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani, u l-Komunità Andina tan-Nazzjonijiet.
Il-Kolombja hija sieħba globali tan-NATO u alleat importanti mhux tan-NATO tal-Istati Uniti.
Militari
Il-fergħa eżekuttiva tal-gvern hija responsabbli għall-ġestjoni tad-difiża tal-Kolombja, bil-president ikun il-kmandant in kap tal-forzi armati. Il-Ministeru tad-Difiża jeżerċita kontroll ta' kuljum tal-forzi armati u tal-Pulizija Nazzjonali tal-Kolombja. Il-Kolombja għandha 455,461 persunal militari attiv. Fl-2016, 3.4% tal-PGD tal-pajjiż mar għall-infiq militari, u poġġih fl-24 post fid-dinja. Il-forzi armati tal-Kolombja huma l-akbar fl-Amerika Latina. Fl-2018, il-Kolombja ffirmat it-trattat tan-NU dwar il-Projbizzjoni tal-Armi Nukleari.
L-armata Kolombjana hija maqsuma fi tliet fergħat: l-Armata Nazzjonali Kolombjana; il-Forza Aerospazjali Kolombjana; u l-Navy Kolombjana. Il-Pulizija Nazzjonali tiffunzjona bħala ġendarmerija, li topera indipendentement mill-armata bħala aġenzija tal-infurzar tal-liġi fil-pajjiż kollu. Kull wieħed minnhom jopera bl-apparat tal-intelliġenza tiegħu separat mid-Direttorat Nazzjonali tal-Intelliġenza (DNI).
L-Armata Nazzjonali hija magħmula minn diviżjonijiet, brigati, brigati speċjali u unitajiet speċjali, il-Navy Kolombjana mill-Infanteria tal-Baħar, il-Forza Navali tal-Karibew, il-Forza Navali tal-Paċifiku, il-Forza Navali tan-Nofsinhar, il-Forza Navali tal-Lvant, Gwardja tal-Kosta Kolumbjana, Navali L-Avjazzjoni u l-Kmand Speċifiku ta' San Andrés u Providencia u l-Forza Aerospazjali minn 15-il unità tal-ajru.
Diviżjonijiet amministrattivi
Il-Kolombja hija maqsuma fi 32 dipartiment u distrett kapitali, li huwa meqjus bħala dipartiment (Bogotá hija wkoll il-kapitali tad-dipartiment ta' Cundinamarca). Id-dipartimenti huma suddiviżi f'muniċipalitajiet, li kull waħda minnhom hija assenjata sede muniċipali, u l-muniċipalitajiet huma mbagħad suddiviżi f'corregimientos f'żoni rurali u komuni f'żoni urbani. Kull dipartiment għandu gvern lokali b'gvernatur u assemblea eletti direttament għal terminu ta 'erba' snin, u kull muniċipalità hija mmexxija minn sindku u kunsill. Hemm bord amministrattiv lokali elett b'mod popolari f'kull wieħed mill-belt żgħira jew komuni.
Minbarra l-kapitali, erba' bliet oħra ġew innominati distretti (fil-fatt muniċipalitajiet speċjali), fuq il-bażi ta' karatteristiċi distintivi speċjali. Dawn huma Barranquilla, Cartagena, Santa Marta u Buenaventura. Xi dipartimenti għandhom suddiviżjonijiet amministrattivi lokali, fejn il-bliet għandhom konċentrazzjoni kbira ta 'popolazzjoni u l-muniċipalitajiet huma qrib xulxin (per eżempju, f'Antioquia u Cundinamarca). Fejn id-dipartimenti għandhom popolazzjoni baxxa (eż. Amazonas, Vaupés u Vichada), jiġu impjegati diviżjonijiet amministrattivi speċjali, bħal "corregimientos departamentales", li huma ibridi ta' muniċipalità u corregimiento.
Skont il-Kostituzzjoni tal-1991, il-Kolombja hija magħmula minn 32 dipartiment u distrett kapitali.
Kull dipartiment huwa maqsum fi muniċipalitajiet. Il-gvernijiet dipartimentali huma maqsuma fi tliet fergħat: gvernatur (elett b'mod popolari kull 4 snin), assemblea dipartimentali (eletta b'mod popolari kull 4 snin) u qrati superjuri.
Skont l-IGAC (1996. Dizzjunarju Ġeografiku tal-Kolombja), l-ogħla punt tagħha jitla’ għal madwar 5,775 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, fuq is-summits tewmin ta' Colón u Bolívar, dawn huma l-għoli massimi fit-territorju nazzjonali, filwaqt li l-iktar punt baxx tal- pajjiż huwa l-Oċean Paċifiku u Atlantiku (il-Karibew).
Dipartimenti, popolazzjoni u kapital
| Numru | Dipartiment | Popolazzjoni (2020) | Popolazzjoni (2018) | Popolazzjoni (2005) | Kapital |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Bogotá | 7,743,955 | 7,412,566 | 6,778,691 | |
| 2 | 6,677,930 | 6,407,102 | 5,601,507 | Medellín | |
| 3 | 4,532,152 | 4,475,886 | 4,052,535 | Cali | |
| 4 | 3,242,999 | 2,919,060 | 2,228,682 | Bogotá | |
| 5 | 2,722,128 | 2,535,517 | 2,112,001 | Barranquilla | |
| 6 | 2,180,976 | 2,070,110 | 1,836,640 | Cartagena | |
| 7 | 2,280,908 | 2,184,837 | 1,913,444 | Bucaramanga | |
| 8 | 1,627,589 | 1,630,592 | 1,498,234 | Pasto | |
| 9 | 1,828,947 | 1,784,783 | 1,462,909 | Montería | |
| 10 | 1,339,998 | 1,330,187 | 1,312,304 | Ibagué | |
| 11 | 1,491,937 | 1,464,488 | 1,182,022 | Popayán | |
| 12 | 1,620,318 | 1,491,689 | 1,208,336 | Cúcuta | |
| 13 | 1,242,731 | 1,217,376 | 1,255,311 | Tunja | |
| 14 | 1,427,026 | 1,341,746 | 1,136,819 | Santa Marta | |
| 15 | 1,122,622 | 1,100,386 | 1,001,476 | Neiva | |
| 16 | 1,295,387 | 1,200,574 | 878,437 | Valledupar | |
| 17 | 1,018,453 | 998,255 | 898,490 | Manizales | |
| 18 | 1,063,454 | 1,039,722 | 713,772 | Villavicencio | |
| 19 | 965,718 | 880,560 | 655,943 | Riohacha | |
| 20 | 961,055 | 943,401 | 859,666 | Pereira | |
| 21 | 949,252 | 904,863 | 762,263 | Sincelejo | |
| 22 | 555,401 | 539,904 | 518,691 | Armenia | |
| 23 | 544,764 | 534,826 | 388,476 | Quibdó | |
| 24 | 410,521 | 401,849 | 337,932 | Florencia | |
| 25 | 435,195 | 420,504 | 281,294 | Yopal | |
| 26 | 359,127 | 348,182 | 237,197 | Mocoa | |
| 27 | 294,206 | 262,174 | 153,028 | Arauca | |
| 28 | 86,657 | 82,767 | 56,758 | San José del Guaviare | |
| 29 | 63,692 | 61,280 | 59,573 | San Andrés | |
| 30 | 79,020 | 76,589 | 46,950 | Leticia | |
| 31 | 112,958 | 107,808 | 44,592 | Puerto Carreño | |
| 32 | 44,712 | 40,797 | 19,943 | Mitú | |
| 33 | 50,636 | 48,114 | 18,797 | Inírida |
Ekonomija
Storikament ekonomija agrarja, il-Kolombja urbanizzat malajr fis-seklu 20, sa tmiemu 15.8% biss tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-agrikoltura, li tiġġenera biss 6.6% tal-PGD; 20% tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-industrija u 65% fis-servizzi, responsabbli għal 33% u 60% tal-PGD rispettivament. Il-produzzjoni ekonomika tal-pajjiż hija ddominata mid-domanda domestika qawwija tagħha. In-nefqa tal-konsum tad-dar hija l-akbar komponent tal-PGD.
L-ekonomija tas-suq tal-Kolombja kibret b'mod kostanti fl-aħħar parti tas-seklu 20, bil-prodott gross domestiku (PGD) jiżdied b'rata medja ta' aktar minn 4% fis-sena bejn l-1970 u l-1998. Il-pajjiż sofra riċessjoni fl-1999 (l-ewwel sena sħiħa ta' tkabbir negattiv mid-Depressjoni l-Kbira), u l-irkupru kien twil u bl-uġigħ. Madankollu, it-tkabbir laħaq is-7% fl-2007, wieħed mill-ogħla fl-Amerika Latina. Skont l-istimi tal-Fond Monetarju Internazzjonali, fl-2023, il-PGD (PPP) tal-Kolombja kien ta' US$1 triljun, it-32 fid-dinja u t-tielet fl-Amerika t’Isfel, wara l-Arġentina.
L-infiq pubbliku totali jirrappreżenta 28% tal-ekonomija nazzjonali. Id-dejn estern huwa ekwivalenti għal 40% tal-prodott gross domestiku. Klima fiskali b'saħħitha ġiet affermata mill-ġdid b'żieda fil-klassifikazzjonijiet tal-bonds. L-inflazzjoni annwali għalqet l-2017 b'4.09% sena fuq sena (vs. 5.75% sena fuq sena fl-2016). Ir-rata medja nazzjonali tal-qgħad fl-2017 kienet 9.4%, għalkemm l-informalità hija l-akbar problema li qed jiffaċċja s-suq tax-xogħol (id-dħul tal-ħaddiema formali żdied b'24.8% f'5 snin filwaqt li d-dħul tax-xogħol tal-ħaddiema formali informali żdied biss b'9%). Il-Kolombja għandha żoni ħielsa (FTZ), bħaż-Żona Ħielsa tal-Paċifiku, li tinsab f'Valle del Cauca, waħda mill-aktar żoni attraenti għall-investiment barrani.
Is-settur finanzjarju kiber b'mod favorevoli minħabba l-likwidità tajba tal-ekonomija, it-tkabbir tal-kreditu u l-prestazzjoni pożittiva tal-ekonomija Kolombjana. Il-Borża Kolombjana permezz tas-Suq Integrat tal-Amerika Latina (MILA) toffri suq reġjonali għall-kummerċ tal-istokks. Il-Kolombja issa hija waħda minn tliet ekonomiji biss b'punteġġ perfett fuq l-Indiċi tal-Qawwa tad-Drittijiet Legali, skont il-Bank Dinji.
Il-Kolombja hija rikka fir-riżorsi naturali u tiddependi ħafna fuq l-enerġija u l-esportazzjonijiet tal-minjieri. L-esportazzjonijiet ewlenin tal-Kolombja jinkludu fjuwils minerali, żjut, prodotti tad-distillazzjoni, frott u prodotti agrikoli oħra, zokkor u ħelu, prodotti tal-ikel, plastiks, ħaġar prezzjuż, metalli, prodotti tal-forestrija, kimiċi, farmaċewtiċi, vetturi, prodotti elettroniċi, tagħmir elettriku, fwejjaħ u kożmetiċi, makkinarju, oġġetti manifatturati, tessuti u drappijiet, ħwejjeġ u xedd tas-saqajn, ħġieġ u oġġetti tal-kristall, għamara, bini prefabbrikat, prodotti militari, materjali tad-dar u tal-uffiċċju, tagħmir tal-kostruzzjoni, software, fost oħrajn. L-imsieħba kummerċjali ewlenin huma l-Istati Uniti, iċ-Ċina, l-Unjoni Ewropea u xi pajjiżi tal-Amerika Latina.
L-esportazzjonijiet mhux tradizzjonali xprunaw it-tkabbir tal-bejgħ barrani Kolumbjan kif ukoll id-diversifikazzjoni tad-destinazzjonijiet tal-esportazzjoni grazzi għal ftehimiet ġodda ta 'kummerċ ħieles. It-tkabbir ekonomiku reċenti wassal għal żieda konsiderevoli f'miljunarji ġodda, inklużi intraprendituri ġodda, Kolumbjani b'valur nett li jaqbeż il-biljun USD.
Il-Gvern qed jiżviluppa wkoll proċess ta' inklużjoni finanzjarja fost l-aktar popolazzjoni vulnerabbli fil-pajjiż.
Il-kontribuzzjoni tat-turiżmu għall-PDG kienet ta' US$5,880.3 biljun (2.0% tal-PDG totali) fl-2016. It-turiżmu ġġenera 556,135 impjieg (2.5% tal-impjiegi totali) fl-2016. Żjajjar turisti barranin kienu mbassra li Żdiedu minn 0.6 miljun fl-2007 għal 4 miljuni fl-2017.
Agrikoltura u riżorsi naturali
Fl-agrikoltura, il-Kolombja hija waħda mill-akbar ħames produtturi fid-dinja ta' kafè, avokado u żejt tal-palm, u waħda mil l-akbar 10 produtturi fid-dinja ta' kannamieli, banana, ananas u kawkaw. Il-pajjiż għandu wkoll produzzjoni konsiderevoli ta'ross, patata u kassava. Għalkemm mhux l-akbar produttur tal-kafè fid-dinja (il-Brażil isostni dan it-titlu), il-pajjiż ilu, għal għexieren ta' snin, kapaċi jwettaq kampanja ta’ kummerċjalizzazzjoni globali biex iżid valur lill-prodott tal-pajjiż. Il-produzzjoni taż-żejt tal-palm Kolombjan hija waħda mill-aktar sostenibbli fuq il-pjaneta, meta mqabbla mal-akbar produtturi eżistenti. Il-Kolombja hija wkoll fost l-akbar 20 produttur fid-dinja taċ-ċanga u tat-tiġieġ. Il-Kolombja hija wkoll it-tieni l-akbar esportatur tal-fjuri fid-dinja, wara l-Olanda. L-agrikoltura Kolombjana temetti 55% tal-emissjonijiet tal-gassijiet serra tal-Kolombja, prinċipalment minħabba d-deforestazzjoni, it-trobbija tal-bhejjem estensiva żżejjed, il-ħtif tal-art u l-agrikoltura illegali.
Il-Kolombja hija esportatur ewlieni tal-faħam u ż-żejt – fl-2020, aktar minn 40% tal-esportazzjonijiet tal-pajjiż kienu bbażati fuq dawn iż-żewġ prodotti. Fl-2018 kien il-5 l-akbar esportatur tal-faħam fid-dinja. Fl-2019, il-Kolombja kienet l-20 l-akbar produttur taż-żejt fid-dinja, b'791 elf barmil / jum, li jesporta parti tajba mill-produzzjoni tiegħu - il-pajjiż kien id-19-il l-akbar esportatur taż-żejt fid-dinja fl-2020. Fil-minjieri, il-Kolombja hija l-akbar produttur dinja emerald, u fil-produzzjoni tad-deheb, bejn l-2006 u l-2017, il-pajjiż ipproduċa 15-il tunnellata fis-sena sal-2007, meta' l-produzzjoni tiegħu żdiedet b'mod sinifikanti, u kiser ir-rekord ta' 66.1 tunnellata estratti fl-2012. Fl-2017, estratt 52.2 tunnellata. Bħalissa, il-pajjiż huwa fost l-akbar 25 produttur tad-deheb fid-dinja.
Enerġija u trasport
Il-produzzjoni tal-elettriku fil-Kolombja ġejja prinċipalment minn sorsi tal-enerġija rinnovabbli. 69.93% huwa miksub mill-ġenerazzjoni idroelettrika. L-impenn tal-Kolombja għall-enerġija rinnovabbli ġie rikonoxxut fl-Indiċi tal-Ekonomija Ekoloġika Globali (GGEI) tal-2014, u poġġiha fost l-aqwa 10 nazzjonijiet fid-dinja f'termini ta 'setturi ta' effiċjenza ekoloġika.
It-trasport fil-Kolombja huwa regolat fi ħdan il-funzjonijiet tal-Ministeru tat-Trasport u entitajiet bħall-Istitut Nazzjonali tat-Toroq (INVÍAS) inkarigat mill-Awtostradi fil-Kolombja, l-Aerocivil, responsabbli għall-avjazzjoni ċivili u l-ajruporti, l-Aġenzija Nazzjonali tal-Infrastruttura, Inkarigat mill-konċessjonijiet permezzta'ta’ sħubijiet pubbliċi-privati, għad-disinn, il-kostruzzjoni, il-manutenzjoni, l-operat u l-amministrazzjoni tal-infrastruttura tat-trasport, id-Direttorat Ġenerali Marittimu (Dimar) għandu r-responsabbiltà li jikkoordina l-kontroll tat-traffiku marittimu flimkien man-Navy Kolombjana, fost oħrajn, u taħt il- superviżjoni tas-Sovrintendenza tal-Portijiet u t-Trasport.
Mill-2021, il-Kolombja kellha 204,389 km (127,001 mi) ta 'toroq, li minnhom 32,280 km (20,058 mi) kienu asfaltati. Fl-aħħar tal-2017, il-pajjiż kellu madwar 2,100 km (1,305 mi) ta 'toroq duplikati. It-trasport ferrovjarju fil-Kolombja huwa kważi għal kollox iddedikat għat-trasport tal-merkanzija u n-netwerk ferrovjarju għandu tul ta '1,700 km ta' binarji potenzjalment attivi. Il-Kolombja għandha 3,960 kilometru ta' pipelines tal-gass, 4,900 kilometru ta' pajpijiet taż-żejt u 2,990 kilometru ta 'pipelines taż-żejt.
Il-gvern Kolumbjan ippropona li jinbnew 7,000 kilometru ta' toroq bejn l-2016 u l-2020, li jnaqqas il-ħinijiet tal-ivvjaġġar bi 30% u l-ispejjeż tat-trasport b'20%. Programm ta' konċessjoni ta' toroq b’pedaġġ se jinkludi 40 proġett u huwa parti minn objettiv strateġiku usa' ta' investiment ta' kważi $50 biljun f'infrastruttura tat-trasport, inklużi sistemi ferrovjarji, ir-restawr tan-navigabbiltà tax-Xmara Magdalena, it-titjib tal-faċilitajiet tal-istrutturi tal-port u l-espansjoni tal-El Dorado International. Ajruport. Il-Kolombja hija pajjiż bi dħul medju.
Xjenza u teknoloġija
Il-Kolombja għandha aktar minn 3,950 grupp ta 'riċerka fix-xjenza u t-teknoloġija. iNNpulsa, aġenzija tal-gvern li tippromwovi l-intraprenditorija u l-innovazzjoni fil-pajjiż, tipprovdi għotjiet lil startups, minbarra servizzi oħra li hija u l-istituzzjonijiet jipprovdu. Il-Kolombja kklassifikat fis-66 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Spazji ta' coworking ħarġu biex iservu bħala komunitajiet għal startups kbar u żgħar. Fil-Kolombja, organizzazzjonijiet bħall-Korporazzjoni għar-Riċerka Bijoloġika (CIB) ġew żviluppati b'suċċess biex jappoġġjaw liż-żgħażagħ interessati fix-xogħol xjentifiku. Iċ-Ċentru Internazzjonali għall-Agrikoltura Tropikali bbażat fil-Kolombja jinvestiga l-isfida dejjem tikber tat-tisħin globali u s-sigurtà tal-ikel.
Fil-Kolombja, saru invenzjonijiet importanti relatati mal-mediċina, bħall-ewwel pacemaker artifiċjali estern b'elettrodi interni, ivvintat mill-inġinier elettriku Jorge Reynolds Pombo, invenzjoni ta 'importanza kbira għal dawk li jbatu minn insuffiċjenza tal-qalb. Ivvintati wkoll fil-Kolombja kienu l-mikrokeratome u tekniki keratomileusis, li jiffurmaw il-bażi fundamentali ta' dak li issa huwa magħruf bħala LASIK (waħda mill-aktar tekniki importanti għall-korrezzjoni ta' żbalji refrattivi fil-vista) u l-valv Hakim għat-trattament ta' idroċefalu. Il-Kolombja bdiet tinnova fit-teknoloġija militari għall-armata tagħha u armati oħra fid-dinja; speċjalment fid-disinn u l-ħolqien ta' prodotti ta' protezzjoni ballistiċi personali, ħardwer militari, robots militari, bombi, simulaturi u radars.
Xi xjenzati Kolombjani notevoli huma Joseph M. Tohme, riċerkatur rikonoxxut għax-xogħol tiegħu fuq id-diversità ġenetika tal-ikel, Manuel Elkin Patarroyo li huwa magħruf għax-xogħol pijunier tiegħu fuq vaċċini sintetiċi għall-malarja, Francisco Lopera li skopra l-"Mutazzjoni Paisa" jew tip ta 'Alzheimer bikri, Rodolfo Llinás magħruf għall-istudju tiegħu tal-proprjetajiet intrinsiċi tan-newroni u t-teorija ta' sindromu li kien biddel il-mod ta' fehim tal-funzjonament tal-moħħ, Jairo Quiroga Puello għaraf għall-istudji tiegħu dwar il-karatterizzazzjoni ta' sintetiċi. sustanzi li jistgħu jintużaw biex jiġġieldu fungi, tumuri, tuberkulożi u anke xi viruses u Ángela Restrepo li stabbiliet dijanjosi u trattamenti preċiżi biex jiġġieldu l-effetti ta 'marda kkawżata minn Paracoccidioides brasiliensis.
Demografija
B'popolazzjoni stmata ta '50 miljun ruħ fl-2020, il-Kolombja hija t-tielet l-aktar pajjiż popolat fl-Amerika Latina, wara l-Brażil u l-Messiku. Fil-bidu tas-seklu 20, il-popolazzjoni tal-Kolombja kienet madwar 4 miljuni. Sa mill-bidu tas-snin sebgħin, il-Kolombja esperjenzat tnaqqis kostanti fir-rati ta 'fertilità, mortalità u tkabbir tal-popolazzjoni tagħha. Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni għall-2016 hija stmata li tkun 0.9%. Madwar 26.8% tal-popolazzjoni kellha 15-il sena jew iżgħar, 65.7% kellhom bejn 15 u 64 sena, u 7.4% kellhom aktar minn 65 sena. Il-proporzjon ta' nies anzjani fil-popolazzjoni totali beda jiżdied b'mod sostanzjali. Il-Kolombja hija pproġettata li jkollha popolazzjoni ta’ 55.3 miljun sal-2050.
L-istimi tal-popolazzjoni taż-żona li issa hija l-Kolombja jvarjaw bejn 2.5 u 12-il miljun ruħ fl-1500; stimi bejn l-estremi jinkludu ċifri ta’ 6 u 7 miljuni. Bil-konkwista Spanjola, il-popolazzjoni tar-reġjun kienet niżlet għal madwar 1.2 miljun ruħ sal-1600, li jirrappreżenta tnaqqis stmat ta' 52-90%. Sa tmiem il-perjodu kolonjali, kien naqas aktar għal madwar 800,000; Beda jiżdied fil-bidu tas-seklu 19 għal madwar 1.4 miljun, fejn jerġa' jaqa' fil-Gwerra tal-Indipendenza tal-Kolombja għal bejn 1 u 1.2 miljun. Il-popolazzjoni tal-pajjiż ma rkupratx għal-livelli ta' qabel il-konkwista sa' l-1940, kważi 450 sena wara l-quċċata tagħha fis-seklu 16.
Il-popolazzjoni hija kkonċentrata fl-artijiet għolja Andin u tul il-kosta tal-Karibew, ukoll id-densitajiet tal-popolazzjoni huma ġeneralment ogħla fir-reġjun Andin. Id-disa' dipartimenti tal-pjanura tal-Lvant, li jinkludu madwar 54% taż-żona tal-Kolombja, għandhom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Tradizzjonalment soċjetà rurali, il-moviment lejn żoni urbani kien qawwi ħafna f'nofs is-seklu 20, u l-Kolombja issa hija waħda mill-aktar pajjiżi urbanizzati fl-Amerika Latina. Il-popolazzjoni urbana żdiedet minn 31% tat-total fl-1938 għal kważi 60% fl-1973, u fl-2014 iċ-ċifra kienet ta' 76%. Il-popolazzjoni ta' Bogotá waħedha żdiedet minn ftit aktar minn 300,000 fl-1938 għal madwar 8 miljuni llum. B'kollox, tnejn u sebgħin belt issa għandhom popolazzjonijiet ta' 100,000 jew aktar (2015). Fl-2012, il-Kolombja kellha l-akbar popolazzjoni spostata internament fid-dinja, stmata għal 4.9 miljun ruħ.
L-istennija tal-ħajja kienet 74.8 snin fl-2015 u l-mortalità tat-trabi kienet 13.1 għal kull elf fl-2016. Fl-2015, 94.58% tal-adulti u 98.66% taż-żgħażagħ huma litterati u l-Gvern jonfoq madwar 4.49% tal-PGD tiegħu fuq l-edukazzjoni.
Lingwi
Madwar 99.2% tal-Kolombjani jitkellmu bl-Ispanjol, imsejjaħ ukoll Kastiljan; Fil-pajjiż jintużaw ukoll 65 lingwa Amerindja, żewġ lingwi krejoli, il-lingwa Romani u l-Lingwa tas-Sinjali Kolombjana. L-Ingliż għandu status uffiċjali fl-arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Catalina.
Total ta' 101 lingwa fil-Kolombja huma elenkati fid-database Ethnologue, inkluż l-Ispanjol. In-numru speċifiku ta' lingwi mitkellma jvarja ftit, b'xi awturi jikkunsidraw lingwi differenti dak li oħrajn iqisu varjetajiet jew djaletti tal-istess lingwa. L-aħjar stimi jirreġistraw 71 lingwa mitkellma fil-pajjiż illum, li ħafna minnhom jappartjenu lill-familji tal-lingwi Chibcha, Tucano, Bora-Witoto, Guajibo, Arawak, Karibew, Barbaco u Saliban. Bħalissa hemm aktar minn 850,000 kelliem tal-lingwa nattiva.
Gruppi etniċi
Il-Kolombja hija etnikament diversa, in-nies tagħha dixxendenti mill-abitanti indiġeni oriġinali, konkwistaturi Spanjoli, Afrikani oriġinarjament miġjuba fil-pajjiż bħala skjavi, u immigranti tas-seklu 20 mill-Ewropa u l-Lvant Nofsani, kollha jikkontribwixxu għal wirt kulturali divers. Id-distribuzzjoni demografika tirrifletti mudell li huwa influwenzat mill-istorja kolonjali. L-abjad jgħixu madwar il-pajjiż kollu, l-aktar fiċ-ċentri urbani u fl-għoljiet u l-ibliet kostali li qed jikbru. Il-popolazzjonijiet tal-bliet il-kbar jinkludu wkoll il-mestizos. Il-bdiewa Mestizo (nies li jgħixu f'żoni rurali) jgħixu wkoll fl-artijiet għoljiet Andini, fejn xi konkwistaturi Spanjoli mħallta man-nisa tal-kapijiet Amerinjani. Il-mestizos jinkludu artiġjani u negozjanti żgħar li kellhom rwol importanti fl-espansjoni urbana ta' dawn l-aħħar deċennji. Fi studju fl-American Journal of Physical Anthropology, il-Kolombjani għandhom antenati medja ta' 47% DNA Amerindijan, 42% DNA Ewropew, u 11% DNA Afrikan.
Iċ-ċensiment tal-2018 irrapporta li l-“popolazzjoni mhux etnika”, komposta minn bojod u mestizos (dawk ta' antenati mħallta Ewropej u Amerindijani), kienet tifforma 87.6% tal-popolazzjoni nazzjonali. 6.7% huma ta' dixxendenza Afrikana. L-Amerindjani Indiġeni jiffurmaw 4.3% tal-popolazzjoni. Ir-Raizals jikkostitwixxu 0.06% tal-popolazzjoni. Palenqueros jikkostitwixxu 0.02% tal-popolazzjoni. 0.01% tal-popolazzjoni huma żingari. Studju minn Latinobarómetro fl-2023 jistma li 50.3% tal-popolazzjoni hija mestizo, 26.4% hija abjad, 9.5% hija indiġena, 9.0% hija iswed, 4.4% hija mulatta u 0.4% hija Ażjatika, dawn l-istimi jkunu ekwivalenti għal madwar 26 miljun ruħ huma mestizo, 14-il miljun huma bojod, 5 miljun huma indiġeni, 5 miljun huma iswed, 2 miljun huma mulatti u 200k huma Asjatiċi.
Id-Diviżjoni tal-Investigazzjoni Federali stmat li mis-86% tal-popolazzjoni li mhix meqjusa bħala parti minn xi gruppi etniċi identifikati miċ-ċensiment tal-2006, il-Kolombjani bojod huma primarjament ta' nisel Spanjol, iżda hemm ukoll popolazzjoni kbira ta' Antenati Nofsani ; F'xi żoni hemm kontribut konsiderevoli ta' antenati Ġermaniżi u Taljani.
Ħafna mill-popli indiġeni esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni matul il-ħakma Spanjola u ħafna oħrajn ġew assorbiti fil-popolazzjoni mestizo, iżda l-bqija bħalissa jirrappreżentaw aktar minn tmenin kultura differenti. Ir-riżervi (resguardos) stabbiliti għall-popli indiġeni jokkupaw 30,571,640 ettaru (305,716.4 km 2) (27% tat-total tal-pajjiż) u huma abitati minn aktar minn 800,000 ruħ. Uħud mill-akbar gruppi indiġeni huma l-Wayuu, il-Paez, il-Pastos, l-Embera, u ż-Zenú. Id-dipartimenti ta' La Guajira, Cauca, Nariño, Córdoba u Sucre għandhom l-akbar popolazzjonijiet indiġeni.
L-Organizzazzjoni Indiġena Nazzjonali tal-Kolombja (ONIC), imwaqqfa fl-ewwel Kungress Indiġenu Nazzjonali fl-1982, hija organizzazzjoni li tirrappreżenta l-popli indiġeni tal-Kolombja. Fl-1991, il-Kolombja ffirmat u rratifikat il-liġi internazzjonali attwali dwar il-popli indiġeni, il-Konvenzjoni dwar il-Popli Indiġeni u Tribali, 1989.
L-Afrikani tas-Sub-Saħara nġiebu bħala skjavi, prinċipalment fl-artijiet baxxi kostali, fil-bidu tas-seklu 16 u fis-seklu 19. Illum, komunitajiet kbar Afro-Kolombjani jinsabu fuq il-kosta tal-Paċifiku. Ħafna Ġamajkani emigraw prinċipalment lejn il-gżejjer ta’ San Andres u Providencia. Diversi Ewropej oħra u Amerikani ta' Fuq immigraw lejn il-pajjiż fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, inklużi nies mill-ex USSR matul u wara t-Tieni Gwerra Dinjija.
Ħafna komunitajiet immigranti stabbilixxew fuq il-kosta tal-Karibew, partikolarment immigranti reċenti mill-Lvant Nofsani u l-Ewropa. Barranquilla (l-akbar belt fil-Karibew Kolumbjan) u bliet oħra tal-Karibew għandhom l-akbar popolazzjonijiet ta' Libaniżi, Palestinjani u Levantini oħra. Hemm ukoll komunitajiet sinifikanti ta' Roma u Lhud. Hemm xejra migratorja importanti tal-Venezweli, minħabba s-sitwazzjoni politika u ekonomika fil-Venezwela. F'Awwissu 2019, il-Kolombja offriet iċ-ċittadinanza lil aktar minn 24,000 tifel u tifla ta' refuġjati Venezwelani li twieldu fil-Kolombja.
Gruppi etniċi fil-Kolombja - Ċensiment tal-2018
- Mestiż - Abjad (87.58%)
- Afro-Kolombjani (inklużi mestizos) (6.68%)
- Amerindijan (4.31%)
- Mhux indikat (1.35%)
- Raizal (0.06%)
- Palenquero (0.02%)
- Romani (0.01%)
Gruppi etniċi fil-Kolombja skont il-Latinobarómetro 2023
- Mestiż (50.3%)
- Abjad (26.4%)
- Amerindijan (9.5%)
- Iswed (9.0%)
- Mulatto (4.4%)
- Ażjatiċi (0.4%)
Reliġjon
Id-Dipartiment Amministrattiv Nazzjonali tal-Istatistika (DANE) ma jiġborx statistika reliġjuża u huwa diffiċli li tikseb rapporti preċiżi. Madankollu, skont diversi studji u stħarriġ wieħed, madwar 90% tal-popolazzjoni taderixxi mal-Kristjaneżmu, li l-maġġoranza tagħhom (70.9%–79%) huma Kattoliċi Rumani, filwaqt li minoranza sinifikanti (16.7%) taderixxi mal-Protestantiżmu (prinċipalment evanġeliċi) . Madwar 4.7% tal-popolazzjoni hija atea jew agnostika, filwaqt li 3.5% jgħidu li jemmnu f'Alla iżda ma jsegwux reliġjon speċifika. 1.8% tal-Kolombjani jaderixxu max-Xhieda ta' Jehovah u l-Adventiżmu u inqas minn 1% jaderixxu ma' reliġjonijiet oħra, bħall-Fidi Bahá'í, l-Islam, il-Ġudaiżmu, il-Buddiżmu, il-Mormoniżmu, l-Induiżmu, ir-reliġjonijiet indiġeni, il-moviment Hare Krishna, il-moviment Rastafari, il-Knisja Ortodossa tal-Lvant u studji spiritwali. In-nies li fadal ma' wieġbux jew wieġbu li ma kinux jafu. Minbarra l-istatistika ta' hawn fuq, 35.9% tal-Kolombjani rrappurtaw li ma' pprattikawx il-fidi tagħhom b'mod attiv. 1,519,562 persuna fil-Kolombja, jew madwar 3% tal-popolazzjoni, irrappurtaw li jsegwu reliġjon indiġena.
Għalkemm il-Kolombja tibqa' pajjiż predominantement Kattoliku Ruman f’termini tan-numru ta' magħmudijiet, il-kostituzzjoni Kolombjana tal-1991 tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon u d-denominazzjonijiet reliġjużi u l-knejjes kollha huma ugwalment ħielsa quddiem il-liġi.
Saħħa
L-istennija tal-ħajja ġenerali mat-twelid fil-Kolombja hija 79.3 snin (76.7 snin għall-irġiel u 81.9 snin għan-nisa). Ir-riformi tal-kura tas-saħħa wasslu għal titjib massiv fis-sistemi tal-kura tas-saħħa tal-pajjiż, u l-istandards tas-saħħa fil-Kolombja tjiebu ħafna mis-snin tmenin. 1993) għal 96% fl-2012. Fl-2017, il-gvern iddikjara ċentru ta' riċerka u trattament tal-kanċer bħala Proġett ta' Interess Strateġiku Nazzjonali.
Studju li sar fl-2016 mir-rivista América Economía ikklassifika 21 istituzzjoni tas-saħħa Kolombjana fost l-44 l-aħjar fl-Amerika Latina, li jirrappreżentaw 48 fil-mija tat-total. Fl-2022, 26 sptar Kolumbjan kienu fost l-aqwa 61 fl-Amerika Latina (42% tat-total). Fl-2023 ukoll, żewġ sptarijiet Kolombjani kienu fost l-aqwa 75 fid-dinja.
Edukazzjoni
L-esperjenza edukattiva ta' ħafna tfal Kolombjani tibda bl-attendenza fi skola qabel l-iskola sal-età ta' ħames snin (Edukazzjoni Preskolastika). L-edukazzjoni bażika hija obbligatorja bil-liġi Din għandha żewġ stadji: Edukazzjoni Bażika Primarja (Educación Basica Primaria) li tmur mill-ewwel sal-ħames grad – tfal minn sitt snin sa għaxar snin, u Edukazzjoni Bażika Sekondarja (Educación Basica Sekondarja), li tmur mis-sitt. għad-disa' grad. L-edukazzjoni bażika hija segwita mill-Edukazzjoni Vokazzjonali Sekondarja (Educación media vocational) li tinkludi l-għaxar u l-ħdax-il grad. Jista' jkollu modalitajiet jew speċjalitajiet differenti ta' taħriġ professjonali (akkademiku, tekniku, kummerċjali, eċċ.) skont il-kurrikulu adottat minn kull skola.
Mat-tlestija b'suċċess tas-snin kollha tal-edukazzjoni bażika u sekondarja, tingħata d-diploma tal-iskola għolja, li tissejjaħ il-baċellerat, minħabba li l-edukazzjoni sekondarja bażika u l-edukazzjoni sekondarja tradizzjonalment jitqiesu flimkien bħala unità msejħa l-baċellerat (is-sitt sal-ħdax-il grad). Studenti fl-aħħar sena tal-edukazzjoni sekondarja tagħhom jagħmlu l-eżami tal-ICFES (issa jismu Sabre 11) biex jaċċessaw l-edukazzjoni ogħla. Din l-edukazzjoni ogħla tinkludi studji professjonali undergraduate, edukazzjoni sekondarja teknika, teknoloġika u professjonali, u studji postgraduate. L-istituzzjonijiet tal-Edukazzjoni Għolja Teknika-vokazzjonali huma miftuħa wkoll għal studenti li għandhom lawrja fl-Arti u n-Negozju. Dan il-lawrja ġeneralment jingħata mis-SENA wara pjan ta' studju ta' sentejn.
Gradwati tal-iskola għolja jistgħu jidħlu fi programm ta' karriera professjonali ta' undergraduate offrut minn università; Dawn il-programmi jdumu sa ħames snin (jew inqas għal edukazzjoni teknika, teknoloġika u vokazzjonali intermedja, u studji gradwati), anke sa sitt jew seba' snin għal xi karrieri, bħall-mediċina. Fil-Kolombja, m'hemm l-ebda istituzzjoni bħall-università; L-istudenti jidħlu direttament fi programm ta’ karriera f’università jew istituzzjoni edukattiva oħra biex jiksbu grad professjonali, tekniku jew teknoloġiku. Malli jiggradwaw mill-kulleġġ, l-individwi jirċievu diploma (professjonali, teknika jew teknoloġika) u liċenzja (jekk meħtieġ) biex isegwu l-karriera magħżula tagħhom. Għal xi programmi tal-karriera, l-istudenti jridu jagħmlu t-test Saber-Pro fl-aħħar sena tagħhom ta 'edukazzjoni akkademika undergraduate.
L-infiq pubbliku fuq l-edukazzjoni bħala proporzjon tal-prodott gross domestiku fl-2015 kien 4.49%. Dan kien jirrappreżenta 15.05% tan-nefqa totali tal-gvern. Ir-rati gross ta' reġistrazzjoni fl-edukazzjoni primarja u sekondarja kienu ta' 113.56% u 98.09% rispettivament. L-istennija tal-ħajja tal-iskola kienet ta' 14.42 snin. Total ta' 94.58% tal-popolazzjoni ta' 15-il sena' l fuq kienet irreġistrata bħala litterata, inklużi 98.66% ta' dawk ta' bejn il-15 u l-24 sena.
Universitajiet
Il-Kolombja għandha 301 istituzzjoni ta' edukazzjoni ogħla (HEIs), li minnhom 217 huma privati u 84 huma uffiċjali.
Is-Sistema tal-Università tal-Istat (SUE) torganizza s-servizz pubbliku tal-edukazzjoni ogħla fil-pajjiż u hija magħmula minn 34 università pubblika.
Uħud mill-universitajiet pubbliċi fil-Kolombja huma: Università ta' Antioquia, Università ta' Atlántico, Università Militari Nueva Granada, Università ta' Caldas, Università ta' Cauca, Università Nazzjonali Miftuħa u Distanza, Università ta' Cartagena, Università ta' Magdalena, Università Nazzjonali tal-Kolombja, Università ta' Córdoba.
Kultura
Il-Kolombja tinsab f'salib it-toroq tal-Amerika Latina u l-kontinent Amerikan in ġenerali, u bħala tali ġiet affettwata minn firxa wiesgħa ta' influwenzi kulturali. Influwenzi Indiġeni Amerikani, Spanjoli, u oħrajn Ewropej, Afrikani, Amerikani, tal-Karibew u tal-Lvant Nofsani, kif ukoll influwenzi kulturali oħra tal-Amerika Latina, huma kollha preżenti fil-kultura Kolombjana moderna. Il-migrazzjoni urbana, l-industrijalizzazzjoni, il-globalizzazzjoni u bidliet politiċi, soċjali u ekonomiċi oħra wkoll ħallew il-marka tagħhom.
Ħafna simboli nazzjonali, kemm oġġetti kif ukoll temi, ħarġu mit-tradizzjonijiet kulturali diversi tal-Kolombja u huma maħsuba biex jirrappreżentaw dak li l-Kolombja u l-poplu Kolumbjan għandhom komuni. L-espressjonijiet kulturali fil-Kolombja huma promossi mill-gvern permezz tal-Ministeru tal-Kultura.
Letteratura
Il-letteratura Kolombjana tmur lura għaż-żminijiet prekolombjani; Eżempju notevoli mill-perjodu huwa l-poeżija epika magħrufa bħala The Legend of Yurupary. Fl-era kolonjali Spanjola, kittieba notevoli jinkludu Juan de Castellanos ( Elegies of Illustrious Men of the Indies ), Hernando Domínguez Camargo u l-poeżija epika tiegħu lil San Injazju ta' Loyola, Pedro Simón u Juan Rodríguez Freyle.
Fil-letteratura ta' wara l-indipendenza marbuta mar-Romantizmu, spikkaw Antonio Nariño, José Fernández Madrid, Camilo Torres Tenorio u Francisco Antonio Zea. Fit-tieni nofs tas-seklu 19 u l-bidu tal-20, il-ġeneru letterarju magħruf bħala costumbrismo sar popolari; Kittieba kbar ta' dan il-perjodu kienu Tomás Carrasquilla, Jorge Isaacs u Rafael Pombo (dan tal-aħħar kiteb xogħlijiet notevoli tal-letteratura għat-tfal). F'dak il-perjodu, awturi bħal José Asunción Silva, José Eustasio Rivera, León de Greiff, Porfirio Barba-Jacob u José María Vargas Vila żviluppaw il-moviment modernista. Fl-1872, il-Kolombja waqqfet l-Academia Colombiana de la Lengua, l-ewwel akkademja tal-lingwa Spanjola fl-Amerika. Candelario Obeso kiteb l-innovattivi Cantos Populares de mi Tierra (1877), l-ewwel ktieb ta' poeżija ta' awtur Afro-Kolombjan.
Bejn l-1939 u l-1940, ġew ippubblikati seba' kotba ta' poeżija taħt l-isem Piedra y cielo fil-belt ta' Bogotá, li influwenzaw il-pajjiż b’mod sinifikanti; Ġew editjati mill-poeta Jorge Rojas. Fl-għaxar snin ta' wara, Gonzalo Arango waqqaf il-moviment “xejn” bħala reazzjoni għall-vjolenza ta' dak iż-żmien; Kien influwenzat min-nihiliżmu, l-eżistenzjaliżmu u l-ħsieb ta' kittieb kbir ieħor Kolumbjan: Fernando González Ochoa. Matul iż-żieda fil-letteratura Latino-Amerikana, ħarġu kittieba ta' suċċess, immexxija mir-rebbieħ tal-Premju Nobel Gabriel García Márquez u l-opus magnum tiegħu, Mitt Sena ta' Solitudni, Eduardo Caballero Calderón, Manuel Mejía Vallejo u Álvaro Mutis, kittieb li ngħata l-Premju Cervantes. u l-Premju Prince of Asturias għal-Letteratura.
Arti viżwali
L-arti Kolombjana għandha aktar minn 3000 sena ta' storja. L-artisti Kolombjani qabdu l-kuntest politiku u kulturali li qed jinbidel tal-pajjiż bl-użu ta' varjetà ta' stili u midja. Hemm evidenza arkeoloġika li l-fuħħar kien prodott aktar kmieni fil-Kolombja milli kullimkien ieħor fl-Ameriki, li jmur lura għal 3000 QK.
L-ewwel eżempji ta' sengħa tad-deheb ġew attribwiti lill-poplu Tumaco tal-kosta tal-Paċifiku u jmorru għal madwar 325 QK Madwar bejn is-sena 200 QK u 800 AD, il-kultura ta' San Wistin, kaptani tat-tinqix tal-ġebel, daħlet "il-perjodu klassiku" tagħha. Huma waqqfu ċentri ċerimonjali elevati, sarkofaġi, u monoliti kbar tal-ġebel li jirrappreżentaw forom antropomorfiċi u żoomorfi fil-ġebel.
L-arti Kolombjana segwiet ix-xejriet ta dak iż-żmien, għalhekk matul is-sekli 16 sa 18, il-Kattoliċiżmu Spanjol kellu influwenza enormi fuq l-arti Kolombjana, u l-istil barokk popolari ġie sostitwit minn Rococo meta l-Bourbon telgħu sal-kuruna Spanjola. Matul dan iż-żmien, fil-kolonja Spanjola, l-aktar pitturi importanti New Granada (Kolombjani) kienu Gregorio Vásquez de Arce y Ceballos, Gaspar de Figueroa, Baltasar Vargas de Figueroa, Baltasar de Figueroa (il-Anzjan), Antonio Acero de la Cruz u Joaquín. Gutiérrez , li x-xogħlijiet tiegħu huma ppreservati. Importanti wkoll Alonso de Narváez li għalkemm twieled fil-Provinċja ta Sivilja, qattata' l-biċċa l-kbira ta' ħajtu fil-Kolombja kolonjali, it-Taljan Angelino Medoro wkoll, għex fil-Kolombja u l-Perù, u ħalla xogħlijiet ta' l-arti ppreservati f’diversi knejjes tal-belt ta' Tunja.
F'nofs is-seklu 19, wieħed mill-pitturi l-aktar prominenti kien Ramón Torres Méndez, li pproduċa sensiela ta' pitturi ta' kwalità tajba li wrew in-nies u d-drawwiet tagħhom ta reġjuni Kolombjani differenti. Kienu notevoli wkoll fis-seklu 19 Andrés de Santa María, Pedro José Figueroa, Epifanio Garay, Mercedes Delgado Mallarino, José María Espinosa, Ricardo Acevedo Bernal, fost ħafna oħrajn.
Aktar reċentement, l-artisti Kolombjani Pedro Nel Gómez u Santiago Martínez Delgado bdew il-Moviment Murali Kolumbjan fl-1940s, li jippreżentaw il-karatteristiċi neoklassiċi tal-Art Deco. Sa mis-snin ħamsin, l-arti Kolombjana bdiet ikollha perspettiva distintiva, billi vvinta mill-ġdid elementi tradizzjonali taħt kunċetti tas-seklu 20. Eżempji ta' dan huma r-ritratti ta' Greiff ta' Ignacio Gómez Jaramillo, li juru x'tista' tagħmel l-arti Kolombjana b’tekniki ġodda applikati għal suġġetti tipiċi Kolombjani. Carlos Correa, bil-mudell paradigmatiku tiegħu "Still Life in Silence", jgħaqqad l-astrazzjoni ġeometrika u l-kubiżmu. Alejandro Obregón ħafna drabi huwa meqjus bħala missier il-pittura Kolumbjana moderna, u wieħed mill-artisti l-aktar influwenti f'dan il-perjodu, minħabba l-oriġinalità tiegħu, ipinġi pajsaġġi Kolombjani b'użu simboliku u espressjonist tal-annimali, (speċjalment il-kondor Andin). Fernando Botero, Omar Rayo, Enrique Grau, Édgar Negret, David Manzur, Rodrigo Arenas Betancourt, Oscar Murillo, Doris Salcedo u Oscar Muñoz huma wħud mill-artisti Kolombjani prominenti internazzjonalment.
L-iskultura Kolombjana mis-sekli 16 sa 18 kienet l-aktar iddedikata għar-rappreżentazzjoni reliġjuża tal-arti ekkleżjastika, influwenzata ħafna mill-iskejjel Spanjoli tal-iskultura sagra. Matul il-perjodu inizjali tar-Repubblika Kolombjana, l-artisti nazzjonali ffukaw fuq il-produzzjoni ta' ritratti skulturi ta' politiċi u figuri pubbliċi, f'xejra neoklassika ċara. Matul is-seklu 20, l-iskultura Kolombjana bdiet tiżviluppa xogħol kuraġġuż u innovattiv bil-għan li tikseb fehim aħjar tas-sensittività nazzjonali.
Il-fotografija Kolombjana kienet immarkata bil-wasla tad-daguerreotype. Jean-Baptiste Louis Gros kien dak li ġab il-proċess tad-daguerreotype fil-Kolombja fl-1841. Il-librerija pubblika Piloto għandha l-akbar arkivju ta' negattivi fl-Amerika Latina, b’1.7 miljun ritratt antik li jkopru l-Kolombja mill-1848 sal-2005.
L-istampa Kolombjana ppromwoviet ix-xogħol tal-kartunisti. Fl-aħħar deċennji, fanzines, l-Internet u pubblikaturi indipendenti kienu fundamentali għat-tkabbir tal-komiks fil-Kolombja.
Arkitettura
Matul iż-żmien kien hemm varjetà ta' stili arkitettoniċi, minn dawk ta' popli indiġeni għal dawk kontemporanji, inklużi stili kolonjali (militari u reliġjużi), repubblikani, transizzjonali u moderni.
Żoni ta' abitazzjoni antiki, djar komunali, terrazzi tal-kultivazzjoni, toroq bħas-sistema tat-toroq Inca, ċimiterji, hypogeums u nekropoli huma parti mill-wirt arkitettoniku tal-popli indiġeni. Xi strutturi indiġeni prominenti huma s-sit arkeoloġiku pre-ċeramika u taċ-ċeramika ta' Tequendama, Tierradentro (park li fih l-akbar konċentrazzjoni ta' oqbra maqtul monumentali pre-Kolombjani bi kmamar tal-ġenb), l-akbar ġabra ta' monumenti reliġjużi u skulturi megalitiċi fl-Amerika t'Isfel, li tinsab f'San Agustín, Huila, Ciudad Perdida (sit arkeoloġiku b'serje ta' terrazzi minquxin fil-muntanji, netwerk ta 'mogħdijiet bil-madum u diversi pjazez ċirkolari), u bliet kbar mibnija prinċipalment mill-ġebel, injam, kannamieli u tajn . L-arkitettura matul il-perjodu tal-konkwista u l-kolonizzazzjoni kienet prinċipalment derivata mill-adattament tal-istili Ewropej għall-kundizzjonijiet lokali, u l-influwenza Spanjola, speċjalment Andalusija u Estremadura, tista' tidher faċilment. Meta l-Ewropej waqqfu bliet, saru żewġ affarijiet fl-istess ħin: id-dimensjonar tal-ispazju ġeometriku (kwadru, triq), u l-post ta' punt tanġibbli ta' orjentazzjoni. Il-kostruzzjoni ta 'swar kienet komuni madwar il-Karibew u f'xi bliet ta' ġewwa, minħabba l-perikli maħluqa għall-insedjamenti kolonjali Spanjoli minn pirati Ingliżi, Franċiżi u Olandiżi u gruppi indiġeni ostili. Knejjes, kappelli, skejjel u sptarijiet li jappartjenu għal ordnijiet reliġjużi għandhom influwenza urbana kbira. L-arkitettura Barokka tintuża f'bini militari u spazji pubbliċi. Marcelino Arroyo, Francisco José de Caldas u Domingo de Petrés kienu rappreżentanti kbar tal-arkitettura neoklassika.
Il-Capitol Nazzjonali huwa rappreżentant kbir tar-romantiċiżmu. L-injam kien użat ħafna fil-bibien, twieqi, railings u soqfa matul il-kolonizzazzjoni ta 'Antioquia. L-arkitettura tal-Karibew takkwista influwenza Għarbija qawwija. It-Teatru Colón f'Bogotá huwa eżempju proditiku ta' arkitettura tas-seklu 19. Id-djar tal-kampanja b'innovazzjonijiet fil-konċepiment volumetriku huma wħud mill-aqwa eżempji ta' arkitettura repubblikana; L-azzjoni repubblikana fil-belt iffokat fuq id-disinn ta 'tliet tipi ta' spazji: parks bil-foresti, parks urbani żgħar u toroq u l-istil Gotiku kien l-aktar użat għad-disinn tal-knejjes.
L-istil Deco, in-neoclassicism modern, l-eklettiżmu folkloriku u r-riżorsi ornamentali tal-Art Deco influwenzaw b'mod sinifikanti l-arkitettura tal-Kolombja, speċjalment matul il-perjodu ta 'tranżizzjoni. Il-moderniżmu ġab teknoloġiji ġodda ta 'kostruzzjoni u materjali ġodda (azzar, konkrit rinfurzat, ħġieġ u materjali sintetiċi) u arkitettura topoloġika u s-sistema ta' ċangaturi mħaffef ukoll għandhom influwenza kbira. L-aktar periti influwenti tal-moviment modern kienu Rogelio Salmona u Fernando Martínez Sanabria.
L-arkitettura kontemporanja tal-Kolombja hija mfassla biex tagħti importanza akbar lill-materjali, din l-arkitettura tqis ġeografiji naturali u artifiċjali speċifiċi u hija wkoll arkitettura li tappella għas-sensi. Il-konservazzjoni tal-wirt arkitettoniku u urban tal-Kolombja ġiet promossa f'dawn l-aħħar snin.
Mużika
Il-Kolombja għandha collage vibranti ta' talent li jdoqq spettru sħiħ ta' ritmi. Hija magħrufa bħala l-art ta' elf ritmu, b'madwar 1,024 ritmu folkloristiku. Mużiċisti, kompożituri, produtturi tal-mużika u kantanti mill-Kolombja huma rikonoxxuti internazzjonalment bħal Shakira, Juanes, Carlos Vives u oħrajn. Il-mużika Kolombjana tgħaqqad l-istruttura tal-kitarra u l-kanzunetti influwenzati mill-Ewropa ma' flawtijiet kbar tal-bagalji u strumenti tal-perkussjoni mill-popolazzjoni indiġena, filwaqt li l-istruttura tal-perkussjoni u l-forom taż-żfin tagħha ġejjin mill-Afrika. Il-Kolombja għandha ambjent mużikali divers u dinamiku.
Guillermo Uribe Holguín, figura kulturali importanti fl-Orkestra Sinfonika Nazzjonali tal-Kolombja, Luis Antonio Calvo u Blas Emilio Atehortúa huma wħud mill-akbar esponenti tal-mużika arti. L-Orkestra Filarmonika ta’ Bogotá hija waħda mill-aktar orkestri attivi fil-Kolombja.
Il-mużika tal-Karibew għandha ħafna ritmi vibranti, bħal cumbia (daqq bil-maracas, drums, bagpipes u guacharaca), porro (huwa ritmu monotonu iżda ferrieħa), Mapalé (bir-ritmu mgħaġġel tiegħu u ċ-ċapċip kostanti) u vallenato, li oriġinaw fil- parti tat-Tramuntana tal-kosta tal-Karibew (ir-ritmu jindaqq prinċipalment bil-kaxxa, il-guacharaca u l-accordion).
Il-mużika tal-kosta tal-Paċifiku, bħall-currulao, hija kkaratterizzata mill-użu qawwi tagħha tat-tnabar (strumenti bħall-marimba indiġena, il-conunos, il-bombo, it-tanbur u l-cuatro guasas jew rattle tubulari). Ritmu importanti tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-kosta tal-Paċifiku huwa l-contradanza (użata fl-ispettakli taż-żfin minħabba l-kuluri impressjonanti tal-kostumi). Il-mużika marimba, il-kanzunetti u ż-żfin tradizzjonali tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-Paċifiku tal-Kolombja jinsabu fuq il-Lista Rappreżentattiva tal-UNESCO tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Umanità.
Ritmi mużikali importanti tar-Reġjun Andin huma ż-żfin (żfin tal-folklor Andin li ħareġ mit-trasformazzjoni tal-contradanza Ewropea), il-bambuco (daqq bil-kitarra, tiple u mandolina, ir-ritmu jiżfen f'pari), il-hallway (ritmu ispirat f’ il-waltz Awstrijak u ż-“żfin” Kolumbjan, il-lirika ġew komposti minn poeti rinomati), il-guabina (it-tiple, il-bandola u r-requinto huma l-istrumenti bażiċi), is-sanjuanero (oriġina fid-dipartimenti ta' Tolima u Huila , il- ir-ritmu huwa ferħan u mgħaġġel). Apparti dawn ir-ritmi tradizzjonali, il-mużika tas-salsa nfirxet mal-pajjiż kollu, u l-belt ta' Cali hija meqjusa minn ħafna kantanti tas-Salsa bħala ‘The New Salsa Capital of the World’.
L-istrumenti li jiddistingwu l-mużika tal-Llanos tal-Lvant huma l-arpa, il-cuatro (tip ta' kitarra b'erba' kordi) u l-maracas. Ritmi importanti ta' dan ir-reġjun huma l-joropo (ritmu mgħaġġel u hemm ukoll zapateo bħala riżultat ta' l-antenati flamenco tiegħu) u l-galerón (daqq ħafna waqt li l-cowboys ikunu qed jaħdmu).
Il-mużika tar-reġjun tal-Amażonja hija influwenzata ħafna minn prattiċi reliġjużi indiġeni. Uħud mill-istrumenti mużikali użati huma l-manguaré (strument mużikali tat-tip ċerimonjali, li jikkonsisti f'par tnabar ċilindriċi kbar), il-quena (strument melodiku), ir-ronador, il-congas, il-qniepen u tipi differenti ta' flawtijiet.
Il-mużika tal-Arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Katalina ġeneralment tkun akkumpanjata minn mandolina, bass, quijada, kitarra u maracas. Xi ritmi popolari tal-arċipelagu huma Skoċċiżi, calypso, polka u mento.
Kultura popolari
It-teatru ġie introdott fil-Kolombja matul il-kolonizzazzjoni Spanjola fl-1550 permezz ta' kumpaniji taż-żarzuela. It-teatru Kolumbjan huwa appoġġjat mill-Ministeru tal-Kultura u serje ta 'organizzazzjonijiet privati u statali. Il-Festival tat-Teatru Ibero-Amerikan ta' Bogotá huwa l-aktar avveniment kulturali importanti fil-Kolombja u wieħed mill-akbar festivals tat-teatru fid-dinja. Avvenimenti teatrali importanti oħra huma: Il-Festival tal-Puppet La Fanfarria (Medellín), Il-Festival tat-Teatru Manizales, Il-Festival tat-Teatru tal-Karibew (Santa Marta) u l-Festival tal-Arti tal-Kultura Popolari “Invażjoni Kulturali” (Bogotá).
Għalkemm iċ-ċinema Kolombjana hija żagħżugħa bħala industrija, aktar reċentement l-industrija tal-films kienet qed tikber bl-appoġġ tal-Liġi tal-Films li għaddiet fl-2003. Ħafna festivals tal-films isiru fil-Kolombja, iżda t-tnejn l-aktar importanti huma l-Cartagena Film Festival, li huwa l-eqdem. festival tal-films fl-Amerika Latina, u l-Bogota Film Festival.
Xi gazzetti importanti taċ-ċirkolazzjoni nazzjonali huma El Tiempo u El Espectador. It-televiżjoni fil-Kolombja għandha żewġ netwerks tat-televiżjoni privati u tliet netwerks tat-televiżjoni tal-istat b'kopertura nazzjonali, kif ukoll sitt netwerks tat-televiżjoni reġjonali u għexieren ta 'stazzjonijiet tat-televiżjoni lokali. L-istazzjonijiet privati, RCN u Caracol, huma dawk bl-akbar udjenza. L-istazzjonijiet reġjonali u l-gazzetti reġjonali jkopru dipartiment wieħed jew aktar u l-kontenut tagħhom isir f'dawn l-oqsma partikolari.
Il-Kolombja għandha tliet netwerks nazzjonali ewlenin tar-radju: Radiodifusora Nacional de Colombia, stazzjon tar-radju nazzjonali tal-istat; Caracol Radio u RCN Radio, netwerks ta' proprjetà privata b'mijiet ta' affiljati. Hemm netwerks nazzjonali oħra, inklużi Cadena Super, Todelar u Colmundo. Mijiet ta' stazzjonijiet tar-radju huma rreġistrati mal-Ministeru tat-Teknoloġija tal-Informazzjoni u l-Komunikazzjoni.
Kċina
Il-gastronomija Kolombjana varjata hija influwenzata mill-fawna u l-flora differenti tagħha, kif ukoll it-tradizzjonijiet kulturali tal-gruppi etniċi. Il-platti u l-ingredjenti Kolombjani jvarjaw ħafna skont ir-reġjun. Uħud mill-aktar ingredjenti komuni huma: ċereali bħal ross u qamħ; tuberi bħal patata u kassava; legumi varji; laħmijiet, inklużi ċanga, tiġieġ, majjal u mogħoż; ħut; u frott tal-baħar. Il-kċina Kolombjana fiha wkoll varjetà ta' frott tropikali bħal cape gooseberry, feijoa, arazá, pitahaya, mangostan, granadilla, papaya, guava, tut (tut), lulo, soursop, u frott tal-passjoni. Il-Kolombja hija waħda mill-akbar konsumaturi ta' meraq tal-frott fid-dinja.
Fost l-appetizers u sopop l-aktar rappreżentattivi hemm patacones (pjantaġġini ħodor moqlija), sancocho de gallina (soppa tat-tiġieġ bil-ħaxix bl-għeruq) u ajiaco (soppa tal-patata u qamħirrum). L-appetizers u l-ħobż rappreżentattivi huma pandebono, arepas (kejkijiet tal-qamħirrum), aborrajados (pjantaġġini ħelwin moqlija bil-ġobon), torta de choclo, empanadas u almojábanas. Dixxijiet ewlenin rappreżentattivi huma t-tumba paisa, il-lechona tolimense, il-mamona, it-tamales, u l-platti tal-ħut (bħal arroz de lisa), speċjalment fir-reġjuni kostali fejn jittieklu wkoll kibbeh, serum, queso costeño u carimañolas. L-akkumpanjamenti rappreżentattivi huma patatas chorreadas (patata bil-ġobon), pitravi mimlijin b'bajd iebes (pitravi mimlijin b'bajd iebes) u ross bil-ġewż. L-ikel organiku huwa xejra attwali fl-ibliet il-kbar, għalkemm b'mod ġenerali madwar il-pajjiż il-frott u l-ħaxix huma naturali ħafna u friski.
Deżerti rappreżentattivi huma buñuelos, custard, kejk María Luisa, sandwich guava (ġelatina tal-gwava), cocadas (blalen tal-ġewż tal-Indi), casquitos de guava (qxur tal-gwava konfettura), pastel de natas, wejfers, mango flan, roscón, millefeuille, delikatezza. abjad, ħelu tal-feijoa, ħelu tal-papajuela, kejk tal-mojicón u sponge cake curuba. Zlazi tipiċi huma hogao (zalza tat-tadam u tal-basal) u chili stil Kolumbjan.
Xi xarbiet rappreżentattivi huma kafè (aħmar), xampù, cholado, lulada, ħafur Kolombjan, meraq tal-kannamieli taz-zokkor, aguapanela, aguardiente, ċikkulata sħuna, u meraq tal-frott frisk (spiss magħmul bl-ilma jew bil-ħalib).
Sports
Tejo huwa l-isport nazzjonali tal-Kolombja u huwa sport tat-tim li jinvolvi li jitfgħu l-projettili biex jolqtu mira. Iżda mill-isports kollha fil-Kolombja, il-futbol huwa l-aktar popolari. Il-Kolombja kienet iċ-champion tal-Copa América tal-2001, li fiha stabbiliet rekord ġdid li ma' ntlaqatx, ma' sofriet l-ebda gowl, u rebħet kull partita. Il-Kolombja ngħatat darbtejn il-premju tal-“plejer tas-sena”.
Il-Kolombja hija ċentru għall-iskejters. It-tim nazzjonali huwa qawwa perenni fil-Kampjonati Dinjija tar-Roller Speed Skating. Il-Kolombja tradizzjonalment kienet tajba ħafna fiċ-ċikliżmu u numru kbir ta' ċiklisti Kolombjani rebħu f’kompetizzjonijiet ewlenin taċ-ċikliżmu.
Il-baseball huwa popolari fi bliet bħal Cartagena u Barranquilla. Ġew plejers tajbin minn dawk l-ibliet, bħal: Orlando Cabrera, Édgar Rentería, li kien champion tas-Serje Dinji fl-1997 u l-2010, u oħrajn li lagħbu fil-Major League Baseball. Il-Kolombja kienet champion dinji tad-dilettanti fl-1947 u fl-1965.
Il-boxing huwa wieħed mill-isports li pproduċa l-aktar ċampjins tad-dinja għall-Kolombja. L-isport tal-muturi wkoll jokkupa post importanti fil-preferenzi sportivi tal-Kolombjani; Juan Pablo Montoya huwa sewwieq tat-tlielaq magħruf għar-rebħ ta' 7 avvenimenti tal-Formula Wieħed il-Kolombja eċċella wkoll fl-isports bħall-BMX, il-judo, l-isports tal-isparar, it-taekwondo, il-lotta, l-għadis għoli u l-atletika, u għandu tradizzjoni kbira fil-weight lifting u l-bowling.
Bliet importanti
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Santafé de Bogotá
- Medellín
- Barranquilla
- Bucaramanga
- Cali
- Cali
- Cali
- Cali
- Montería
- San Juan de Pasto
- Cartagena de Indias
- San José de Cúcuta
- San Juan de Pasto
- San Juan de Pasto
- San Juan de Pasto
- San Juan de Pasto
- San Juan de Pasto
- Popayán
- Popayán
- Popayán
- Popayán
- Popayán
- Tunja
- Tunja
- Tunja
- Tunja
- Valledupar
- Valledupar
- Valledupar
- Santa Marta
- Santa Marta
- Santa Marta
- Santa Marta
- Santa Marta
- Neiva
- Ibagué
- Ibagué
- Ibagué
- IbaguéIbagué
- Ibagué
- Villavicencio
- Villavicencio
- Villavicencio
- Manizales
- Riohacha
- Riohacha
- Riohacha
- Riohacha
- Riohacha
- Pereira
- Pereira
- Pereira
- Pereira
- Pereira
- Sincelejo
- Quibdó
- Armenia (Quindío)
- Yopal
- Yopal
- Yopal
- Yopal
Referenzi
Awtur: www.NiNa.Az
Data tal-pubblikazzjoni:
wikipedija, wiki, ktieb, kotba, librerija, artiklu, aqra, niżżel, b'xejn, download b'xejn, mp3, vidjo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, stampa, mużika, kanzunetta, film, ktieb, logħba, logħob, mobbli, telefon, android, ios, apple, mowbajl, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, kompjuter, Informazzjoni dwar Kolombja, X'inhi Kolombja? Xi tfisser Kolombja?
Il Kolombja keˈlʌmbie għajnuna info uffiċjalment ir Repubblika tal Kolombja Spanjol Republica de Colombia hija repubblika kostituzzjonali unitarja li tinkludi tnejn u tletin dipartiment Hi tinsab fil Majjistral tal Amerika t Isfel u tmiss mal Panama fil Majjistral fit Tramuntana tmiss mal lejn il Lvant mal Venezwela u l Brazil fin Nofsinhar mal Ekwador u l Peru u mal Oċean Paċifiku fil Punent Which Countries Border Colombia Miġbur 2022 12 03 Il Kolombja hija s 26 l akbar pajjiz mill erja u r raba l akbar fl Amerika t Isfel B aktar minn 46 miljun ruħ hi mqiegħda fis 27 post fid dinja skont il popolazzjoni u għandha t tieni l akbar popolazzjoni li jitkellmu bl Ispanjol fid dinja wara l Messiku Repubblika tal KolombjaRepublica de ColombiaMottu Libertad y Orden ES Liberta u OrdniInnu nazzjonali source source track track track track track track track Belt kapitaliBogota DC 4 35 N 74 4 W 4 583 N 74 067 W 4 583 74 067Lingwi uffiċjali Spanjol1Gvern Gustavo Petro Francia Marquezminn Spanja 20 ta Lulju 1810 Rikonoxxuta 7 ta Awwissu 1819 Kostituzzjoni attwali 4 ta Lulju 1991 Erja Total 1 141 748 km2 25 440 831 mil kwadru Ilma 2 1 2025 Densita 46 15 km2 174 119 5 mili kwadri stima tal 2012 Total 502 874 biljun 10 791 nominali stima tal 2012 Total 366 020 biljun 7 854 2013 0 719 għoli Zona tal ħin COT Ħin fil Kolombja 5 Kodiċi telefoniku 571 Għalkemm il Kostituzzjoni Kolumbjana tispeċifika l Ispanjol bħala l lingwa uffiċjali fit territorju kollu tagħha lingwi oħra huma mitkellma fil pajjiz madwar 68 lingwi huma wkoll uffiċjali L Ingliz huwa wkoll uffiċjali ġewwa San Andres u fil Gzira Providencia Consulta de la Norma Alcaldiabogota gov co 8 ta Ottubru 2012 EtimoloġijaL isem Kolombja huwa derivat mill kunjom tan navigatur Taljan Christopher Columbus Latin Christophorus Columbus Taljan Cristoforo Colombo Spanjol Cristobal Colon Kien maħsub bħala referenza għad Dinja l Ġdida kollha L isem aktar tard ġie adottat mir Repubblika tal Kolombja tal 1819 iffurmata mit territorji ta l ex Viċireyalty ta New Granada il Kolombja tal lum il Panama il Venezwela l Ekwador u l Majjistral tal Brazil Meta l Venezwela l Ekwador u Cundinamarca ġew stabbiliti bħala stati indipendenti l ex Dipartiment ta Cundinamarca adotta l isem Repubblika ta New Granada New Granada uffiċjalment bidlet isimha fl 1858 għall Konfederazzjoni Grenadine Fl 1863 l isem reġa nbidel din id darba għall Istati Uniti tal Kolombja qabel fl aħħar adotta l isem attwali tiegħu ir Repubblika tal Kolombja fl 1886 Biex jirreferi għal dan il pajjiz il gvern Kolumbjan juza t termini Kolumbja u Repubblika tal Kolombja StorjaEra prekolombjana Mappa tal post tal kulturi prekolombjani tal Kolombja Park Arkeoloġiku ta San Agustin Parque Arqueologico de San Agustin Sit La Chaquira li ppermetta lill Kultura Agostinjana tistabbilixxi kalendarju agrikolu u ritwali Konfederazzjoni Muisca c 800 1540 Minħabba l post fejn jinsab it territorju tal lum tal Kolombja kien kuritur ta ċivilta umana bikrija mill Mesoamerika u l Karibew sal Andes u l baċir tal Amazonja L eqdem sejbiet arkeoloġiċi ġejjin mis siti ta Pubenza u El Totumo fil Wied ta Magdalena 100 kilometru 62 mi fil Lbiċ ta Bogota Dawn is siti jmorru għall perjodu Paleoindian 18 000 8000 QK Fi Puerto Hormiga u siti oħra instabu traċċi tal Perjodu Arkajku 8000 2000 QK Il fdalijiet jindikaw li kien hemm ukoll okkupazzjoni bikrija fir reġjuni ta El Abra u Tequendama f Cundinamarca L eqdem fuħħar skopert fl Ameriki misjub f San Jacinto imur għall 5000 4000 QK Popli indiġeni abitaw it territorju li llum huwa l Kolombja madwar is sena 12 500 QK It tribujiet nomadi tal kaċċaturi u l ġbir tas siti ta El Abra Tibito u Tequendama qrib il Bogota tal lum kienu jinnegozjaw bejniethom u ma kulturi oħra fil wied tax Xmara Magdalena F Novembru 2020 ġie zvelat sit li jinkludi tmien mili 13 il km ta pittografi li qed jiġu studjati fis Serrania de la Lindosa Antropologi li jaħdmu fis sit jissuġġerixxu li għandu 12 500 sena c 10 480 QK minħabba l fawna estinta rapprezentata Kien matul l ewwel okkupazzjoni umana magħrufa taz zona Bejn 5000 u 1000 QK tribujiet tal kaċċaturi li jiġbru t tranzizzjoni għal soċjetajiet agrarji Ġew stabbiliti settlements fissi u dehret iċ ċeramika Mill ewwel millennju QK gruppi ta Amerindjani inkluzi l Muiscas Zenues Quimbayas u Taironas zviluppaw is sistema politika ta kapijiet bi struttura ta poter piramidali mmexxija minn kapijiet Il Muiscas abitaw prinċipalment fiz zona ta dak li issa huwa l Altiplano Cundiboyacense tad Dipartimenti ta Boyaca u Cundinamarca fejn iffurmaw il Konfederazzjoni Muisca Huma kibru qamħ patata quinoa u qoton u nnegozjaw deheb zmeraldi kutri artiġjanat taċ ċeramika koka u speċjalment melħ tal blat ma nazzjonijiet ġirien It Taironas għexu fit Tramuntana tal Kolombja fil firxa tal muntanji izolati tas Sierra Nevada de Santa Marta Il Quimbayas abitaw reġjuni tal wied tax Xmara Cauca bejn il meded tal muntanji tal punent u ċentrali tal Andes Kolombjani Ħafna mill Amerindjani pprattikaw l agrikoltura u l istruttura soċjali ta kull komunita indiġena kienet differenti Xi gruppi indiġeni bħall Karibijiet għexu fi stat ta gwerra permanenti izda oħrajn kellhom attitudnijiet inqas bellikuzi Perjodu kolonjali Vasco Nunez de Balboa 1475 1517 fundatur ta Santa Maria la Antigua del Darien l ewwel insedjament Ewropew stabbli fil kontinent Alonso de Ojeda li kien salpa ma Columbus wasal fil Penizola Guajira fl 1499 Esploraturi Spanjoli immexxija minn Rodrigo de Bastidas għamlu l ewwel esplorazzjoni tal kosta tal Karibew fl 1500 Christopher Columbus salpa qrib il Karibew fl 1502 Fl 1508 Vasco Nunez de Balboa akkumpanja spedizzjoni lejn it territorju permezz tar reġjun tal Golf ta Uraba u waqqaf il belt ta Santa Maria la Antigua del Darien fl 1510 l ewwel insedjament stabbli fil kontinent Santa Marta twaqqfet fl 1525 u Cartagena fl 1533 Il konkwistatur Spanjol Gonzalo Jimenez de Quesada mexxa spedizzjoni lejn l intern f April 1536 u għammed id distretti li minnhom għadda Renju Ġdid ta Granada F Awwissu 1538 huwa waqqaf provizorjament il kapitali tiegħu ħdejn il kap Muisca ta Muyquyta u sejħilha Santa Fe L isem malajr akkwista suffiss u kien jismu Santa Fe de Bogota Fl istess perjodu seħħew zewġ vjaġġi notevoli oħra tal konkwistaturi bikrija lejn l intern Sebastian de Belalcazar rebbieħ ta Quito vvjaġġa lejn it tramuntana u waqqaf Cali fl 1536 u Popayan fl 1537 Mill 1536 sal 1539 il konkwistatur Ġermaniz Nikolaus Federmann qasam il Pjanuri tal Lvant u daret il Kordillera tal Lvant fit tfittxija ta El Dorado il belt tad deheb Il leġġenda u d deheb se jkollhom rwol ewlieni biex jattiraw Spanjoli u Ewropej oħra lejn New Granada matul is sekli 16 u 17 Ir rebħiet għamlu alleanzi frekwenti mal għedewwa tal komunitajiet indiġeni differenti L alleati indiġeni kienu kruċjali għall konkwista kif ukoll għall ħolqien u z zamma tal imperu In nies indiġeni fil Kolombja esperjenzaw tnaqqis fil popolazzjoni minħabba l konkwista kif ukoll mard Ewrasjatiku bħall ġidri li ma kellhom ebda immunita għalih Meta tqis l art bħala abbandunat il Kuruna Spanjola biegħet proprjetajiet lin nies kollha interessati fit territorji kolonizzati u ħolqot proprjeta kbar u pussess ta minjieri Fis seklu 16 ix xjenza nawtika fi Spanja laħqet zvilupp kbir grazzi għal figuri xjentifiċi numeruzi mill Casa de Contratacion u x xjenza nawtika kienet pilastru essenzjali tal espansjoni Iberika Fl 1542 ir reġjun ta New Granada flimkien mal possedimenti Spanjoli l oħra kollha fl Amerika t Isfel saru parti mill Viċireyalty tal Peru bil kapitali tiegħu f Lima Fl 1547 New Granada saret kaptanja ġenerali separata fi ħdan il viċireyalty bil kapitali tagħha f Santa Fe de Bogota Fl 1549 il Qorti Rjali nħolqot b digriet irjali u New Granada kienet irregolata mill Qorti Rjali ta Santa Fe de Bogota li dak iz zmien kienet tinkludi l provinċji ta Santa Marta Rio de San Juan Popayan Guayana u Cartagena Izda d deċizjonijiet importanti ttieħdu mill kolonja għal Spanja mill Kunsill tal Indji Illustrazzjoni tal Battalja ta Cartagena de Indias rebħa kbira Spanjola fil Gwerra ta Widna ta Jenkins Sas seklu 16 in negozjanti Ewropej tal iskjavi kienu bdew iġibu skjavi Afrikani fl Amerika Spanja kienet l unika qawwa Ewropea li ma waqqfitx fabbriki fl Afrika biex tixtri skjavi L Imperu Spanjol b kuntrast kien jiddependi fuq is sistema tas Seat li jagħti lil negozjanti minn nazzjonijiet Ewropej oħra l liċenzja biex jinnegozjaw ma popli skjavi fit territorji tagħhom barra mill baħar Din is sistema ġabet Afrikani fil Kolombja għalkemm ħafna tkellmu kontra l istituzzjoni Popli indiġeni ma setgħux jiġu skjavi minħabba li kienu legalment suġġetti tal Kuruna Spanjola Biex jipproteġu l popli indiġeni l awtoritajiet kolonjali Spanjoli stabbilixxew diversi forom ta sjieda u regolamentazzjoni tal art resguardos encomiendas u haciendas Madankollu skuntentizza sigrieta kontra l Ispanjol kien diġa qed jitfaċċa għall Kolombjani peress li Spanja pprojbixxa l kummerċ dirett bejn il Viċiroyalty tal Peru li kienet tinkludi l Kolombja u l Viċiroyalty ta Spanja l Ġdida li kienet tinkludi l Filippini is sors ta prodotti Asjatiċi bħall ħarir u l porċellana li kienu mitluba fl Ameriki Il kummerċ illegali bejn il Peruvjani il Filippini u l Messikani kompla bil moħbi hekk kif prodotti Asjatiċi ta kuntrabandu spiċċaw f Cordoba il Kolombja iċ ċentru ta distribuzzjoni għall importazzjonijiet illegali Asjatiċi minħabba kolluzjoni bejn dawn il popli kontra l awtoritajiet ta Spanja Huma ssetiljaw u nnegozjaw bejniethom filwaqt li ma obdewx il monopolju Spanjol infurzat Stampa Virreinato de la Nueva Granada proyeccion ortografica svg Mappa tal Vicireyalty ta New Granada Virreinato de la Nueva Granada fl 1780 Il Viċi Reali ta Granada Ġdida ġie stabbilit fl 1717 imbagħad imneħħi temporanjament u mbagħad reġa ġie stabbilit fl 1739 Il kapitali tagħha kienet Santa Fe de Bogota Din il Viċireyalty inkludiet xi provinċji oħra fil majjistral tal Amerika t Isfel li qabel kienu taħt il ġurisdizzjoni tal Viċiroyalties ta Spanja Ġdida jew tal Peru u jikkorrispondu prinċipalment mal Venezwela l Ekwador u l Panama tal lum Bogota saret waħda miċ ċentri amministrattivi ewlenin tal possedimenti Spanjoli fid Dinja l Ġdida flimkien ma Lima u l Belt tal Messiku għalkemm baqgħet inqas zviluppata meta mqabbla ma dawk iz zewġt ibliet f diversi aspetti ekonomiċi u loġistiċi Il Gran Brittanja ddikjarat gwerra fuq Spanja fl 1739 u l belt ta Cartagena malajr saret mira ta prijorita għall Inglizi Forza spedizzjonarja Ingliza enormi ntbagħtet biex taqbad il belt izda wara li għamlu rejds inizjali tifqigħat ta mard devastanti tfixklu n numru tagħhom u l Inglizi ġew sfurzati jirtiraw Il battalja saret waħda mill aktar rebħiet deċizivi ta Spanja fil kunflitt u zgurat dominanza Spanjola fil Karibew sal Gwerra tas Seba Snin Il qassis botaniku u matematiku tas seklu 18 Jose Celestino Mutis kien delegat mill Viciroy Antonio Caballero y Gongora biex iwettaq inventarju tan natura ta New Granada Mibdija fl 1783 din saret magħrufa bħala l Royal Botanical Expedition lejn New Granada Huwa kklassifikat pjanti u annimali selvaġġi u waqqaf l ewwel osservatorju astronomiku fil belt ta Santa Fe de Bogota F Lulju 1801 ix xjenzat Prussjan Alexander von Humboldt wasal Santa Fe de Bogota fejn iltaqa ma Mutis Barra minn hekk mill espedizzjoni ħarġu figuri storiċi tal proċess ta indipendenza fi New Granada bħall astronomu Francisco Jose de Caldas ix xjenzat Francisco Antonio Zea iz zoologu Jorge Tadeo Lozano u l pittur Salvador Rizo Indipendenza Id dipartimenti tal Gran Colombia fl 1824 Mill konkwista u l kolonizzazzjoni kien hemm ribelljonijiet kontra l ħakma Spanjola fl imperu izda l biċċa l kbira kienu mgħaffġa jew baqgħu dgħajfa wisq biex ibiddlu s sitwazzjoni ġenerali L aħħar ribelljoni li tfittex l indipendenza sħiħa minn Spanja ħarġet madwar l 1810 u laħqet il qofol tagħha fid Dikjarazzjoni tal Indipendenza Kolombjana maħruġa fl 20 ta Lulju 1810 il jum issa ċċelebrat bħala Jum l Indipendenza tan nazzjon Dan il moviment segwa l indipendenza ta Saint Domingue il Ħaiti tal lum fl 1804 li pprovda xi appoġġ lil mexxej eventwali ta din ir ribelljoni Simon Bolivar Francisco de Paula Santander kien ikollu wkoll rwol deċiziv Inbeda moviment minn Antonio Narino li oppona ċ ċentralizmu Spanjol u mexxa l oppozizzjoni kontra l Viċirejalta Cartagena saret indipendenti ftNovembru 1811 Fl 1811 ġew ipproklamati l Provinċji Magħquda ta New Granada immexxija minn Camilo Torres Tenorio It tfaċċar ta zewġ kurrenti ideoloġiċi differenti fost il patrijotti federalizmu u ċentralizmu taw lok għal perjodu ta instabbilta msejjaħ Homeland Boba Ftit wara li temmew il Gwerer Napoleoniċi Ferdinand VII reċentement irrestawrat fuq it tron fi Spanja iddeċieda bla mistenni li jibgħat forzi militari biex jerġgħu jieħdu l biċċa l kbira tat Tramuntana tal Amerika t Isfel Il viċi realta ġiet restawrata taħt Juan de Samano li r reġim tiegħu kkastiga lil dawk li pparteċipaw fil movimenti patrijottiċi injora l sfumaturi politiċi tal laqgħat Ir retribuzzjoni qanqlet ribelljoni mġedda li flimkien ma Spanja mdgħajfa għamlitha possibbli ribelljoni ta suċċess immexxija mill Venezwelan Simon Bolivar li eventwalment ipproklama l indipendenza fl 1819 Ir rezistenza favur l Ispanjol ġiet megħluba fl 1822 fit territorju tal lum ta il Kolombja u fl 1823 fil Venezwela Matul il Gwerra tal Indipendenza mietu bejn 250 u 400 elf ruħ 12 20 tal popolazzjoni ta qabel il gwerra Bidliet territorjali fil Kolombja mill 1811 sal 1993 It territorju tal Vicireyalty ta New Granada sar ir Repubblika tal Kolombja organizzata bħala unjoni tat territorji tal lum tal Kolombja Panama Ekwador Venezwela partijiet tal Gujana u l Brazil u fit tramuntana tax Xmara Maranon Il Kungress ta Cucuta fl 1821 adotta kostituzzjoni għar Repubblika l ġdida Simon Bolivar sar l ewwel president tal Kolombja u Francisco de Paula Santander inħatar viċi president Madankollu ir repubblika l ġdida kienet instabbli u l Gran Colombia eventwalment waqgħet Il Kolombja moderna ġejja minn wieħed mill pajjizi li ħarġu wara x xoljiment tal Gran Colombia it tnejn l oħra jkunu l Ekwador u l Venezwela Il Kolombja kienet l ewwel gvern kostituzzjonali fl Amerika t Isfel u l partiti Liberali u Konservattivi imwaqqfa fl 1848 u fl 1849 rispettivament huma tnejn mill eqdem partiti politiċi li baqgħu ħajjin fl Ameriki L iskjavitu tneħħa fil pajjiz fl 1851 Id divizjonijiet politiċi u territorjali interni wasslu għax xoljiment tal Gran Colombia fl 1830 L hekk imsejjaħ Dipartiment ta Cundinamarca adotta l isem New Granada li zamm sal 1858 meta saret il Konfederazzjoni Granadina Wara gwerra ċivili ta sentejn fl 1863 inħolqot l Istati Uniti tal Kolombja li ssir magħrufa bħala r Repubblika tal Kolombja fl 1886 Il qasmiet interni baqgħu bejn il forzi politiċi bipartisan xi drabi jaqbdu gwerer ċivili mdemmija ħafna l Aktar sinifikanti kienet il Gwerra ta Elf Jum 1899 1902 li fiha tilfu ħajjithom bejn 100 u 180 elf Kolumbjan meta l Partit Liberali appoġġjat mill Venezwela l Ekwador in Nikaragwa u l Gwatemala irribella kontra l gvern nazzjonalista u ħa l kontroll ta Santander billi kien finalment megħlub fl 1902 minn forzi nazzjonalisti seklu 20 L intenzjonijiet tal Istati Uniti tal Amerika li jinfluwenzaw iz zona speċjalment il kostruzzjoni u l kontroll tal Kanal tal Panama wasslu għas separazzjoni tad Dipartiment tal Panama fl 1903 u t twaqqif tiegħu bħala nazzjon L Istati Uniti ħallsu lill Kolombja 25 000 000 fl 1921 seba snin wara t tlestija tal kanal biex tagħmel emendi għar rwol tal President Roosevelt fil ħolqien tal Panama u l Kolombja rrikonoxxiet lill Panama taħt it termini tat Trattat Thomson Urrutia Il Kolombja u l Peru marru għall gwerra minħabba tilwim territorjali fil baċir tal Amazonja Il gwerra ntemmet bi ftehim ta paċi nnegozjat mil Lega tan Nazzjonijiet Is Soċjeta finalment tat iz zona kkontestata lill Kolombja f Ġunju 1934 Il Bogotazo fl 1948 Ftit wara il Kolombja kisbet grad ta stabbilta politika li ġiet interrotta minn kunflitt imdemmi li seħħ bejn l aħħar tas snin 40 u l bidu tas snin 50 perjodu magħruf bħala La Violencia Il kawza tagħha kienet primarjament it tensjoni dejjem tikber bejn iz zewġ partiti politiċi ewlenin li sussegwentement qabdet wara l qtil tal kandidat presidenzjali liberali Jorge Eliecer Gaitan fid 9 ta April 1948 L irvellijiet li rrizultaw f Bogota magħrufa bħala El Bogotazo infirxu mal pajjiz kollu u sostnew il ajja ta mill inqas 180 000 Kolumbjan Il Kolombja daħlet fil Gwerra Koreana meta Laureano Gomez ġie elett president Kien l uniku pajjiz tal Amerika Latina li ngħaqad mal gwerra bi rwol militari dirett bħala alleat tal Istati Uniti Partikolarment importanti kienet ir rezistenza tat truppi Kolombjani f Old Baldy Il vjolenza bejn iz zewġ partiti politiċi naqset l ewwel meta Gustavo Rojas keċċa lill president tal Kolombja f kolp ta stat u nnegozja mal gwerrilli u mbagħad taħt il ġunta militari tal Ġeneral Gabriel Paris Wara d depozizzjoni ta Rojas il Partit Konservattiv Kolumbjan u l Partit Liberali Kolumbjan qablu li joħolqu l Front Nazzjonali koalizzjoni li tmexxi l pajjiz flimkien Skont il ftehim il presidenza kienet se talterna bejn konservattivi u liberali kull 4 snin għal 16 il sena iz zewġ partiti jkollhom parita fil pozizzjonijiet elettivi l oħra kollha Il Front Nazzjonali temm La Violencia u l amministrazzjonijiet tal Front Nazzjonali ppruvaw jistabbilixxu riformi soċjali u ekonomiċi estensivi b kooperazzjoni mal Alleanza għall Progress Minkejja l progress f ċerti setturi komplew ħafna problemi soċjali u politiċi u gruppi terroristiċi gwerillieri bħall FARC ELN u M 19 inħolqu formalment biex jiġġieldu l gvern u l apparat politiku u d demokrazija tal Kolombja Sa mis sittinijiet il pajjiz sofra minn kunflitt armat asimmetriku ta intensita baxxa bejn il forzi tal gvern il gruppi terroristiċi tal gwerillieri komunisti u l paramilitari tal lemin Il kunflitt intensifikat fis snin disgħin prinċipalment f zoni rurali remoti Diversi organizzazzjonijiet gwerillieri ddeċidew li jiddemobilizzaw wara n negozjati għall paċi fl 1989 1994 L Istati Uniti ilha involuta ħafna fil kunflitt sa mill bidu tiegħu meta fil bidu tas sittinijiet il gvern tal Istati Uniti għen lill armata Kolombjana tattakka gwerillieri terroristiċi komunisti fil Kolombja rurali Dan bħala parti mill ġlieda Amerikana kontra l komunizmu Merċenarji u korporazzjonijiet multinazzjonali bħal Chiquita Brands International huma wħud mill atturi internazzjonali li kkontribwew għall vjolenza tal kunflitt Minn nofs is snin sebgħin il kartelli tad droga Kolombjani saru produtturi proċessuri u esportaturi ewlenin ta drogi illegali primarjament marijuana u kokaina Kostituzzjoni ġdida ġiet promulgata fl 4 ta Lulju 1991 Il bidliet iġġenerati mill kostituzzjoni l ġdida huma meqjusa bħala pozittivi mis soċjeta Kolombjana seklu 21 L amministrazzjoni tal President Alvaro Uribe 2002 2010 adottat il politika ta sigurta demokratika li kienet tinkludi kampanja integrata għall ġlieda kontra t terrorizmu u r ribelljoni Il pjan ekonomiku tal gvern ippromwova wkoll il fiduċja tal investituri Bħala parti minn proċess ta paċi l AUC paramilitari tal lemin kienet waqfet tiffunzjona formalment bħala organizzazzjoni Fi Frar 2008 miljuni ta Kolumbjani ddimostraw kontra l FARC u gruppi illegali oħra Wara negozjati ta paċi il gvern Kolumbjan tal President Juan Manuel Santos u l gwerilla tal FARC EP ħabbru ftehim finali biex jintemm il kunflitt Madankollu referendum biex jiġi ratifikat il ftehim ma rnexxiex Il gvern Kolumbjan u l FARC sussegwentement iffirmaw ftehim ta paċi rivedut f Novembru 2016 li l kungress Kolumbjan approva Fl 2016 il President Santos ingħata l Premju Nobel għall Paċi Ġurisdizzjoni Speċjali għall Paċi nħolqot biex tinvestiga tiċċara tiġġudika u tikkastiga l ksur serju tad drittijiet tal bniedem u l ksur serji tal liġi umanitarja internazzjonali li seħħew matul il kunflitt armat u tissodisfa d dritt tal vittmi għall ġustizzja Matul iz zjara tiegħu fil Kolombja il Papa Franġisku ta ġieħ lill vittmi tal kunflitt F Ġunju 2018 Ivan Duque il kandidat tal partit tal lemin Ċentru Demokratiku rebaħ l elezzjoni presidenzjali Fis 7 ta Awwissu 2018 huwa ħa l ġurament bħala l president il ġdid tal Kolombja biex jieħu post Juan Manuel Santos Ir relazzjonijiet tal Kolombja mal Venezwela varjaw minħabba differenzi ideoloġiċi bejn iz zewġ gvernijiet Il Kolombja offriet appoġġ umanitarju bl ikel u l mediċina biex itaffi n nuqqas ta provvista fil Venezwela Il Ministeru tal Affarijiet Barranin tal Kolombja qal li l isforzi kollha biex tissolva l krizi tal Venezwela jridu jkunu paċifiċi Il Kolombja pproponiet l idea tal Għanijiet ta Zvilupp Sostenibbli u n Nazzjonijiet Uniti adottat dokument finali Fi Frar 2019 il President tal Venezwela Nicolas Maduro qata r relazzjonijiet diplomatiċi mal Kolombja wara li l President Kolumbjan Ivan Duque għen lill politiċi tal oppozizzjoni Venezwelana biex iwasslu għajnuna umanitarja lil pajjizu Il Kolombja rrikonoxxiet lill mexxej tal oppozizzjoni Venezwelana Juan Guaido bħala l president leġittimu tal pajjiz Minħabba l Gvern ta Petro il Kolombja tbati minn krizi fis sistema tas saħħaĠeografijaPico Cristobal Colon huwa possibbilment l ogħla muntanja fil Kolombja b għoli rrappurtat ta 5 775 metru 18 947 pied u Prominenza ta 5 509 m 18 074 pied Mappa topografika tal Kolombja Il ġeografija tal Kolombja hija kkaratterizzata mis sitt reġjuni naturali ewlenin tagħha li jipprezentaw il karatteristiċi uniċi tagħhom mir reġjun muntanjuz tal Andes ir reġjun kostali tal Paċifiku ir reġjun kostali tal Karibew il Pjanuri ir reġjun tal foresti tropikali tal Amazonja għaz zona insulari li tinkludi gzejjer kemm fl oċeani Atlantiku kif ukoll fil Paċifiku Taqsam il konfini marittimi tagħha mal Kosta Rika Nikaragwa Ħonduras Ġamajka Ħaiti u r Repubblika Dominicana Il Kolombja tmiss fil majjistral mal Panama fil lvant mal Venezwela u l Brazil u fin nofsinhar mal Ekwador u l Peru stabbilixxa l limiti marittimi tiegħu ma pajjizi ġirien permezz ta seba ftehimiet fil Baħar Karibew u tlieta fl Oċean Paċifiku Hija tinsab bejn latitudnijiet 12 N u 4 S u bejn lonġitudnijiet 67 u 79 W Fil lvant tal Andes hemm is savana ta Llanos parti mill baċin tax Xmara Orinoco u fix Xlokk estrem il ġungla tal foresti tropikali tal Amazonja Flimkien dawn l artijiet baxxi jiffurmaw aktar minn nofs it territorju tal Kolombja izda fihom inqas minn 6 tal popolazzjoni Fit tramuntana il kosta tal Karibew li fiha 21 9 tal popolazzjoni u l lokazzjoni tal bliet tal port ewlenin ta Barranquilla u Cartagena ġeneralment tikkonsisti fi pjanuri baxxi izda fiha wkoll is Sierra Nevada de Santa Marta li tinkludi l ogħla qċaċet tal pajjiz Pico Cristobal Colon u Pico Simon Bolivar u d dezert La Guajira B kuntrast l artijiet baxxi tal kosta tal Paċifiku dejqa u mhux kontinwi appoġġjati mill muntanji Serrania de Baudo huma ftit popolati u mgħottija b veġetazzjoni densa Il port ewlieni tal Paċifiku huwa Buenaventura Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill ISS Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill ISS Sierra Nevada de Santa Marta minn Valledupar il Kolombja Parti miċ Ċirku tan Nar reġjun tad dinja suġġett għal terremoti u eruzzjonijiet vulkaniċi fl intern tal Kolombja l Andes huma l karatteristika ġeografika predominanti Il biċċa l kbira taċ ċentri tal popolazzjoni tal Kolombja jinsabu f dawn l artijiet għolja interni Lil hinn mill Massif Kolumbjan fid dipartimenti tal Lbiċ ta Cauca u Narino dawn jaqsmu fi tliet fergħat magħrufa bħala cordilleras muntanji il Kordillera tal Punent li tgħaddi biswit il kosta tal Paċifiku u tinkludi l belt ta Cali il Medda tal Muntanji Ċentrali li tgħaddi bejn il widien tax xmajjar Cauca u Magdalena fil punent u l lvant rispettivament u tinkludi l ibliet ta Medellin Manizales Pereira u l Armenja u l Kordillera tal Lvant li testendi grigal sal penizola La Guajira u tinkludi Bogota Bucaramanga u Cucuta Il qċaċet tal Kordillera tal Punent jaqbzu l 4 700 m 15 420 pied u fil Kordillera Ċentrali u l Kordillera tal Lvant jilħqu l 5 000 m 16 404 pied F 2 600 m 8 530 pied Bogota hija l ogħla belt tad daqs tagħha fid dinja Ix xmajjar ewlenin tal Kolombja huma l Magdalena il Cauca il Guaviare l Atrato il Meta il Putumayo u l Caqueta Il Kolombja għandha erba sistemi ewleninta ta drenaġġ id drenaġġ tal Paċifiku id drenaġġ tal Karibew il baċir tal Orinoko u l baċir tal Amazonja Ix xmajjar Orinoco u Amazon jimmarkaw limiti mal Kolombja sal Venezwela u l Peru rispettivament Fruntiera Il fruntiera tal art mal Kolombja hija 586 km Venezwela fruntiera ta aktar minn 2219 km Brazil huwa 1645 km Panama hija 266 km Il fruntiera internazzjonali flimkien hija 4716 km Klima Mappa tal Kolombja mill klassifikazzjoni tal klima Koppen Il klima tal Kolombja hija kkaratterizzata minn tropikali li tipprezenta varjazzjonijiet f sitt reġjuni naturali u skont l altitudni it temperatura l umdita ir riħ u l preċipitazzjoni Il Kolombja għandha firxa diversa ta zoni klimatiċi inkluzi foresti tropikali tropikali savannahs steppi dezerti u klimi tal muntanji Il klima tal muntanji hija waħda mill karatteristiċi uniċi tal Andes u ezenzjonijiet oħra ta altitudni għolja fejn il klima hija determinata mill altitudni Taħt 1 000 metru 3 281 pied altitudni hija z zona altitudinal sħuna fejn it temperaturi huma ogħla minn 24 C 75 2 F Madwar 82 5 taz zona totali tal pajjiz tinsab fiz zona altitudinal sħuna Iz zona altitudinal tal klima moderata li tinsab bejn 1 001 u 2 000 metru 3 284 u 6 562 pied hija kkaratterizzata minn temperatura medja li tvarja bejn 17 u 24 C 62 6 u 75 2 F It temp kiesaħ huwa prezenti bejn 2 001 u 3 000 metru 6 565 u 9 843 pied u t temperaturi jvarjaw bejn 12 u 17 C 53 6 u 62 6 F Lil hinn hemm il kundizzjonijiet alpini taz zona tal boskijiet u mbagħad il mergħat bla siġar tal qawwi Fuq 4 000 metru 13 123 pied fejn it temperaturi huma taħt l iffrizar il klima hija glaċjali zona ta borra permanenti u silġ Bijodiversita u konservazzjoni Il Kolombja hija waħda mill pajjizi megadiversi fil bijodiversita u tokkupa l ewwel post fl ispeċi ta għasafar Il Kolombja hija l pajjiz bl akbar bijodiversita fuq il pjaneta li għandha l ogħla rata ta speċi għal kull zona kif ukoll l ogħla numru ta endemizmi speċi li ma jinstabu b mod naturali imkien ieħor ta kwalunkwe pajjiz Madwar 10 tal ispeċi tad Dinja jgħixu fil Kolombja inkluzi aktar minn 1 900 speċi ta għasafar aktar milli fl Ewropa u l Amerika ta Fuq flimkien Il Kolombja għandha 10 tal ispeċijiet ta mammiferi tad dinja 14 tal ispeċi ta anfibji tad dinja u 18 tal ispeċi ta għasafar tad dinja Il fjura nazzjonali tal Kolombja l orkidea endemika Cattleya trianae hija msemmija għall botaniku u tabib Kolumbjan Jose Jeronimo Triana Fir rigward tal pjanti il pajjiz għandu bejn 40 000 u 45 000 speċi ta pjanti ekwivalenti għal 10 jew 20 tal ispeċi totali tad dinja li huwa saħansitra aktar notevoli jekk tqis li l Kolombja hija meqjusa bħala pajjiz ta daqs intermedju Il Kolombja hija t tieni l aktar pajjiz bijodiversita fid dinja biss wara l Brazil li huwa madwar 7 darbiet akbar Il Kolombja għandha kwazi 2 000 speċi ta ħut tal baħar u hija t tieni l aktar pajjiz divers fil ħut tal ilma ħelu Huwa wkoll il pajjiz bl aktar speċi endemiċi ta friefet huwa l ewwel fl ispeċi tal orkidej u għandu madwar 7 000 speċi ta ħanfus Il Kolombja hija t tieni fin numru ta speċi ta anfibji u hija t tielet l aktar pajjiz divers fir rettili u l pali Hemm madwar 1 900 speċi ta molluski u skont l istimi hemm madwar 300 000 speċi ta invertebrati fil pajjiz Fil Kolombja hemm 32 bijoma terrestri u 314 il tip ta ekosistemi Iz zoni protetti u s Sistema tal Park Nazzjonali ikopru zona ta madwar 14 268 224 ettaru 142 682 24 km 2 u jirrapprezentaw 12 77 tat territorju Kolumbjan Meta mqabbla mal pajjizi ġirien ir rati tad deforestazzjoni fil Kolombja għadhom relattivament baxxi Il Kolombja kellha punteġġ medju tal Indiċi tal Integrita tal Pajsaġġ tal Foresti tal 2018 ta 8 26 10 u kklassifikaha fil 25 post globalment fost 172 pajjiz Il Kolombja hija s sitt pajjiz fid dinja bil kobor tal provvista totali ta ilma ħelu rinnovabbli u għad għandha rizervi kbar ta ilma ħelu Gvern u politikaIl Casa de Narino hija r residenza uffiċjali u l post tax xogħol ewlieni tal President tal Kolombja Palazz Narinjo residenza u uffiċċju tal President tal Kolombja Il gvern tal Kolombja jizviluppa fil qafas ta repubblika demokratika presidenzjali parteċipattiva kif stabbilit fil Kostituzzjoni tal 1991 Skont il prinċipju tas separazzjoni tas setgħat il gvern huwa maqsum fi tliet fergħat il fergħa ezekuttiva il fergħa leġizlattiva u l fergħa ġudizzjarja Bħala kap tal fergħa ezekuttiva il President tal Kolombja jaġixxi bħala kap tal Istat u kap tal Gvern segwit mill Viċi President u l Kunsill tal Ministri Il president jiġi elett b vot popolari biex iservi mandat wieħed ta erba snin fl 2015 il Kungress tal Kolombja approva r revoka ta emenda kostituzzjonali tal 2004 li biddlet il limitu ta mandat wieħed għall presidenti għal limitu ta zewġ mandati Fil livell provinċjali is setgħa ezekuttiva hija ta gvernaturi dipartimentali sindki muniċipali u amministraturi lokali ta suddivizjonijiet amministrattivi izgħar bħal corregimientos jew communes L elezzjonijiet reġjonali kollha jsiru sena u ħames xhur wara l elezzjoni presidenzjali Stampa Capitalio Nacional de Colombia Bogota jpg Kwartieri ġenerali Nazzjonali tal Kungress Il fergħa leġizlattiva tal gvern hija rapprezentata fil livell nazzjonali mill Kungress istituzzjoni bikamerali li tinkludi Kamra tad Deputati b 166 siġġu u Senat ta 102 siġġu Is Senat jiġi elett fil livell nazzjonali u l Kamra tad Deputati tiġi eletta fid distretti elettorali Membri taz zewġ kmamar huma eletti biex iservu mandati ta erba snin xahrejn qabel il president ukoll b vot popolari Palazz tal Ġustizzja tal Kolombja kwartieri ġenerali u simbolu tal Fergħa Ġudizzjarja tal Kolombja Il ġudikatura hija mmexxija minn erba qrati għolja li jikkonsistu mill Qorti Suprema li tittratta kwistjonijiet kriminali u ċivili il Kunsill tal Istat li għandu responsabbilta speċjali għal liġi amministrattiva u jipprovdi wkoll pariri legali lill ezekuttiv il Qorti Kostituzzjonali responsabbli biex tizgura l integrita tal kostituzzjoni Kolombjana u l Kunsill Superjuri tal Ġudikatura responsabbli għall verifika tal ġudikatura Il Kolombja topera sistema ta liġi ċivili li sa mill 1991 ġiet applikata permezz ta sistema kontradittorja Minkejja sensiela ta kontroversji il politika ta sigurta demokratika zgurat li l eks President Alvaro Uribe jibqa popolari fost il Kolombjani bil klassifikazzjoni tal approvazzjoni tiegħu laħqet il quċċata ta 76 skont stħarriġ fl 2009 Madankollu wara li serva zewġ mandati kien kostituzzjonalment ipprojbit milli qed ifittex l elezzjoni mill ġdid fl 2010 Fl elezzjoni tal 20 ta Ġunju 2010 l eks Ministru tad Difiza Juan Manuel Santos rebaħ b 69 tal voti kontra t tieni l aktar kandidat popolari Antanas Mockus Kienet meħtieġa runoff peress li l ebda kandidat ma rċieva aktar mil limitu rebbieħ ta 50 tal voti Santos reġa rebaħ l elezzjoni bi kwazi 51 tal voti fl elezzjonijiet tat tieni rawnd fil 15 ta Ġunju 2014 u għeleb lir rivali tiegħu tal lemin oscar Ivan Zuluaga li rebaħ 45 Fl 2018 Ivan Duque rebaħ it tieni rawnd tal elezzjonijiet b 54 tal voti Affarijiet barranin VII Summit tal Alleanza tal Paċifiku L eks president tal Kolombja Juan Manuel Santos huwa t tieni mix xellug L affarijiet barranin tal Kolombja huma inkarigati mill President bħala kap tal Istat u mmexxija mill Ministru tal Affarijiet Barranin Il Kolombja għandha missjonijiet diplomatiċi fil kontinenti kollha Il Kolombja kienet waħda mill erba membri fundaturi tal Alleanza tal Paċifiku li hija mekkanizmu ta integrazzjoni politika ekonomika u kooperattiva li tippromwovi l moviment ħieles ta oġġetti servizzi kapital u nies fost il membri kif ukoll borza komuni u ambaxxati konġunti f diversi pajjizi Il Kolombja hija wkoll membru tan Nazzjonijiet Uniti l Organizzazzjoni Dinjija tal Kummerċ l Organizzazzjoni għall Kooperazzjoni Ekonomika u l Izvilupp l Organizzazzjoni tal Istati Amerikani l Organizzazzjoni tal Istati Ibero Amerikani u l Komunita Andina tan Nazzjonijiet Il Kolombja hija sieħba globali tan NATO u alleat importanti mhux tan NATO tal Istati Uniti Militari Il Frejgata tal Marina Kolombjana ARC Caldas Il fergħa ezekuttiva tal gvern hija responsabbli għall ġestjoni tad difiza tal Kolombja bil president ikun il kmandant in kap tal forzi armati Il Ministeru tad Difiza jezerċita kontroll ta kuljum tal forzi armati u tal Pulizija Nazzjonali tal Kolombja Il Kolombja għandha 455 461 persunal militari attiv Fl 2016 3 4 tal PGD tal pajjiz mar għall infiq militari u poġġih fl 24 post fid dinja Il forzi armati tal Kolombja huma l akbar fl Amerika Latina Fl 2018 il Kolombja ffirmat it trattat tan NU dwar il Projbizzjoni tal Armi Nukleari L armata Kolombjana hija maqsuma fi tliet fergħat l Armata Nazzjonali Kolombjana il Forza Aerospazjali Kolombjana u l Navy Kolombjana Il Pulizija Nazzjonali tiffunzjona bħala ġendarmerija li topera indipendentement mill armata bħala aġenzija tal infurzar tal liġi fil pajjiz kollu Kull wieħed minnhom jopera bl apparat tal intelliġenza tiegħu separat mid Direttorat Nazzjonali tal Intelliġenza DNI L Armata Nazzjonali hija magħmula minn divizjonijiet brigati brigati speċjali u unitajiet speċjali il Navy Kolombjana mill Infanteria tal Baħar il Forza Navali tal Karibew il Forza Navali tal Paċifiku il Forza Navali tan Nofsinhar il Forza Navali tal Lvant Gwardja tal Kosta Kolumbjana Navali L Avjazzjoni u l Kmand Speċifiku ta San Andres u Providencia u l Forza Aerospazjali minn 15 il unita tal ajru Divizjonijiet amministrattivi Il Kolombja hija maqsuma fi 32 dipartiment u distrett kapitali li huwa meqjus bħala dipartiment Bogota hija wkoll il kapitali tad dipartiment ta Cundinamarca Id dipartimenti huma suddivizi f muniċipalitajiet li kull waħda minnhom hija assenjata sede muniċipali u l muniċipalitajiet huma mbagħad suddivizi f corregimientos f zoni rurali u komuni f zoni urbani Kull dipartiment għandu gvern lokali b gvernatur u assemblea eletti direttament għal terminu ta erba snin u kull muniċipalita hija mmexxija minn sindku u kunsill Hemm bord amministrattiv lokali elett b mod popolari f kull wieħed mill belt zgħira jew komuni Minbarra l kapitali erba bliet oħra ġew innominati distretti fil fatt muniċipalitajiet speċjali fuq il bazi ta karatteristiċi distintivi speċjali Dawn huma Barranquilla Cartagena Santa Marta u Buenaventura Xi dipartimenti għandhom suddivizjonijiet amministrattivi lokali fejn il bliet għandhom konċentrazzjoni kbira ta popolazzjoni u l muniċipalitajiet huma qrib xulxin per ezempju f Antioquia u Cundinamarca Fejn id dipartimenti għandhom popolazzjoni baxxa ez Amazonas Vaupes u Vichada jiġu impjegati divizjonijiet amministrattivi speċjali bħal corregimientos departamentales li huma ibridi ta muniċipalita u corregimiento Organizzazzjoni territorjali Skont il Kostituzzjoni tal 1991 il Kolombja hija magħmula minn 32 dipartiment u distrett kapitali Kull dipartiment huwa maqsum fi muniċipalitajiet Il gvernijiet dipartimentali huma maqsuma fi tliet fergħat gvernatur elett b mod popolari kull 4 snin assemblea dipartimentali eletta b mod popolari kull 4 snin u qrati superjuri Skont l IGAC 1996 Dizzjunarju Ġeografiku tal Kolombja l ogħla punt tagħha jitla għal madwar 5 775 metru l fuq mil livell tal baħar fuq is summits tewmin ta Colon u Bolivar dawn huma l għoli massimi fit territorju nazzjonali filwaqt li l iktar punt baxx tal pajjiz huwa l Oċean Paċifiku u Atlantiku il Karibew Dipartimenti popolazzjoni u kapital Numru Dipartiment Popolazzjoni 2020 Popolazzjoni 2018 Popolazzjoni 2005 Kapital 1 Bogota 7 743 955 7 412 566 6 778 691 2 6 677 930 6 407 102 5 601 507 Medellin 3 4 532 152 4 475 886 4 052 535 Cali 4 3 242 999 2 919 060 2 228 682 Bogota 5 2 722 128 2 535 517 2 112 001 Barranquilla 6 2 180 976 2 070 110 1 836 640 Cartagena 7 2 280 908 2 184 837 1 913 444 Bucaramanga 8 1 627 589 1 630 592 1 498 234 Pasto 9 1 828 947 1 784 783 1 462 909 Monteria 10 1 339 998 1 330 187 1 312 304 Ibague 11 1 491 937 1 464 488 1 182 022 Popayan 12 1 620 318 1 491 689 1 208 336 Cucuta 13 1 242 731 1 217 376 1 255 311 Tunja 14 1 427 026 1 341 746 1 136 819 Santa Marta 15 1 122 622 1 100 386 1 001 476 Neiva 16 1 295 387 1 200 574 878 437 Valledupar 17 1 018 453 998 255 898 490 Manizales 18 1 063 454 1 039 722 713 772 Villavicencio 19 965 718 880 560 655 943 Riohacha 20 961 055 943 401 859 666 Pereira 21 949 252 904 863 762 263 Sincelejo 22 555 401 539 904 518 691 Armenia 23 544 764 534 826 388 476 Quibdo 24 410 521 401 849 337 932 Florencia 25 435 195 420 504 281 294 Yopal 26 359 127 348 182 237 197 Mocoa 27 294 206 262 174 153 028 Arauca 28 86 657 82 767 56 758 San Jose del Guaviare 29 63 692 61 280 59 573 San Andres 30 79 020 76 589 46 950 Leticia 31 112 958 107 808 44 592 Puerto Carreno 32 44 712 40 797 19 943 Mitu 33 50 636 48 114 18 797 Inirida Reġjuni naturali tal Kolombja differenzjati bil kulur Andin Karibew Paċifiku Orinoquia Amazonia InsulariEkonomijaOrizzont tal skyscrapers ta Bogota Il PDG tal Kolombja skont is setturi fl 2017 Il kwartieri ġenerali ta Bancolombia f Medellin Storikament ekonomija agrarja il Kolombja urbanizzat malajr fis seklu 20 sa tmiemu 15 8 biss tal forza tax xogħol kienet impjegata fl agrikoltura li tiġġenera biss 6 6 tal PGD 20 tal forza tax xogħol kienet impjegata fl industrija u 65 fis servizzi responsabbli għal 33 u 60 tal PGD rispettivament Il produzzjoni ekonomika tal pajjiz hija ddominata mid domanda domestika qawwija tagħha In nefqa tal konsum tad dar hija l akbar komponent tal PGD L ekonomija tas suq tal Kolombja kibret b mod kostanti fl aħħar parti tas seklu 20 bil prodott gross domestiku PGD jizdied b rata medja ta aktar minn 4 fis sena bejn l 1970 u l 1998 Il pajjiz sofra riċessjoni fl 1999 l ewwel sena sħiħa ta tkabbir negattiv mid Depressjoni l Kbira u l irkupru kien twil u bl uġigħ Madankollu it tkabbir laħaq is 7 fl 2007 wieħed mill ogħla fl Amerika Latina Skont l istimi tal Fond Monetarju Internazzjonali fl 2023 il PGD PPP tal Kolombja kien ta US 1 triljun it 32 fid dinja u t tielet fl Amerika t Isfel wara l Arġentina L infiq pubbliku totali jirrapprezenta 28 tal ekonomija nazzjonali Id dejn estern huwa ekwivalenti għal 40 tal prodott gross domestiku Klima fiskali b saħħitha ġiet affermata mill ġdid b zieda fil klassifikazzjonijiet tal bonds L inflazzjoni annwali għalqet l 2017 b 4 09 sena fuq sena vs 5 75 sena fuq sena fl 2016 Ir rata medja nazzjonali tal qgħad fl 2017 kienet 9 4 għalkemm l informalita hija l akbar problema li qed jiffaċċja s suq tax xogħol id dħul tal ħaddiema formali zdied b 24 8 f 5 snin filwaqt li d dħul tax xogħol tal ħaddiema formali informali zdied biss b 9 Il Kolombja għandha zoni ħielsa FTZ bħaz Zona Ħielsa tal Paċifiku li tinsab f Valle del Cauca waħda mill aktar zoni attraenti għall investiment barrani Is settur finanzjarju kiber b mod favorevoli minħabba l likwidita tajba tal ekonomija it tkabbir tal kreditu u l prestazzjoni pozittiva tal ekonomija Kolombjana Il Borza Kolombjana permezz tas Suq Integrat tal Amerika Latina MILA toffri suq reġjonali għall kummerċ tal istokks Il Kolombja issa hija waħda minn tliet ekonomiji biss b punteġġ perfett fuq l Indiċi tal Qawwa tad Drittijiet Legali skont il Bank Dinji Il Kolombja hija rikka fir rizorsi naturali u tiddependi ħafna fuq l enerġija u l esportazzjonijiet tal minjieri L esportazzjonijiet ewlenin tal Kolombja jinkludu fjuwils minerali zjut prodotti tad distillazzjoni frott u prodotti agrikoli oħra zokkor u ħelu prodotti tal ikel plastiks ħaġar prezzjuz metalli prodotti tal forestrija kimiċi farmaċewtiċi vetturi prodotti elettroniċi tagħmir elettriku fwejjaħ u kozmetiċi makkinarju oġġetti manifatturati tessuti u drappijiet ħwejjeġ u xedd tas saqajn ħġieġ u oġġetti tal kristall għamara bini prefabbrikat prodotti militari materjali tad dar u tal uffiċċju tagħmir tal kostruzzjoni software fost oħrajn L imsieħba kummerċjali ewlenin huma l Istati Uniti iċ Ċina l Unjoni Ewropea u xi pajjizi tal Amerika Latina L esportazzjonijiet mhux tradizzjonali xprunaw it tkabbir tal bejgħ barrani Kolumbjan kif ukoll id diversifikazzjoni tad destinazzjonijiet tal esportazzjoni grazzi għal ftehimiet ġodda ta kummerċ ħieles It tkabbir ekonomiku reċenti wassal għal zieda konsiderevoli f miljunarji ġodda inkluzi intraprendituri ġodda Kolumbjani b valur nett li jaqbez il biljun USD Il Gvern qed jizviluppa wkoll proċess ta inkluzjoni finanzjarja fost l aktar popolazzjoni vulnerabbli fil pajjiz Il kontribuzzjoni tat turizmu għall PDG kienet ta US 5 880 3 biljun 2 0 tal PDG totali fl 2016 It turizmu ġġenera 556 135 impjieg 2 5 tal impjiegi totali fl 2016 Zjajjar turisti barranin kienu mbassra li Zdiedu minn 0 6 miljun fl 2007 għal 4 miljuni fl 2017 Agrikoltura u rizorsi naturali Cerrejon hija minjiera tal faħam miftuħa l akbar tat tip tagħha l akbar fl Amerika Latina u l għaxar l akbar fid dinja Fl agrikoltura il Kolombja hija waħda mill akbar ħames produtturi fid dinja ta kafe avokado u zejt tal palm u waħda mil l akbar 10 produtturi fid dinja ta kannamieli banana ananas u kawkaw Il pajjiz għandu wkoll produzzjoni konsiderevoli ta ross patata u kassava Għalkemm mhux l akbar produttur tal kafe fid dinja il Brazil isostni dan it titlu il pajjiz ilu għal għexieren ta snin kapaċi jwettaq kampanja ta kummerċjalizzazzjoni globali biex izid valur lill prodott tal pajjiz Il produzzjoni taz zejt tal palm Kolombjan hija waħda mill aktar sostenibbli fuq il pjaneta meta mqabbla mal akbar produtturi ezistenti Il Kolombja hija wkoll fost l akbar 20 produttur fid dinja taċ ċanga u tat tiġieġ Il Kolombja hija wkoll it tieni l akbar esportatur tal fjuri fid dinja wara l Olanda L agrikoltura Kolombjana temetti 55 tal emissjonijiet tal gassijiet serra tal Kolombja prinċipalment minħabba d deforestazzjoni it trobbija tal bhejjem estensiva zzejjed il ħtif tal art u l agrikoltura illegali Il Kolombja hija esportatur ewlieni tal faħam u z zejt fl 2020 aktar minn 40 tal esportazzjonijiet tal pajjiz kienu bbazati fuq dawn iz zewġ prodotti Fl 2018 kien il 5 l akbar esportatur tal faħam fid dinja Fl 2019 il Kolombja kienet l 20 l akbar produttur taz zejt fid dinja b 791 elf barmil jum li jesporta parti tajba mill produzzjoni tiegħu il pajjiz kien id 19 il l akbar esportatur taz zejt fid dinja fl 2020 Fil minjieri il Kolombja hija l akbar produttur dinja emerald u fil produzzjoni tad deheb bejn l 2006 u l 2017 il pajjiz ipproduċa 15 il tunnellata fis sena sal 2007 meta l produzzjoni tiegħu zdiedet b mod sinifikanti u kiser ir rekord ta 66 1 tunnellata estratti fl 2012 Fl 2017 estratt 52 2 tunnellata Bħalissa il pajjiz huwa fost l akbar 25 produttur tad deheb fid dinja Enerġija u trasport Dam ta Sogamoso Presa de Sogamoso Port ta Cartagena Il produzzjoni tal elettriku fil Kolombja ġejja prinċipalment minn sorsi tal enerġija rinnovabbli 69 93 huwa miksub mill ġenerazzjoni idroelettrika L impenn tal Kolombja għall enerġija rinnovabbli ġie rikonoxxut fl Indiċi tal Ekonomija Ekoloġika Globali GGEI tal 2014 u poġġiha fost l aqwa 10 nazzjonijiet fid dinja f termini ta setturi ta effiċjenza ekoloġika It trasport fil Kolombja huwa regolat fi ħdan il funzjonijiet tal Ministeru tat Trasport u entitajiet bħall Istitut Nazzjonali tat Toroq INVIAS inkarigat mill Awtostradi fil Kolombja l Aerocivil responsabbli għall avjazzjoni ċivili u l ajruporti l Aġenzija Nazzjonali tal Infrastruttura Inkarigat mill konċessjonijiet permezzta ta sħubijiet pubbliċi privati għad disinn il kostruzzjoni il manutenzjoni l operat u l amministrazzjoni tal infrastruttura tat trasport id Direttorat Ġenerali Marittimu Dimar għandu r responsabbilta li jikkoordina l kontroll tat traffiku marittimu flimkien man Navy Kolombjana fost oħrajn u taħt il supervizjoni tas Sovrintendenza tal Portijiet u t Trasport Mill 2021 il Kolombja kellha 204 389 km 127 001 mi ta toroq li minnhom 32 280 km 20 058 mi kienu asfaltati Fl aħħar tal 2017 il pajjiz kellu madwar 2 100 km 1 305 mi ta toroq duplikati It trasport ferrovjarju fil Kolombja huwa kwazi għal kollox iddedikat għat trasport tal merkanzija u n netwerk ferrovjarju għandu tul ta 1 700 km ta binarji potenzjalment attivi Il Kolombja għandha 3 960 kilometru ta pipelines tal gass 4 900 kilometru ta pajpijiet taz zejt u 2 990 kilometru ta pipelines taz zejt Il gvern Kolumbjan ippropona li jinbnew 7 000 kilometru ta toroq bejn l 2016 u l 2020 li jnaqqas il ħinijiet tal ivvjaġġar bi 30 u l ispejjez tat trasport b 20 Programm ta konċessjoni ta toroq b pedaġġ se jinkludi 40 proġett u huwa parti minn objettiv strateġiku usa ta investiment ta kwazi 50 biljun f infrastruttura tat trasport inkluzi sistemi ferrovjarji ir restawr tan navigabbilta tax Xmara Magdalena it titjib tal faċilitajiet tal istrutturi tal port u l espansjoni tal El Dorado International Ajruport Il Kolombja hija pajjiz bi dħul medju Xjenza u teknoloġija Colciencias hija aġenzija tal Gvern Kolumbjan li tappoġġja r riċerka fundamentali u applikata Il Kolombja għandha aktar minn 3 950 grupp ta riċerka fix xjenza u t teknoloġija iNNpulsa aġenzija tal gvern li tippromwovi l intraprenditorija u l innovazzjoni fil pajjiz tipprovdi għotjiet lil startups minbarra servizzi oħra li hija u l istituzzjonijiet jipprovdu Il Kolombja kklassifikat fis 66 post fl Indiċi tal Innovazzjoni Globali fl 2023 Spazji ta coworking ħarġu biex iservu bħala komunitajiet għal startups kbar u zgħar Fil Kolombja organizzazzjonijiet bħall Korporazzjoni għar Riċerka Bijoloġika CIB ġew zviluppati b suċċess biex jappoġġjaw liz zgħazagħ interessati fix xogħol xjentifiku Iċ Ċentru Internazzjonali għall Agrikoltura Tropikali bbazat fil Kolombja jinvestiga l isfida dejjem tikber tat tisħin globali u s sigurta tal ikel Fil Kolombja saru invenzjonijiet importanti relatati mal mediċina bħall ewwel pacemaker artifiċjali estern b elettrodi interni ivvintat mill inġinier elettriku Jorge Reynolds Pombo invenzjoni ta importanza kbira għal dawk li jbatu minn insuffiċjenza tal qalb Ivvintati wkoll fil Kolombja kienu l mikrokeratome u tekniki keratomileusis li jiffurmaw il bazi fundamentali ta dak li issa huwa magħruf bħala LASIK waħda mill aktar tekniki importanti għall korrezzjoni ta zbalji refrattivi fil vista u l valv Hakim għat trattament ta idroċefalu Il Kolombja bdiet tinnova fit teknoloġija militari għall armata tagħha u armati oħra fid dinja speċjalment fid disinn u l ħolqien ta prodotti ta protezzjoni ballistiċi personali ħardwer militari robots militari bombi simulaturi u radars Xi xjenzati Kolombjani notevoli huma Joseph M Tohme riċerkatur rikonoxxut għax xogħol tiegħu fuq id diversita ġenetika tal ikel Manuel Elkin Patarroyo li huwa magħruf għax xogħol pijunier tiegħu fuq vaċċini sintetiċi għall malarja Francisco Lopera li skopra l Mutazzjoni Paisa jew tip ta Alzheimer bikri Rodolfo Llinas magħruf għall istudju tiegħu tal proprjetajiet intrinsiċi tan newroni u t teorija ta sindromu li kien biddel il mod ta fehim tal funzjonament tal moħħ Jairo Quiroga Puello għaraf għall istudji tiegħu dwar il karatterizzazzjoni ta sintetiċi sustanzi li jistgħu jintuzaw biex jiġġieldu fungi tumuri tuberkulozi u anke xi viruses u Angela Restrepo li stabbiliet dijanjosi u trattamenti preċizi biex jiġġieldu l effetti ta marda kkawzata minn Paracoccidioides brasiliensis DemografijaId densita tal popolazzjoni tal Kolombja fl 2013 B popolazzjoni stmata ta 50 miljun ruħ fl 2020 il Kolombja hija t tielet l aktar pajjiz popolat fl Amerika Latina wara l Brazil u l Messiku Fil bidu tas seklu 20 il popolazzjoni tal Kolombja kienet madwar 4 miljuni Sa mill bidu tas snin sebgħin il Kolombja esperjenzat tnaqqis kostanti fir rati ta fertilita mortalita u tkabbir tal popolazzjoni tagħha Ir rata tat tkabbir tal popolazzjoni għall 2016 hija stmata li tkun 0 9 Madwar 26 8 tal popolazzjoni kellha 15 il sena jew izgħar 65 7 kellhom bejn 15 u 64 sena u 7 4 kellhom aktar minn 65 sena Il proporzjon ta nies anzjani fil popolazzjoni totali beda jizdied b mod sostanzjali Il Kolombja hija pproġettata li jkollha popolazzjoni ta 55 3 miljun sal 2050 L istimi tal popolazzjoni taz zona li issa hija l Kolombja jvarjaw bejn 2 5 u 12 il miljun ruħ fl 1500 stimi bejn l estremi jinkludu ċifri ta 6 u 7 miljuni Bil konkwista Spanjola il popolazzjoni tar reġjun kienet nizlet għal madwar 1 2 miljun ruħ sal 1600 li jirrapprezenta tnaqqis stmat ta 52 90 Sa tmiem il perjodu kolonjali kien naqas aktar għal madwar 800 000 Beda jizdied fil bidu tas seklu 19 għal madwar 1 4 miljun fejn jerġa jaqa fil Gwerra tal Indipendenza tal Kolombja għal bejn 1 u 1 2 miljun Il popolazzjoni tal pajjiz ma rkupratx għal livelli ta qabel il konkwista sa l 1940 kwazi 450 sena wara l quċċata tagħha fis seklu 16 Storja tal popolazzjoni tal Kolombja Il popolazzjoni hija kkonċentrata fl artijiet għolja Andin u tul il kosta tal Karibew ukoll id densitajiet tal popolazzjoni huma ġeneralment ogħla fir reġjun Andin Id disa dipartimenti tal pjanura tal Lvant li jinkludu madwar 54 taz zona tal Kolombja għandhom inqas minn 6 tal popolazzjoni Tradizzjonalment soċjeta rurali il moviment lejn zoni urbani kien qawwi ħafna f nofs is seklu 20 u l Kolombja issa hija waħda mill aktar pajjizi urbanizzati fl Amerika Latina Il popolazzjoni urbana zdiedet minn 31 tat total fl 1938 għal kwazi 60 fl 1973 u fl 2014 iċ ċifra kienet ta 76 Il popolazzjoni ta Bogota waħedha zdiedet minn ftit aktar minn 300 000 fl 1938 għal madwar 8 miljuni llum B kollox tnejn u sebgħin belt issa għandhom popolazzjonijiet ta 100 000 jew aktar 2015 Fl 2012 il Kolombja kellha l akbar popolazzjoni spostata internament fid dinja stmata għal 4 9 miljun ruħ L istennija tal ħajja kienet 74 8 snin fl 2015 u l mortalita tat trabi kienet 13 1 għal kull elf fl 2016 Fl 2015 94 58 tal adulti u 98 66 taz zgħazagħ huma litterati u l Gvern jonfoq madwar 4 49 tal PGD tiegħu fuq l edukazzjoni Lingwi Madwar 99 2 tal Kolombjani jitkellmu bl Ispanjol imsejjaħ ukoll Kastiljan Fil pajjiz jintuzaw ukoll 65 lingwa Amerindja zewġ lingwi krejoli il lingwa Romani u l Lingwa tas Sinjali Kolombjana L Ingliz għandu status uffiċjali fl arċipelagu ta San Andres Providencia u Santa Catalina Total ta 101 lingwa fil Kolombja huma elenkati fid database Ethnologue inkluz l Ispanjol In numru speċifiku ta lingwi mitkellma jvarja ftit b xi awturi jikkunsidraw lingwi differenti dak li oħrajn iqisu varjetajiet jew djaletti tal istess lingwa L aħjar stimi jirreġistraw 71 lingwa mitkellma fil pajjiz illum li ħafna minnhom jappartjenu lill familji tal lingwi Chibcha Tucano Bora Witoto Guajibo Arawak Karibew Barbaco u Saliban Bħalissa hemm aktar minn 850 000 kelliem tal lingwa nattiva Gruppi etniċi Il Kolombja hija etnikament diversa in nies tagħha dixxendenti mill abitanti indiġeni oriġinali konkwistaturi Spanjoli Afrikani oriġinarjament miġjuba fil pajjiz bħala skjavi u immigranti tas seklu 20 mill Ewropa u l Lvant Nofsani kollha jikkontribwixxu għal wirt kulturali divers Id distribuzzjoni demografika tirrifletti mudell li huwa influwenzat mill istorja kolonjali L abjad jgħixu madwar il pajjiz kollu l aktar fiċ ċentri urbani u fl għoljiet u l ibliet kostali li qed jikbru Il popolazzjonijiet tal bliet il kbar jinkludu wkoll il mestizos Il bdiewa Mestizo nies li jgħixu f zoni rurali jgħixu wkoll fl artijiet għoljiet Andini fejn xi konkwistaturi Spanjoli mħallta man nisa tal kapijiet Amerinjani Il mestizos jinkludu artiġjani u negozjanti zgħar li kellhom rwol importanti fl espansjoni urbana ta dawn l aħħar deċennji Fi studju fl American Journal of Physical Anthropology il Kolombjani għandhom antenati medja ta 47 DNA Amerindijan 42 DNA Ewropew u 11 DNA Afrikan Iċ ċensiment tal 2018 irrapporta li l popolazzjoni mhux etnika komposta minn bojod u mestizos dawk ta antenati mħallta Ewropej u Amerindijani kienet tifforma 87 6 tal popolazzjoni nazzjonali 6 7 huma ta dixxendenza Afrikana L Amerindjani Indiġeni jiffurmaw 4 3 tal popolazzjoni Ir Raizals jikkostitwixxu 0 06 tal popolazzjoni Palenqueros jikkostitwixxu 0 02 tal popolazzjoni 0 01 tal popolazzjoni huma zingari Studju minn Latinobarometro fl 2023 jistma li 50 3 tal popolazzjoni hija mestizo 26 4 hija abjad 9 5 hija indiġena 9 0 hija iswed 4 4 hija mulatta u 0 4 hija Azjatika dawn l istimi jkunu ekwivalenti għal madwar 26 miljun ruħ huma mestizo 14 il miljun huma bojod 5 miljun huma indiġeni 5 miljun huma iswed 2 miljun huma mulatti u 200k huma Asjatiċi Id Divizjoni tal Investigazzjoni Federali stmat li mis 86 tal popolazzjoni li mhix meqjusa bħala parti minn xi gruppi etniċi identifikati miċ ċensiment tal 2006 il Kolombjani bojod huma primarjament ta nisel Spanjol izda hemm ukoll popolazzjoni kbira ta Antenati Nofsani F xi zoni hemm kontribut konsiderevoli ta antenati Ġermanizi u Taljani Ħafna mill popli indiġeni esperjenzaw tnaqqis fil popolazzjoni matul il ħakma Spanjola u ħafna oħrajn ġew assorbiti fil popolazzjoni mestizo izda l bqija bħalissa jirrapprezentaw aktar minn tmenin kultura differenti Ir rizervi resguardos stabbiliti għall popli indiġeni jokkupaw 30 571 640 ettaru 305 716 4 km 2 27 tat total tal pajjiz u huma abitati minn aktar minn 800 000 ruħ Uħud mill akbar gruppi indiġeni huma l Wayuu il Paez il Pastos l Embera u z Zenu Id dipartimenti ta La Guajira Cauca Narino Cordoba u Sucre għandhom l akbar popolazzjonijiet indiġeni L Organizzazzjoni Indiġena Nazzjonali tal Kolombja ONIC imwaqqfa fl ewwel Kungress Indiġenu Nazzjonali fl 1982 hija organizzazzjoni li tirrapprezenta l popli indiġeni tal Kolombja Fl 1991 il Kolombja ffirmat u rratifikat il liġi internazzjonali attwali dwar il popli indiġeni il Konvenzjoni dwar il Popli Indiġeni u Tribali 1989 L Afrikani tas Sub Saħara nġiebu bħala skjavi prinċipalment fl artijiet baxxi kostali fil bidu tas seklu 16 u fis seklu 19 Illum komunitajiet kbar Afro Kolombjani jinsabu fuq il kosta tal Paċifiku Ħafna Ġamajkani emigraw prinċipalment lejn il gzejjer ta San Andres u Providencia Diversi Ewropej oħra u Amerikani ta Fuq immigraw lejn il pajjiz fl aħħar tad 19 u l bidu tas seklu 20 inkluzi nies mill ex USSR matul u wara t Tieni Gwerra Dinjija Ħafna komunitajiet immigranti stabbilixxew fuq il kosta tal Karibew partikolarment immigranti reċenti mill Lvant Nofsani u l Ewropa Barranquilla l akbar belt fil Karibew Kolumbjan u bliet oħra tal Karibew għandhom l akbar popolazzjonijiet ta Libanizi Palestinjani u Levantini oħra Hemm ukoll komunitajiet sinifikanti ta Roma u Lhud Hemm xejra migratorja importanti tal Venezweli minħabba s sitwazzjoni politika u ekonomika fil Venezwela F Awwissu 2019 il Kolombja offriet iċ ċittadinanza lil aktar minn 24 000 tifel u tifla ta refuġjati Venezwelani li twieldu fil Kolombja Gruppi etniċi fil Kolombja Ċensiment tal 2018 Popolazzjoni fil ġungla tal Amazonja fid dipartiment tal Amazonas Mestiz Abjad 87 58 Afro Kolombjani inkluzi mestizos 6 68 Amerindijan 4 31 Mhux indikat 1 35 Raizal 0 06 Palenquero 0 02 Romani 0 01 Gruppi etniċi fil Kolombja skont il Latinobarometro 2023 Mestiz 50 3 Abjad 26 4 Amerindijan 9 5 Iswed 9 0 Mulatto 4 4 Azjatiċi 0 4 Reliġjon Il Knisja ta San Agustin hija tempju Kolumbjan ta qima Kattolika ddedikata lil San Agustin de Hipona tinsab fil kantuniera ta Carrera 7 u Calle 7 ezatt fuq wara tal Dar ta Narino palazz presidenzjali fil qalba ta is settur tal belt storika ta Bogota u jappartjeni għall ġurisdizzjoni ekklezjastika tal arċidjoċesi ta Bogota Is Santwarju ta Las Lajas hija knisja bazilika li tinsab fin nofsinhar tad Dipartiment ta Narino muniċipalita ta Ipiales il Kolombja Il post huwa sit ta pellegrinaġġ popolari minn meta dehret il Verġni Marija fl 1754 L ewwel santwarju nbena madwar l 1750 u ġie mibdul b wieħed akbar fl 1802 li kien jinkludi pont fuq il kanyon tax Xmara Guaitara It tempju attwali fi stil neo Gotiku inbena bejn l 1916 u l 1949 Id Dipartiment Amministrattiv Nazzjonali tal Istatistika DANE ma jiġborx statistika reliġjuza u huwa diffiċli li tikseb rapporti preċizi Madankollu skont diversi studji u stħarriġ wieħed madwar 90 tal popolazzjoni taderixxi mal Kristjanezmu li l maġġoranza tagħhom 70 9 79 huma Kattoliċi Rumani filwaqt li minoranza sinifikanti 16 7 taderixxi mal Protestantizmu prinċipalment evanġeliċi Madwar 4 7 tal popolazzjoni hija atea jew agnostika filwaqt li 3 5 jgħidu li jemmnu f Alla izda ma jsegwux reliġjon speċifika 1 8 tal Kolombjani jaderixxu max Xhieda ta Jehovah u l Adventizmu u inqas minn 1 jaderixxu ma reliġjonijiet oħra bħall Fidi Baha i l Islam il Ġudaizmu il Buddizmu il Mormonizmu l Induizmu ir reliġjonijiet indiġeni il moviment Hare Krishna il moviment Rastafari il Knisja Ortodossa tal Lvant u studji spiritwali In nies li fadal ma wieġbux jew wieġbu li ma kinux jafu Minbarra l istatistika ta hawn fuq 35 9 tal Kolombjani rrappurtaw li ma pprattikawx il fidi tagħhom b mod attiv 1 519 562 persuna fil Kolombja jew madwar 3 tal popolazzjoni irrappurtaw li jsegwu reliġjon indiġena Għalkemm il Kolombja tibqa pajjiz predominantement Kattoliku Ruman f termini tan numru ta magħmudijiet il kostituzzjoni Kolombjana tal 1991 tiggarantixxi l liberta tar reliġjon u d denominazzjonijiet reliġjuzi u l knejjes kollha huma ugwalment ħielsa quddiem il liġi Saħħa Il Kolombja tmexxi l klassifika annwali ta America Economia tal aqwa kliniċi u sptarijiet fl Amerika Latina L istennija tal ħajja ġenerali mat twelid fil Kolombja hija 79 3 snin 76 7 snin għall irġiel u 81 9 snin għan nisa Ir riformi tal kura tas saħħa wasslu għal titjib massiv fis sistemi tal kura tas saħħa tal pajjiz u l istandards tas saħħa fil Kolombja tjiebu ħafna mis snin tmenin 1993 għal 96 fl 2012 Fl 2017 il gvern iddikjara ċentru ta riċerka u trattament tal kanċer bħala Proġett ta Interess Strateġiku Nazzjonali Studju li sar fl 2016 mir rivista America Economia ikklassifika 21 istituzzjoni tas saħħa Kolombjana fost l 44 l aħjar fl Amerika Latina li jirrapprezentaw 48 fil mija tat total Fl 2022 26 sptar Kolumbjan kienu fost l aqwa 61 fl Amerika Latina 42 tat total Fl 2023 ukoll zewġ sptarijiet Kolombjani kienu fost l aqwa 75 fid dinja Edukazzjoni L esperjenza edukattiva ta ħafna tfal Kolombjani tibda bl attendenza fi skola qabel l iskola sal eta ta ħames snin Edukazzjoni Preskolastika L edukazzjoni bazika hija obbligatorja bil liġi Din għandha zewġ stadji Edukazzjoni Bazika Primarja Educacion Basica Primaria li tmur mill ewwel sal ħames grad tfal minn sitt snin sa għaxar snin u Edukazzjoni Bazika Sekondarja Educacion Basica Sekondarja li tmur mis sitt għad disa grad L edukazzjoni bazika hija segwita mill Edukazzjoni Vokazzjonali Sekondarja Educacion media vocational li tinkludi l għaxar u l ħdax il grad Jista jkollu modalitajiet jew speċjalitajiet differenti ta taħriġ professjonali akkademiku tekniku kummerċjali eċċ skont il kurrikulu adottat minn kull skola Bini M5 Universita Nazzjonali tal Kolombja iddisinjat minn Pedro Nel Gomez Mat tlestija b suċċess tas snin kollha tal edukazzjoni bazika u sekondarja tingħata d diploma tal iskola għolja li tissejjaħ il baċellerat minħabba li l edukazzjoni sekondarja bazika u l edukazzjoni sekondarja tradizzjonalment jitqiesu flimkien bħala unita msejħa l baċellerat is sitt sal ħdax il grad Studenti fl aħħar sena tal edukazzjoni sekondarja tagħhom jagħmlu l ezami tal ICFES issa jismu Sabre 11 biex jaċċessaw l edukazzjoni ogħla Din l edukazzjoni ogħla tinkludi studji professjonali undergraduate edukazzjoni sekondarja teknika teknoloġika u professjonali u studji postgraduate L istituzzjonijiet tal Edukazzjoni Għolja Teknika vokazzjonali huma miftuħa wkoll għal studenti li għandhom lawrja fl Arti u n Negozju Dan il lawrja ġeneralment jingħata mis SENA wara pjan ta studju ta sentejn Gradwati tal iskola għolja jistgħu jidħlu fi programm ta karriera professjonali ta undergraduate offrut minn universita Dawn il programmi jdumu sa ħames snin jew inqas għal edukazzjoni teknika teknoloġika u vokazzjonali intermedja u studji gradwati anke sa sitt jew seba snin għal xi karrieri bħall mediċina Fil Kolombja m hemm l ebda istituzzjoni bħall universita L istudenti jidħlu direttament fi programm ta karriera f universita jew istituzzjoni edukattiva oħra biex jiksbu grad professjonali tekniku jew teknoloġiku Malli jiggradwaw mill kulleġġ l individwi jirċievu diploma professjonali teknika jew teknoloġika u liċenzja jekk meħtieġ biex isegwu l karriera magħzula tagħhom Għal xi programmi tal karriera l istudenti jridu jagħmlu t test Saber Pro fl aħħar sena tagħhom ta edukazzjoni akkademika undergraduate L infiq pubbliku fuq l edukazzjoni bħala proporzjon tal prodott gross domestiku fl 2015 kien 4 49 Dan kien jirrapprezenta 15 05 tan nefqa totali tal gvern Ir rati gross ta reġistrazzjoni fl edukazzjoni primarja u sekondarja kienu ta 113 56 u 98 09 rispettivament L istennija tal ħajja tal iskola kienet ta 14 42 snin Total ta 94 58 tal popolazzjoni ta 15 il sena l fuq kienet irreġistrata bħala litterata inkluzi 98 66 ta dawk ta bejn il 15 u l 24 sena Universitajiet Il Kolombja għandha 301 istituzzjoni ta edukazzjoni ogħla HEIs li minnhom 217 huma privati u 84 huma uffiċjali Is Sistema tal Universita tal Istat SUE torganizza s servizz pubbliku tal edukazzjoni ogħla fil pajjiz u hija magħmula minn 34 universita pubblika Uħud mill universitajiet pubbliċi fil Kolombja huma Universita ta Antioquia Universita ta Atlantico Universita Militari Nueva Granada Universita ta Caldas Universita ta Cauca Universita Nazzjonali Miftuħa u Distanza Universita ta Cartagena Universita ta Magdalena Universita Nazzjonali tal Kolombja Universita ta Cordoba KulturaIl Kolombja tinsab f salib it toroq tal Amerika Latina u l kontinent Amerikan in ġenerali u bħala tali ġiet affettwata minn firxa wiesgħa ta influwenzi kulturali Influwenzi Indiġeni Amerikani Spanjoli u oħrajn Ewropej Afrikani Amerikani tal Karibew u tal Lvant Nofsani kif ukoll influwenzi kulturali oħra tal Amerika Latina huma kollha prezenti fil kultura Kolombjana moderna Il migrazzjoni urbana l industrijalizzazzjoni il globalizzazzjoni u bidliet politiċi soċjali u ekonomiċi oħra wkoll ħallew il marka tagħhom Ħafna simboli nazzjonali kemm oġġetti kif ukoll temi ħarġu mit tradizzjonijiet kulturali diversi tal Kolombja u huma maħsuba biex jirrapprezentaw dak li l Kolombja u l poplu Kolumbjan għandhom komuni L espressjonijiet kulturali fil Kolombja huma promossi mill gvern permezz tal Ministeru tal Kultura Letteratura Ir rebbieħ tal Premju Nobel Gabriel Garcia Marquez Il letteratura Kolombjana tmur lura għaz zminijiet prekolombjani Ezempju notevoli mill perjodu huwa l poezija epika magħrufa bħala The Legend of Yurupary Fl era kolonjali Spanjola kittieba notevoli jinkludu Juan de Castellanos Elegies of Illustrious Men of the Indies Hernando Dominguez Camargo u l poezija epika tiegħu lil San Injazju ta Loyola Pedro Simon u Juan Rodriguez Freyle Fil letteratura ta wara l indipendenza marbuta mar Romantizmu spikkaw Antonio Narino Jose Fernandez Madrid Camilo Torres Tenorio u Francisco Antonio Zea Fit tieni nofs tas seklu 19 u l bidu tal 20 il ġeneru letterarju magħruf bħala costumbrismo sar popolari Kittieba kbar ta dan il perjodu kienu Tomas Carrasquilla Jorge Isaacs u Rafael Pombo dan tal aħħar kiteb xogħlijiet notevoli tal letteratura għat tfal F dak il perjodu awturi bħal Jose Asuncion Silva Jose Eustasio Rivera Leon de Greiff Porfirio Barba Jacob u Jose Maria Vargas Vila zviluppaw il moviment modernista Fl 1872 il Kolombja waqqfet l Academia Colombiana de la Lengua l ewwel akkademja tal lingwa Spanjola fl Amerika Candelario Obeso kiteb l innovattivi Cantos Populares de mi Tierra 1877 l ewwel ktieb ta poezija ta awtur Afro Kolombjan Bejn l 1939 u l 1940 ġew ippubblikati seba kotba ta poezija taħt l isem Piedra y cielo fil belt ta Bogota li influwenzaw il pajjiz b mod sinifikanti Ġew editjati mill poeta Jorge Rojas Fl għaxar snin ta wara Gonzalo Arango waqqaf il moviment xejn bħala reazzjoni għall vjolenza ta dak iz zmien Kien influwenzat min nihilizmu l ezistenzjalizmu u l ħsieb ta kittieb kbir ieħor Kolumbjan Fernando Gonzalez Ochoa Matul iz zieda fil letteratura Latino Amerikana ħarġu kittieba ta suċċess immexxija mir rebbieħ tal Premju Nobel Gabriel Garcia Marquez u l opus magnum tiegħu Mitt Sena ta Solitudni Eduardo Caballero Calderon Manuel Mejia Vallejo u Alvaro Mutis kittieb li ngħata l Premju Cervantes u l Premju Prince of Asturias għal Letteratura Arti vizwali Pittura kolonjali The Virgin of Chiquinquira 1562 minn Alonso de Narvaez Hija l Patruna Kattolika tal Kolombja It tila oriġinali tinsab fil Bazilika tal Madonna tar Ruzarju ta Chiquinquira Mural ta Santiago Martinez Delgado L arti Kolombjana għandha aktar minn 3000 sena ta storja L artisti Kolombjani qabdu l kuntest politiku u kulturali li qed jinbidel tal pajjiz bl uzu ta varjeta ta stili u midja Hemm evidenza arkeoloġika li l fuħħar kien prodott aktar kmieni fil Kolombja milli kullimkien ieħor fl Ameriki li jmur lura għal 3000 QK L ewwel ezempji ta sengħa tad deheb ġew attribwiti lill poplu Tumaco tal kosta tal Paċifiku u jmorru għal madwar 325 QK Madwar bejn is sena 200 QK u 800 AD il kultura ta San Wistin kaptani tat tinqix tal ġebel daħlet il perjodu klassiku tagħha Huma waqqfu ċentri ċerimonjali elevati sarkofaġi u monoliti kbar tal ġebel li jirrapprezentaw forom antropomorfiċi u zoomorfi fil ġebel L arti Kolombjana segwiet ix xejriet ta dak iz zmien għalhekk matul is sekli 16 sa 18 il Kattoliċizmu Spanjol kellu influwenza enormi fuq l arti Kolombjana u l istil barokk popolari ġie sostitwit minn Rococo meta l Bourbon telgħu sal kuruna Spanjola Matul dan iz zmien fil kolonja Spanjola l aktar pitturi importanti New Granada Kolombjani kienu Gregorio Vasquez de Arce y Ceballos Gaspar de Figueroa Baltasar Vargas de Figueroa Baltasar de Figueroa il Anzjan Antonio Acero de la Cruz u Joaquin Gutierrez li x xogħlijiet tiegħu huma ppreservati Importanti wkoll Alonso de Narvaez li għalkemm twieled fil Provinċja ta Sivilja qattata l biċċa l kbira ta ħajtu fil Kolombja kolonjali it Taljan Angelino Medoro wkoll għex fil Kolombja u l Peru u ħalla xogħlijiet ta l arti ppreservati f diversi knejjes tal belt ta Tunja F nofs is seklu 19 wieħed mill pitturi l aktar prominenti kien Ramon Torres Mendez li pproduċa sensiela ta pitturi ta kwalita tajba li wrew in nies u d drawwiet tagħhom ta reġjuni Kolombjani differenti Kienu notevoli wkoll fis seklu 19 Andres de Santa Maria Pedro Jose Figueroa Epifanio Garay Mercedes Delgado Mallarino Jose Maria Espinosa Ricardo Acevedo Bernal fost ħafna oħrajn Aktar reċentement l artisti Kolombjani Pedro Nel Gomez u Santiago Martinez Delgado bdew il Moviment Murali Kolumbjan fl 1940s li jipprezentaw il karatteristiċi neoklassiċi tal Art Deco Sa mis snin ħamsin l arti Kolombjana bdiet ikollha perspettiva distintiva billi vvinta mill ġdid elementi tradizzjonali taħt kunċetti tas seklu 20 Ezempji ta dan huma r ritratti ta Greiff ta Ignacio Gomez Jaramillo li juru x tista tagħmel l arti Kolombjana b tekniki ġodda applikati għal suġġetti tipiċi Kolombjani Carlos Correa bil mudell paradigmatiku tiegħu Still Life in Silence jgħaqqad l astrazzjoni ġeometrika u l kubizmu Alejandro Obregon ħafna drabi huwa meqjus bħala missier il pittura Kolumbjana moderna u wieħed mill artisti l aktar influwenti f dan il perjodu minħabba l oriġinalita tiegħu ipinġi pajsaġġi Kolombjani b uzu simboliku u espressjonist tal annimali speċjalment il kondor Andin Fernando Botero Omar Rayo Enrique Grau Edgar Negret David Manzur Rodrigo Arenas Betancourt Oscar Murillo Doris Salcedo u Oscar Munoz huma wħud mill artisti Kolombjani prominenti internazzjonalment L iskultura Kolombjana mis sekli 16 sa 18 kienet l aktar iddedikata għar rapprezentazzjoni reliġjuza tal arti ekklezjastika influwenzata ħafna mill iskejjel Spanjoli tal iskultura sagra Matul il perjodu inizjali tar Repubblika Kolombjana l artisti nazzjonali ffukaw fuq il produzzjoni ta ritratti skulturi ta politiċi u figuri pubbliċi f xejra neoklassika ċara Matul is seklu 20 l iskultura Kolombjana bdiet tizviluppa xogħol kuraġġuz u innovattiv bil għan li tikseb fehim aħjar tas sensittivita nazzjonali Il fotografija Kolombjana kienet immarkata bil wasla tad daguerreotype Jean Baptiste Louis Gros kien dak li ġab il proċess tad daguerreotype fil Kolombja fl 1841 Il librerija pubblika Piloto għandha l akbar arkivju ta negattivi fl Amerika Latina b 1 7 miljun ritratt antik li jkopru l Kolombja mill 1848 sal 2005 L istampa Kolombjana ppromwoviet ix xogħol tal kartunisti Fl aħħar deċennji fanzines l Internet u pubblikaturi indipendenti kienu fundamentali għat tkabbir tal komiks fil Kolombja Arkitettura Matul iz zmien kien hemm varjeta ta stili arkitettoniċi minn dawk ta popli indiġeni għal dawk kontemporanji inkluzi stili kolonjali militari u reliġjuzi repubblikani transizzjonali u moderni Gallariji kolonjali fit toroq ta Cartagena Pjazza ewlenija kolonjali ta Popayan Dipartiment ta Cauca Villa Kolonjali ta Leyva Dipartiment ta Boyaca Zoni ta abitazzjoni antiki djar komunali terrazzi tal kultivazzjoni toroq bħas sistema tat toroq Inca ċimiterji hypogeums u nekropoli huma parti mill wirt arkitettoniku tal popli indiġeni Xi strutturi indiġeni prominenti huma s sit arkeoloġiku pre ċeramika u taċ ċeramika ta Tequendama Tierradentro park li fih l akbar konċentrazzjoni ta oqbra maqtul monumentali pre Kolombjani bi kmamar tal ġenb l akbar ġabra ta monumenti reliġjuzi u skulturi megalitiċi fl Amerika t Isfel li tinsab f San Agustin Huila Ciudad Perdida sit arkeoloġiku b serje ta terrazzi minquxin fil muntanji netwerk ta mogħdijiet bil madum u diversi pjazez ċirkolari u bliet kbar mibnija prinċipalment mill ġebel injam kannamieli u tajn L arkitettura matul il perjodu tal konkwista u l kolonizzazzjoni kienet prinċipalment derivata mill adattament tal istili Ewropej għall kundizzjonijiet lokali u l influwenza Spanjola speċjalment Andalusija u Estremadura tista tidher faċilment Meta l Ewropej waqqfu bliet saru zewġ affarijiet fl istess ħin id dimensjonar tal ispazju ġeometriku kwadru triq u l post ta punt tanġibbli ta orjentazzjoni Il kostruzzjoni ta swar kienet komuni madwar il Karibew u f xi bliet ta ġewwa minħabba l perikli maħluqa għall insedjamenti kolonjali Spanjoli minn pirati Inglizi Franċizi u Olandizi u gruppi indiġeni ostili Knejjes kappelli skejjel u sptarijiet li jappartjenu għal ordnijiet reliġjuzi għandhom influwenza urbana kbira L arkitettura Barokka tintuza f bini militari u spazji pubbliċi Marcelino Arroyo Francisco Jose de Caldas u Domingo de Petres kienu rapprezentanti kbar tal arkitettura neoklassika Il Capitol Nazzjonali huwa rapprezentant kbir tar romantiċizmu L injam kien uzat ħafna fil bibien twieqi railings u soqfa matul il kolonizzazzjoni ta Antioquia L arkitettura tal Karibew takkwista influwenza Għarbija qawwija It Teatru Colon f Bogota huwa ezempju proditiku ta arkitettura tas seklu 19 Id djar tal kampanja b innovazzjonijiet fil konċepiment volumetriku huma wħud mill aqwa ezempji ta arkitettura repubblikana L azzjoni repubblikana fil belt iffokat fuq id disinn ta tliet tipi ta spazji parks bil foresti parks urbani zgħar u toroq u l istil Gotiku kien l aktar uzat għad disinn tal knejjes L istil Deco in neoclassicism modern l eklettizmu folkloriku u r rizorsi ornamentali tal Art Deco influwenzaw b mod sinifikanti l arkitettura tal Kolombja speċjalment matul il perjodu ta tranzizzjoni Il modernizmu ġab teknoloġiji ġodda ta kostruzzjoni u materjali ġodda azzar konkrit rinfurzat ħġieġ u materjali sintetiċi u arkitettura topoloġika u s sistema ta ċangaturi mħaffef ukoll għandhom influwenza kbira L aktar periti influwenti tal moviment modern kienu Rogelio Salmona u Fernando Martinez Sanabria L arkitettura kontemporanja tal Kolombja hija mfassla biex tagħti importanza akbar lill materjali din l arkitettura tqis ġeografiji naturali u artifiċjali speċifiċi u hija wkoll arkitettura li tappella għas sensi Il konservazzjoni tal wirt arkitettoniku u urban tal Kolombja ġiet promossa f dawn l aħħar snin Muzika Il Kolombja għandha collage vibranti ta talent li jdoqq spettru sħiħ ta ritmi Hija magħrufa bħala l art ta elf ritmu b madwar 1 024 ritmu folkloristiku Muziċisti kompozituri produtturi tal muzika u kantanti mill Kolombja huma rikonoxxuti internazzjonalment bħal Shakira Juanes Carlos Vives u oħrajn Il muzika Kolombjana tgħaqqad l istruttura tal kitarra u l kanzunetti influwenzati mill Ewropa ma flawtijiet kbar tal bagalji u strumenti tal perkussjoni mill popolazzjoni indiġena filwaqt li l istruttura tal perkussjoni u l forom taz zfin tagħha ġejjin mill Afrika Il Kolombja għandha ambjent muzikali divers u dinamiku Reġjuni tal Kolombja skond il muzika tradizzjonali tagħhom Guillermo Uribe Holguin figura kulturali importanti fl Orkestra Sinfonika Nazzjonali tal Kolombja Luis Antonio Calvo u Blas Emilio Atehortua huma wħud mill akbar esponenti tal muzika arti L Orkestra Filarmonika ta Bogota hija waħda mill aktar orkestri attivi fil Kolombja Il muzika tal Karibew għandha ħafna ritmi vibranti bħal cumbia daqq bil maracas drums bagpipes u guacharaca porro huwa ritmu monotonu izda ferrieħa Mapale bir ritmu mgħaġġel tiegħu u ċ ċapċip kostanti u vallenato li oriġinaw fil parti tat Tramuntana tal kosta tal Karibew ir ritmu jindaqq prinċipalment bil kaxxa il guacharaca u l accordion Il muzika tal kosta tal Paċifiku bħall currulao hija kkaratterizzata mill uzu qawwi tagħha tat tnabar strumenti bħall marimba indiġena il conunos il bombo it tanbur u l cuatro guasas jew rattle tubulari Ritmu importanti tar reġjun tan Nofsinhar tal kosta tal Paċifiku huwa l contradanza uzata fl ispettakli taz zfin minħabba l kuluri impressjonanti tal kostumi Il muzika marimba il kanzunetti u z zfin tradizzjonali tar reġjun tan Nofsinhar tal Paċifiku tal Kolombja jinsabu fuq il Lista Rapprezentattiva tal UNESCO tal Wirt Kulturali Intanġibbli tal Umanita Ritmi muzikali importanti tar Reġjun Andin huma z zfin zfin tal folklor Andin li ħareġ mit trasformazzjoni tal contradanza Ewropea il bambuco daqq bil kitarra tiple u mandolina ir ritmu jizfen f pari il hallway ritmu ispirat f il waltz Awstrijak u z zfin Kolumbjan il lirika ġew komposti minn poeti rinomati il guabina it tiple il bandola u r requinto huma l istrumenti baziċi is sanjuanero oriġina fid dipartimenti ta Tolima u Huila il ir ritmu huwa ferħan u mgħaġġel Apparti dawn ir ritmi tradizzjonali il muzika tas salsa nfirxet mal pajjiz kollu u l belt ta Cali hija meqjusa minn ħafna kantanti tas Salsa bħala The New Salsa Capital of the World L istrumenti li jiddistingwu l muzika tal Llanos tal Lvant huma l arpa il cuatro tip ta kitarra b erba kordi u l maracas Ritmi importanti ta dan ir reġjun huma l joropo ritmu mgħaġġel u hemm ukoll zapateo bħala rizultat ta l antenati flamenco tiegħu u l galeron daqq ħafna waqt li l cowboys ikunu qed jaħdmu Il muzika tar reġjun tal Amazonja hija influwenzata ħafna minn prattiċi reliġjuzi indiġeni Uħud mill istrumenti muzikali uzati huma l manguare strument muzikali tat tip ċerimonjali li jikkonsisti f par tnabar ċilindriċi kbar il quena strument melodiku ir ronador il congas il qniepen u tipi differenti ta flawtijiet Il muzika tal Arċipelagu ta San Andres Providencia u Santa Katalina ġeneralment tkun akkumpanjata minn mandolina bass quijada kitarra u maracas Xi ritmi popolari tal arċipelagu huma Skoċċizi calypso polka u mento Kultura popolari Il Cartagena Film Festival huwa l eqdem avveniment tal films fl Amerika Latina Il fokus ċentrali tiegħu huwa l films Ibero Amerikani It teatru ġie introdott fil Kolombja matul il kolonizzazzjoni Spanjola fl 1550 permezz ta kumpaniji taz zarzuela It teatru Kolumbjan huwa appoġġjat mill Ministeru tal Kultura u serje ta organizzazzjonijiet privati u statali Il Festival tat Teatru Ibero Amerikan ta Bogota huwa l aktar avveniment kulturali importanti fil Kolombja u wieħed mill akbar festivals tat teatru fid dinja Avvenimenti teatrali importanti oħra huma Il Festival tal Puppet La Fanfarria Medellin Il Festival tat Teatru Manizales Il Festival tat Teatru tal Karibew Santa Marta u l Festival tal Arti tal Kultura Popolari Invazjoni Kulturali Bogota Għalkemm iċ ċinema Kolombjana hija zagħzugħa bħala industrija aktar reċentement l industrija tal films kienet qed tikber bl appoġġ tal Liġi tal Films li għaddiet fl 2003 Ħafna festivals tal films isiru fil Kolombja izda t tnejn l aktar importanti huma l Cartagena Film Festival li huwa l eqdem festival tal films fl Amerika Latina u l Bogota Film Festival Xi gazzetti importanti taċ ċirkolazzjoni nazzjonali huma El Tiempo u El Espectador It televizjoni fil Kolombja għandha zewġ netwerks tat televizjoni privati u tliet netwerks tat televizjoni tal istat b kopertura nazzjonali kif ukoll sitt netwerks tat televizjoni reġjonali u għexieren ta stazzjonijiet tat televizjoni lokali L istazzjonijiet privati RCN u Caracol huma dawk bl akbar udjenza L istazzjonijiet reġjonali u l gazzetti reġjonali jkopru dipartiment wieħed jew aktar u l kontenut tagħhom isir f dawn l oqsma partikolari Il Kolombja għandha tliet netwerks nazzjonali ewlenin tar radju Radiodifusora Nacional de Colombia stazzjon tar radju nazzjonali tal istat Caracol Radio u RCN Radio netwerks ta proprjeta privata b mijiet ta affiljati Hemm netwerks nazzjonali oħra inkluzi Cadena Super Todelar u Colmundo Mijiet ta stazzjonijiet tar radju huma rreġistrati mal Ministeru tat Teknoloġija tal Informazzjoni u l Komunikazzjoni Kċina Tranta paisa fuq u ajiaco taħt huma tnejn mill aktar platti tradizzjonali fil pajjiz Il gastronomija Kolombjana varjata hija influwenzata mill fawna u l flora differenti tagħha kif ukoll it tradizzjonijiet kulturali tal gruppi etniċi Il platti u l ingredjenti Kolombjani jvarjaw ħafna skont ir reġjun Uħud mill aktar ingredjenti komuni huma ċereali bħal ross u qamħ tuberi bħal patata u kassava legumi varji laħmijiet inkluzi ċanga tiġieġ majjal u mogħoz ħut u frott tal baħar Il kċina Kolombjana fiha wkoll varjeta ta frott tropikali bħal cape gooseberry feijoa araza pitahaya mangostan granadilla papaya guava tut tut lulo soursop u frott tal passjoni Il Kolombja hija waħda mill akbar konsumaturi ta meraq tal frott fid dinja Fost l appetizers u sopop l aktar rapprezentattivi hemm patacones pjantaġġini ħodor moqlija sancocho de gallina soppa tat tiġieġ bil ħaxix bl għeruq u ajiaco soppa tal patata u qamħirrum L appetizers u l ħobz rapprezentattivi huma pandebono arepas kejkijiet tal qamħirrum aborrajados pjantaġġini ħelwin moqlija bil ġobon torta de choclo empanadas u almojabanas Dixxijiet ewlenin rapprezentattivi huma t tumba paisa il lechona tolimense il mamona it tamales u l platti tal ħut bħal arroz de lisa speċjalment fir reġjuni kostali fejn jittieklu wkoll kibbeh serum queso costeno u carimanolas L akkumpanjamenti rapprezentattivi huma patatas chorreadas patata bil ġobon pitravi mimlijin b bajd iebes pitravi mimlijin b bajd iebes u ross bil ġewz L ikel organiku huwa xejra attwali fl ibliet il kbar għalkemm b mod ġenerali madwar il pajjiz il frott u l ħaxix huma naturali ħafna u friski Dezerti rapprezentattivi huma bunuelos custard kejk Maria Luisa sandwich guava ġelatina tal gwava cocadas blalen tal ġewz tal Indi casquitos de guava qxur tal gwava konfettura pastel de natas wejfers mango flan roscon millefeuille delikatezza abjad ħelu tal feijoa ħelu tal papajuela kejk tal mojicon u sponge cake curuba Zlazi tipiċi huma hogao zalza tat tadam u tal basal u chili stil Kolumbjan Xi xarbiet rapprezentattivi huma kafe aħmar xampu cholado lulada ħafur Kolombjan meraq tal kannamieli taz zokkor aguapanela aguardiente ċikkulata sħuna u meraq tal frott frisk spiss magħmul bl ilma jew bil ħalib Sports Mariana Pajon hija ċiklist Kolombjana darbtejn midalja tad deheb Olimpika u Champion tad Dinja tal BMX Tejo huwa l isport nazzjonali tal Kolombja u huwa sport tat tim li jinvolvi li jitfgħu l projettili biex jolqtu mira Izda mill isports kollha fil Kolombja il futbol huwa l aktar popolari Il Kolombja kienet iċ champion tal Copa America tal 2001 li fiha stabbiliet rekord ġdid li ma ntlaqatx ma sofriet l ebda gowl u rebħet kull partita Il Kolombja ngħatat darbtejn il premju tal plejer tas sena Il Kolombja hija ċentru għall iskejters It tim nazzjonali huwa qawwa perenni fil Kampjonati Dinjija tar Roller Speed Skating Il Kolombja tradizzjonalment kienet tajba ħafna fiċ ċiklizmu u numru kbir ta ċiklisti Kolombjani rebħu f kompetizzjonijiet ewlenin taċ ċiklizmu Il baseball huwa popolari fi bliet bħal Cartagena u Barranquilla Ġew plejers tajbin minn dawk l ibliet bħal Orlando Cabrera Edgar Renteria li kien champion tas Serje Dinji fl 1997 u l 2010 u oħrajn li lagħbu fil Major League Baseball Il Kolombja kienet champion dinji tad dilettanti fl 1947 u fl 1965 Il boxing huwa wieħed mill isports li pproduċa l aktar ċampjins tad dinja għall Kolombja L isport tal muturi wkoll jokkupa post importanti fil preferenzi sportivi tal Kolombjani Juan Pablo Montoya huwa sewwieq tat tlielaq magħruf għar rebħ ta 7 avvenimenti tal Formula Wieħed il Kolombja eċċella wkoll fl isports bħall BMX il judo l isports tal isparar it taekwondo il lotta l għadis għoli u l atletika u għandu tradizzjoni kbira fil weight lifting u l bowling Bliet importantiSantafe de Bogota Santafe de Bogota Santafe de Bogota Santafe de Bogota Santafe de Bogota Santafe de Bogota Santafe de Bogota Medellin Barranquilla Bucaramanga Cali Cali Cali Cali Monteria San Juan de Pasto Cartagena de Indias San Jose de Cucuta San Juan de Pasto San Juan de Pasto San Juan de Pasto San Juan de Pasto San Juan de Pasto Popayan Popayan Popayan Popayan Popayan Tunja Tunja Tunja Tunja Valledupar Valledupar Valledupar Santa Marta Santa Marta Santa Marta Santa Marta Santa Marta Neiva Ibague Ibague Ibague Ibague Ibague Ibague Villavicencio Villavicencio Villavicencio Manizales Riohacha Riohacha Riohacha Riohacha Riohacha Pereira Pereira Pereira Pereira Pereira Sincelejo Quibdo Armenia Quindio Yopal Yopal Yopal YopalReferenzi Indicadores Internacionales sobre Desarrollo Humano PNUD bl Ispanjol Hdr undp org Miġbur 2012 05 14 a b Cuantos somos bl Ispanjol Departamento Administrativo Nacional de Estadistica DANE Arkivjat minn l oriġinal fl 2020 03 27 Miġbur 2020 03 26