Moldova

Il-Moldova mɔːlˈdoʊvə , uffiċjalment ir-Repubblika tal-Moldova (:Republica Moldova) hu pajjiż interkjuż li jinsab fl-Ewropa tal-Lvant bejn ir-Rumanija lejn il-punent u l-Ukrajna lejn it-tramuntana, lvant u n-nofsinhar. Il-belt kapitali hija Chișinău.

Repubblika tal-Moldova Republica Moldova
Innu nazzjonali:  Lingwa tagħna
Lokazzjoni tal-Moldova (aħdar) u Transnistrija (aħdar ċar) fil-kontinent Ewropew.
Belt kapitali		Chișinău 47°0′N 28°55′E / 47°N 28.917°E / 47; 28.917
Lingwi uffiċjali		^1
Gvern
-
-
-
		mill-Unjoni Sovjetika
-		23 ta' Ġunju 1990
-		27 ta' Awwissu 1991
-	adottata	29 ta' Lulju 1994
Erja
-	Total	33,846 km^2 (138) 13,067 mil kwadru
-	Ilma ()	1.4
Popolazzjoni
-	stima tal-2012	3,559,500 (132)
-	ċensiment tal-2004	3,383,332
-	Densità	121.9/km^2 (122) 316/mili kwadri
()		stima tal-2012
-	Total	$12.156 biljun
-		$3,415
(nominali)		stima tal-2012
-	Total	$7.252 biljun
-		$2,037
(2013)		▲ 0.660 (medju) ()
		()
Żona tal-ħin		(+2)
Kodiċi telefoniku		+373
^1	Kif intqal fil-. Norma letterarja identika għar-.

Il-Moldova bl-istess konfini bħar-Repubblika Sovjetika Soċjalista Moldovana fl-1991 bħala parti mix-. Fid-29 ta' Lulju, 1994, ġiet adottata kostituzzjoni ġdida tal-Moldova. Strixxa tat-territorju rikonoxxut internazzjonalment tal-Moldova fuq il-bank tal-lvant tax-xmara Dniester ilha taħt il-kontroll de facto tal-gvern mifrud ta' Transnistrija mill-1990.

Mill-, il-piż relattiv tas- fl-ekonomija tal-Moldova bdew jikbru u bdew jiddominaw il-PGD (issa madwar 63.5%), bħala riżultat ta' tnaqqis fl- u l-. Madankollu, il-Moldova għadha pajjiż fqir fl-Ewropa.

Il-biċċa l-kbira tat-territorju tal-Moldova kien parti mill-Prinċipat tal-Moldova mis-seklu 14 sal-1812, meta ġie ċedut lill-Imperu Russu mill-Imperu Ottoman (li minnu l-Moldova kienet stat vassalli) u saret magħrufa bħala Bessarabia. Fl-1856, in-Nofsinhar tal-Bessarabia ġiet ritornata lejn il-Moldova, li tliet snin wara ngħaqdet ma' Wallachia biex tifforma r-Rumanija, iżda l-ħakma Russa ġiet restawrata fuq ir-reġjun kollu fl-1878. Matul ir-Rivoluzzjoni Russa tal-1917, Bessarabia fil-qosor saret stat awtonomu fi ħdan ir-Repubblika Russa. Fi Frar 1918, iddikjarat l-indipendenza u mbagħad integrat fir-Rumanija aktar tard dik is-sena wara votazzjoni mill-assemblea tagħha. Id-deċiżjoni ġiet ikkontestata mir-Russja Sovjetika, li fl-1924 stabbilixxiet, fi ħdan l-SSR Ukrajna, l-hekk imsejħa repubblika awtonoma tal-Moldova f’territorji parzjalment abitati mill-Moldova fil-Lvant ta’ Bessarabia. Fl-1940, bħala konsegwenza tal-Patt Molotov-Ribbentrop, ir-Rumanija kienet sfurzata li ċċedi Bessarabia u Bukovina tat-Tramuntana lill-Unjoni Sovjetika, li wassal għall-ħolqien tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova (SSR tal-Moldova).

Fis-27 ta' Awwissu, 1991, hekk kif ix-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika kien għaddej, ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova ddikjarat l-indipendenza tagħha u adottat l-isem ta’ Moldova. Madankollu, l-istrixxa tat-territorju tal-Moldova fuq ix-xatt tal-Lvant tad-Dniester ilha taħt il-kontroll de facto tal-gvern separatista tat-Transnistria mill-1990. Il-kostituzzjoni tal-Moldova ġiet adottata fl-1994, u l-pajjiż sar repubblika parlamentari bi president bħala kap ta' stat u prim ministru bħala kap tal-gvern. Taħt il-presidenza ta' Maia Sandu, eletta fl-2020 fuq biljett favur il-Punent u kontra l-korruzzjoni, il-Moldova fittxet is-sħubija fl-Unjoni Ewropea u ngħatat status ta' kandidat f'Ġunju 2022. It-taħditiet ta' adeżjoni mal-UE bdew fit-13 ta' Diċembru 2023. Sandu għandu wkoll issuġġerixxa li jintemm l-impenn kostituzzjonali tal-Moldova għan-newtralità militari favur alleanza aktar mill-qrib man-NATO u kkundanna bil-qawwa l-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar.

Il-Moldova hija kklassifikata fis-60 post fid-dinja fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali mill-2023. Il-Moldova hija stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti, il-Kunsill tal-Ewropa, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, l-Organizzazzjoni GUAM għad-Demokrazija u l-Iżvilupp Ekonomiku , l-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika tal-Baħar l-Iswed u l-Assoċjazzjoni tat-Trio.

Total tal-fruntieri tal-Moldova: 1,885 km, pajjiżi tal-fruntiera (2): Rumanija 683 km; Ukraina 1202 km.

Etimoloġija

L-isem Moldova huwa derivat mix-Xmara Vltava (Ġermaniż: Moldau); Il-wied ta' din ix-xmara serva bħala ċentru politiku fiż-żmien tat-twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldavia fl-1359. L-oriġini tal-isem tax-xmara għadha mhix ċara. Skont leġġenda li qalu l-kronikaturi tal-Moldova Dimitrie Cantemir u Grigore Ureche, il-Prinċep Dragoș semmiet ix-xmara wara l-kaċċa tal-uru: wara l-kaċċa, il-kelb eżawrit tal-prinċep, Molda (Seva), għereq fix-xmara. L-isem tal-kelb, mogħti lix-xmara, infirex mal-prinċipal.

Għal perjodu qasir fid-disgħinijiet, meta twaqqfet il-Commonwealth tal-Istati Indipendenti, l-isem tar-Repubblika tal-Moldova tal-lum kien miktub ukoll Moldova. Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, il-pajjiż beda juża l-isem Rumen, il-Moldova. Uffiċjalment, l-isem Repubblika tal-Moldova huwa indikat min-NU.

Storja

Preistorja

Il-preistorja tal-Moldova tkopri l-perjodu mill-Paleolitiku ta' fuq, li jibda bil-preżenza ta' Homo sapiens fiż-żona tax-Xlokk ta' l-Ewropa madwar 44,000 sena ilu, u testendi sad-dehra ta' l-ewwel rekords bil-miktub fl-Antikità Klassika fil-Greċja. Fl-2010, ġew skoperti għodod taż-żnied Oldowan f'Bayraki li għandhom bejn 800,000 u 1.2 miljun sena. Matul in-Neolitiku, it-territorju tal-Moldova kien jinsab fiċ-ċentru tal-kultura kbira Cucuteni-Trypillia, li kienet estiża lejn il-lvant lil hinn mix-Xmara Dniester fl-Ukrajna u lejn il-punent lejn u lil hinn mill-Muntanji Karpazji fir-Rumanija. L-abitanti ta' din iċ-ċiviltà, li damet madwar 5500 sa 2750 QK, kienu jipprattikaw l-agrikoltura, kienu jrabbu l-bhejjem, kienu jikkaċċjaw u għamlu fuħħar b’disinji kkomplikati.

L-Antikità u l-Medju Evu Bikri

Din iż-żona tal-Moldova tal-lum kienet abitata minn Dacians tal-qedem u l-Moldova jidentifikaw mal-antenati tagħhom. It-tribujiet tal-karpjun abitaw ukoll it-territorju tal-Moldova fil-perjodu tal-antikità klassika. Bejn is-seklu 1 u s-7 wara Kristu, in-nofsinhar ġie intermittenti taħt il-kontroll tal-imperi Rumani u Biżantini. Minħabba l-pożizzjoni strateġika tiegħu fuq rotta bejn l-Asja u l-Ewropa, it-territorju tal-Moldova moderna esperjenza ħafna invażjonijiet fl-Antikità Tard u fil-Medju Evu Bikri, partikolarment minn Goti, Huni, Avari, Bulgari, Magyars, Pechenegs, Cumani, Mongols u Tatari.

Fis-seklu 11, Viking jismu Rodfos possibilment inqatel fl-inħawi mill-Blakumen li ttradiwh. Fl-1164, l-imperatur Biżantin futur Andronic I Komnenos, waqt li pprova jasal sal-Prinċipat ta' Halych, ittieħed priġunier mill-Vlachs, possibilment fiż-żona li llum tikkostitwixxi l-Moldova.

Il-Kronika ta' Hypatia Slavi tal-Lvant (seklu 13) issemmi l-poplu Bolohoveni, li kien joqgħod fit-truf tal-Lvant tat-territorju tal-Moldova u fil-prinċipalitajiet tar-Ru ta' Halych, Volhynia u kyiv; L-oriġini etnika tiegħu hija kkontestata mill-istoriċi. Ir-riċerka arkeoloġika identifikat il-post ta' insedjamenti fortifikati tas-seklu 13 f'dan ir-reġjun. Il-Bolohoveni sparixxew minn kronaki miktuba wara li ġew megħluba fl-1257 minn Danjel tal-Galicia. Sal-bidu tat-13-il seklu, il-Brodniks, tribù vassalli Slavi-Vallaċi possibbli ta' Halych, kienu preżenti wkoll f'ħafna mit-territorju tar-reġjun.

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Il-Prinċipat tal-Moldavia beda meta voivode (mexxej militari) tal-Valaċija, Dragoș, wasal fir-reġjun tax-Xmara Moldavia. In-nies tiegħu mill-Voivodeship ta' Maramureș malajr marru warajh. Dragoș stabbilixxa sistema politika bħala vassall tar-Renju tal-Ungerija fis-snin 1350 L-indipendenza tal-Prinċipat tal-Moldavia waslet meta Bogdan I, Voivode ieħor ta' Maramureș li kien waqa' mar-re Ungeriż, qasam il-Muntanji Karpazji fl-1359 u. ħa l-kontroll tal-Moldova, u ħarab ir-reġjun mill-Ungerija. Il-Prinċipat tal-Moldova kien imiss mal-Muntanji Karpazji fil-punent, ix-Xmara Dniester fil-lvant, u x-Xmara Danubju u l-Baħar l-Iswed fin-nofsinhar. It-territorju tiegħu kien jinkludi t-territorju tal-lum tar-Repubblika tal-Moldova, it-tmien kontej tal-Lvant tar-Rumanija, u partijiet minn Chernovtsi Oblast u r-reġjun Budjak tal-Ukrajna tal-lum. In-nies tal-lokal irreferew għall-prinċipat bħala l-Moldova, bħar-repubblika tal-lum u r-reġjun tal-grigal tar-Rumanija.

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Bejn il-Polonja u l-Ungerija

L-istorja ta' dik li llum hija l-Moldova ilha sekli sħaħ magħquda ma' dik tal-Polonja. Il-kronista Pollakk Jan Długosz semma li l-Moldova ngħaqdu ma' spedizzjoni militari fl-1342, taħt il-kmand tar-Re Władysław I, kontra l-Margraviat ta’ Brandenburg. L-istat Pollakk kien qawwi biżżejjed biex jikkontrobatta r-renju Ungeriż, li dejjem kien interessat li jinkludi ż-żona li aktar tard kienet se ssir il-Moldova fl-orbita politika tagħha.

Ir-rabtiet bejn il-Polonja u l-Moldova kibru wara t-twaqqif tal-Istat tal-Moldova minn Bogdan ta' Cuhea, voivodu Wallachian ta' Maramureş li kien waqa' mar-re Ungeriż. Qsim il-Muntanji Karpazji fl-1359, il-voivode ħa l-kontroll tal-Moldova u rnexxielu joħloq il-Moldova bħala entità politika indipendenti. Minkejja li ma kienx iffavorit mill-għaqda qasira tal-Polonja Angevin u l-Ungerija (din tal-aħħar kienet għadha s-sovran tal-pajjiż), is-suċċessur ta' Bogdan Laţcu, il-ħakkiem tal-Moldova, x'aktarx alleat ruħu wkoll mal-Pollakki. Laţcu aċċetta wkoll il-konverżjoni għall-Kattoliċiżmu Ruman madwar l-1370, iżda l-ġest tiegħu ma kellu l-ebda konsegwenzi.

L-influwenza Pollakka tikber

Petru I ibbenefika mit-tmiem tal-unjoni Pollakka-Ungeriża u ressqet il-pajjiż eqreb lejn ir-renju Jagiellonian, u sar vassall tar-Re Jogaila tal-Polonja fis-26 ta' Settembru 1387. Dan il-ġest kellu konsegwenzi mhux mistennija: Petru pprovda lill-ħakkiem Pollakk bil-fondi meħtieġa fil-gwerra kontra l-Kavallieri Teuttoni u ngħata l-kontroll ta' Pokuttya sakemm jitħallas id-dejn; Peress li m'hemm l-ebda evidenza li dan seħħ, ir-reġjun sar ikkontestat miż-żewġ stati, sakemm il-Moldova tilfuh fil-Battalja ta' Obertyn (1531). Il-Prinċep Petru kabbar ukoll id-dominju tiegħu fin-nofsinhar sad-Delta tad-Danubju. Ħu Ruman I rebaħ Cetatea Albă immexxija mill-Ungeriżi fl-1392, u ta lill-Moldova żbokk għall-Baħar l-Iswed, qabel ma tkeċċa mit-tron talli appoġġja lil Fyodor Koriatovych fil-kunflitt tiegħu ma' Vytautas il-Kbir tal-Litwanja. Taħt ir-renju ta' Stiefnu I, l-influwenza Pollakka dejjem tikber ġiet sfidata minn Siġimund tal-Ungerija, li l-ispedizzjoni tiegħu ġiet megħluba f'Ghindăoani fl-1385; Madankollu, Esteban sparixxa taħt ċirkostanzi misterjużi.

Għalkemm Alessandru I ġie miġjub fuq it-tron fl-1400 mill-Ungeriżi (bl-għajnuna ta’ Mircea I ta' Wallachia), dan il-ħakkiem qaleb il-lealtà tiegħu lejn il-Polonja (notevolment, ingaġġa lill-forzi tal-Moldova fuq in-naħa Pollakka fil-Battalja ta' Grunwald u l-Assedju ta' Marienburg) u poġġa l-għażla tiegħu stess ta' ħakkiema f’Walachia. Ir-renju tiegħu kien wieħed mill-aktar suċċess fl-istorja tal-Moldova.

L-influwenza Ottomana dejjem tikber

Minkejja s-suċċessi kollha tiegħu, kien taħt ir-renju ta' Alessandru I li seħħ l-ewwel konfront mat-Torok Ottomani f’Cetatea Albă fl-1420. Kriżi profonda kienet se ssegwi r-renju twil ta' Alessandru I, bis-suċċessuri tiegħu jiġġieldu wara xulxin. ta’ gwerer li qasmu l-pajjiż sal-qtil ta' Bogdan II u l-adeżjoni ta' Pietru Aaron fuq it-tron fl-1451. Madankollu, il-Moldova kienet soġġetta għal aktar interventi Ungeriżi wara dak iż-żmien, hekk kif Matthias Corvinus keċċa lil Aaron u appoġġja lil Alexandrel fit-tron ta' Suceava. Il-ħakma ta' Pietru Aaron immarka wkoll il-bidu tal-lealtà tal-Moldavia lejn l-Imperu Ottoman, peress li l-ħakkiem kien l-ewwel li qabel li jagħti ġieħ lis-Sultan Mehmed II.

il-Moldova fl-aqwa tagħha

Peter Aaron kien eventwalment imwaqqa minn neputi tiegħu, Stiefnu l-Kbir, li kien se jsir l-aktar ħakkiem tal-Moldova medjevali importanti li rnexxielu jiddefendi l-awtonomija tal-Moldova kontra l-Ungerija, il-Polonja u l-Imperu Ottoman. Taħt il-ħakma tiegħu, li damet 47 sena, il-Moldova esperjenzat perjodu politiku u kulturali glorjuż.

L-era tal-invażjonijiet

Matul dan iż-żmien, il-Moldova kienet ripetutament invadiet mit-Tatari tal-Krimea u, mis-seklu 15, mit-Torok Ottomani. Fl-1538, il-prinċipat sar tributarju tal-Imperu Ottoman, iżda żamm awtonomija parzjali interna u esterna. Madankollu, il-Commonwealth Pollakka-Litwanja kompliet tinfluwenza b'mod qawwi lill-Moldova kemm permezz tal-politika nazzjonali kif ukoll fil-livell lokali permezz ta' żwieġ bejn in-nobbli tal-Moldova u s-szlachta Pollakka. Meta f'Mejju 1600, Mikiel il-Brave waqqa' lil Ieremia Movilă mit-tron tal-Moldova billi rebaħ il-Battalja ta' Bacău, u għal qosor għaqqad mill-ġdid lill-Moldova, il-Valakija, u t-Transilvanja taħt il-ħakma tiegħu, armata Pollakka mmexxija minn Jan Zamoyski keċċiet lill-Vlachs mill-Moldova. Zamoyski reġa' daħħal lil Ieremia Movilă fuq it-tron, li poġġa lill-pajjiż taħt vassallaġġ tal-Commonwealth Pollakk-Litwan. Il-Moldova fl-aħħar reġgħet lura għall-vassallaġġ Ottoman fl-1621.

Transnistrija

Għalkemm ir-reġjun tat-Transnistria qatt ma kien politikament parti mill-Prinċipat tal-Moldova, kien hemm żoni konsiderevoli li kienu proprjetà tal-bojars tal-Moldova jew tal-ħakkiema tal-Moldova. L-eqdem atti superstiti li jirreferu għal artijiet lil hinn mix-Xmara Dniester jmorru mis-seklu 16. Il-kroniku tal-Moldova Grigore Ureche isemmi li fl-1584 xi rħula tal-Moldova lil hinn mid-Dniester fir-Renju tal-Polonja ġew attakkati u misruqin minn Bormakki. Ħafna mill-Moldova kienu membri ta' unitajiet Bormla, u tnejn minnhom, Ioan Potcoavă u Dănilă Apostol, saru hetmans tal-Ukrajna. Ruxandra Lupu, it-tifla tal-voivode tal-Moldova Vasile Lupu li żżewġet lil Tymish Khmelnytsky, għexet f’Rașcov skont it-tradizzjoni tal-Ukrajna.

Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-Moldova tal-lum għaddiet fl-orbita Ottomana fis-seklu 16, parti sostanzjali mit-Transnistria baqgħet parti mill-Commonwealth Pollakk-Litwan sat-Tieni Qsim tal-Polonja fl-1793.

Imperu Russu

Skont it-Trattat ta' Bukarest tal-1812, u minkejja bosta protesti min-nobbli tal-Moldova f'isem is-sovranità tal-prinċipat tagħhom, l-Imperu Ottoman (li tiegħu l-Moldova kienet vassall) ċeda n-nofs tal-Lvant tat-territorju tal-Prinċipat lill-Imperu Russu. tal-Moldova flimkien ma' Khotyn u Bessarabia tal-qedem (Budjak modern), li r-Russja kienet diġà rebħet u annesset. Il-provinċja Russa l-ġdida kienet tissejjaħ l-Oblast tal-Moldova u Bessarabia, u inizjalment gawdiet grad kbir ta' awtonomija. Wara l-1828 din l-awtonomija ġiet ristretta progressivament u fl-1871 l-Oblast ġiet mibdula fil-Gvern ta' Bessarabia, fi proċess ta' assimilazzjoni impost mill-Istat, Russifikazzjoni. Bħala parti minn dan il-proċess, l-amministrazzjoni Tsarist f'Bessarabia gradwalment neħħiet il-lingwa Rumena mill-użu uffiċjali u reliġjuż.

L-għaqda mar-Rumanija u r-ritorn tar-Russi

It-Trattat ta' Pariġi (1856) rritorna n-naħa tan-Nofsinhar ta' Bessarabia (aktar tard organizzata bħala l-kontej ta' Cahul, Bolgrad u Ismail) lill-Moldova, li baqgħet prinċipat awtonomu u, fl-1859, ingħaqdet ma' Wallachia biex tifforma r-Rumanija. Fl-1878, bħala riżultat tat-Trattat ta' Berlin, ir-Rumanija kienet sfurzata li tagħti t-tliet kontej lill-Imperu Russu.

Kolonizzazzjoni multietnika

Matul is-seklu 19, l-awtoritajiet Russi ħeġġu l-kolonizzazzjoni ta' Bessarabia jew partijiet minnha minn Rumeni (Budjak), Russi, Ukraini, Ġermaniżi, Bulgari, Pollakki u Gagauz, l-aktar fiż-żoni tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar mhux okkupati mit-Torok u n-Nogais, dawn tal-aħħar tkeċċew. fis-snin 1770 u 1780, matul il-Gwerer Russo-Torok; L-inklużjoni tal-provinċja fiż-Żona tas-Settlement ippermettiet ukoll l-immigrazzjoni ta 'aktar Lhud minn Bessarabia. Il-proporzjon Rumen tal-popolazzjoni naqas minn madwar 86% fl-1816, għal madwar 52% fl-1905. Matul dan iż-żmien kien hemm irvellijiet anti-Semitiċi, li wasslu għal eżodu ta' eluf ta' Lhud lejn l-Istati Uniti.

Rivoluzzjoni Russa

L-Ewwel Gwerra Dinjija ġabet magħha żieda fil-kuxjenza politika u kulturali (etnika) fost l-abitanti tar-reġjun, hekk kif 300,000 Bessarabs ġew reklutati fl-armata Russa ffurmata fl-1917; Fi ħdan unitajiet akbar ġew iffurmati diversi "kumitati tas-suldati tal-Moldova". Wara r-Rivoluzzjoni Russa tal-1917, parlament Bessarabjan, Sfatul Țării (Kunsill Nazzjonali), ġie elett f'Ottubru–Novembru 1917 u fetaħ fit-3 ta' Diċembru [OS 21 ta' Novembru], 1917. L-Sfatul Țării ipproklamat ir-Repubblika Demokratika tal-Moldova (Diċembru). 15 [OS 2 ta' Diċembru], 1917) fi stat federali Russu, u ffurmaw gvern (21 ta’ Diċembru [OS 8 ta' Diċembru] 1917).

Ir-Rumanija l-Kbir

Wara li l-armata Rumena okkupat ir-reġjun fil-bidu ta' Jannar 1918 fuq talba tal-Kunsill Nazzjonali, Bessarabia pproklamat l-indipendenza tagħha mir-Russja fis-6 ta' Frar [OS 24 ta' Jannar], 1918 u talbet l-assistenza tal-armata Franċiża preżenti fir-Rumanija ( il-Ġeneral Henri Berthelot) u l-armata Rumena. Fid-9 ta' April [OS 27 ta' Marzu], 1918, l-Sfatul Țării iddeċieda b’86 vot favur, 3 kontra u 36 astensjoni, li jingħaqad mar-Renju tar-Rumanija. L-unjoni kienet kundizzjonali fuq il-konformità mar-riforma agrarja, l-awtonomija u r-rispett għad-drittijiet universali tal-bniedem. Parti mill-Parlament Interim qablet li tabbanduna dawn il-kundizzjonijiet wara li Bucovina u Transilvanja ngħaqdu wkoll mar-Renju tar-Rumanija, għalkemm l-istoriċi jinnotaw li ma kellhomx il-kworum biex jagħmlu dan.

Din l-għaqda kienet rikonoxxuta mill-biċċa l-kbira tal-poteri Alleati ewlenin fit-Trattat ta' Pariġi tal-1920, li madankollu ma ġiex ratifikat mill-firmatarji kollha tiegħu. Ir-Russja Sovjetika l-ġdida ma rrikonoxxietx il-ħakma Rumena fuq Bessarabia, billi kkunsidratha bħala okkupazzjoni tat-territorju Russu. Rewwixti kontra l-gvern Rumen seħħew fl-1919 f'Khotyn u Bender, iżda eventwalment ġew mrażżna mill-armata Rumena.

F'Mejju 1919, ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika ta' Bessarabia ġiet ipproklamata bħala gvern fl-eżilju. Wara l-falliment tar-Rewwixta Tatarbunary fl-1924, ir-Reġjun Awtonomu tal-Moldova, li qabel kien maħluq fir-reġjun tat-Transnistria, ġie elevat għal Repubblika Soċjalista Sovjetika Awtonoma fi ħdan l-SSR Ukrain.

It-Tieni Gwerra Dinjija u wara

L-ewwel okkupazzjoni mill-USSR

F'Awwissu 1939, ġew iffirmati l-Patt Molotov-Ribbentrop u l-protokoll sigriet addizzjonali tiegħu, li permezz tiegħu l-Ġermanja Nażista rrikonoxxiet lil Bessarabia bħala parti mill-isfera ta' influwenza Sovjetika, u wassal lil din tal-aħħar biex terġa' tqajjem b'mod attiv it-talba tagħha għar-reġjun. Fit-28 ta' Ġunju, 1940, l-Unjoni Sovjetika ħarġet ultimatum lir-Rumanija fejn talbet iċ-ċessjoni ta' Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina, li r-Rumanija wettqet l-għada. Ftit wara, ġiet stabbilita r-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova (SSR tal-Moldova, RSSM), li tinkludi madwar 65% tal-Bessarabia u 50% tal-SSR tal-Moldova li issa ġiet maħlula (Transnistria tal-lum). Il-Ġermaniżi etniċi telqu fl-1940.

Riintegrazzjoni fir-Rumanija u l-okkupazzjoni Sovjetika

Bħala parti mill-invażjoni tal-Assi tal-Unjoni Sovjetika tal-1941, ir-Rumanija rkuprat it-territorji ta' Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina, u ħatfet it-territorju li kien se jsir magħruf bħala l-Gvernatur tat-Transnistria. Il-forzi Rumeni, li jaħdmu mal-Ġermaniżi, iddeportaw jew imassakraw xi 300,000 Lhudi, inklużi 147,000 minn Bessarabia u Bukovina. Minn dawn tal-aħħar, madwar 90,000 mietu. Bejn l-1941 u l-1944, stakkamenti partiġġjani aġixxew kontra l-amministrazzjoni Rumena. L-Armata Sovjetika reġgħet ħadet ir-reġjun fi Frar-Awwissu 1944 u stabbilixxiet mill-ġdid ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova. Bejn it-tmiem tat-tieni offensiva Jassy-Kishinev f'Awwissu 1944 u t-tmiem tal-gwerra f'Mejju 1945, 256,800 abitant tal-SSR tal-Moldova ġew abbozzati fl-armata Sovjetika. 40,592 minnhom mietu.

it-tieni okkupazzjoni mill-USSR wara t-Tieni Gwerra Dinjija

Fl-1946, bħala riżultat ta' nixfa severa u kwota ta' konsenja eċċessiva u obbligi ta' rekwiżizzjoni imposti mill-gvern Sovjetiku, il-parti tal-Lbiċ tal-USSR sofriet ġuħ kbir. Fl-1946-1947, l-istoriċi għoddu mill-inqas 216,000 mewt u madwar 350,000 każ ta 'distrofija fl-SSR tal-Moldova biss. Avvenimenti simili seħħew fis-snin tletin fir-Repubblika Soċjalista Sovjetika Awtonoma tal-Moldova. Fl-1944-1953, kien hemm diversi gruppi ta' reżistenza anti-Sovjetiċi fil-Moldova; Madankollu, l-NKVD u aktar tard l-MGB eventwalment irnexxielhom jarrestaw, jesegwixxu jew jiddeportaw lill-membri tagħhom.

Fil-perjodu ta' wara l-gwerra, il-gvern Sovjetiku organizza l-immigrazzjoni ta' kelliema Russu f'età tax-xogħol (l-aktar Russi, Bjelorussi u Ukraini) lejn ir-repubblika Sovjetika l-ġdida, speċjalment lejn żoni urbanizzati, parzjalment biex jikkumpensa għat-telf demografiku kkawżat mill-gwerra u l-emigrazzjoni. tal-1940 u l-1944.

Glasnost u perestrojka

Fis-snin tmenin, fost il-kundizzjonijiet politiċi maħluqa mill-glasnost u l-perestroika, ġie ffurmat Moviment Demokratiku tal-Moldova, li fl-1989 sar magħruf bħala l-Front Popolari tal-Moldova (FPM) nazzjonalista. Flimkien ma' bosta repubbliki Sovjetiċi oħra, mill-1988, il-Moldova bdiet timxi lejn l-indipendenza. Fis-27 ta' Awwissu, 1989, l-FPM organizza dimostrazzjoni tal-massa f'Chișinău li saret magħrufa bħala l-Assemblea Nazzjonali l-Kbira. L-assemblea għamlet pressjoni fuq l-awtoritajiet tal-SSR tal-Moldova biex jadottaw liġi lingwistika fil-31 ta' Awwissu, 1989 li tipproklama li l-lingwa Moldovan miktuba fl-alfabett Latin kienet il-lingwa tal-istat tal-SSR tal-Moldova. Ġiet stabbilita wkoll l-identità tagħha mal-lingwa Rumena. Fl-1989, hekk kif l-oppożizzjoni għall-Partit Komunista kibret, f’Novembru kien hemm irvellijiet kbar.

Indipendenza u konsegwenzi

L-ewwel elezzjonijiet demokratiċi għall-parlament lokali saru fi Frar u Marzu 1990. Mircea Snegur ġie elett President tal-Parlament u Mircea Druc, Prim Ministru. Fit-23 ta' Ġunju, 1990, il-Parlament adotta d-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tar-“Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova”, li, fost affarijiet oħra, tistipula s-supremazija tal-liġijiet tal-Moldova fuq dawk tal-Unjoni Sovjetika. Wara l-falliment tal-attentatta'ta’ kolp ta' stat Sovjetiku tal-1991, il-Moldova ddikjarat l-indipendenza tagħha fis-27 ta’ Awwissu 1991.

Fil-21 ta' Diċembru ta' dik l-istess sena, il-Moldova, flimkien mal-biċċa l-kbira tar-repubbliki Sovjetiċi l-oħra, iffirmaw l-att kostitwenti li fforma l-Commonwealth ta' Stati Indipendenti (CIS) post-Sovjetika. Il-Moldova rċeviet rikonoxximent uffiċjali fil-25 ta' Diċembru. Fis-26 ta' Diċembru 1991, l-Unjoni Sovjetika ma baqgħetx teżisti. Filwaqt li ddikjarat ruħha bħala stat newtrali, il-Moldova ma ngħaqdetx mal-fergħa militari tas-CIS. Tliet xhur wara, fit-2 ta' Marzu, 1992, il-pajjiż kiseb rikonoxximent formali bħala stat indipendenti fin-Nazzjonijiet Uniti. Fl-1994, il-Moldova saret membru tal-programm ta' Sħubija għall-Paċi tan-NATO u membru tal-Kunsill tal-Ewropa fid-29 ta' Ġunju 1995.

Fir-reġjun fil-lvant tax-Xmara Dniester, Transnistria, li tinkludi proporzjon kbir ta' Slavi tal-Lvant predominantement Russofoni ta' antenati Ukrajni (28%) u Russi (26%) (total ta '54% fl-1989), Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova Pridnestrovjana Indipendenti fis-16 ta' Awwissu 1990, bil-kapitali tagħha f’Tiraspol. Ir-raġunijiet wara din il-miżura kienu l-biża' taż-żieda tan-nazzjonaliżmu fil-Moldova. Fix-xitwa tal-1991-1992, seħħew ġlied bejn il-forzi Transnistrijani, appoġġjati minn elementi tal-14-il Gwardja tal-Armata Russa, u l-pulizija tal-Moldova. Bejn it-2 ta' Marzu u s-26 ta' Lulju, 1992, il-kunflitt eskala f’konfront militari. Kienet gwerra qasira bejn il-forzi tal-Moldova u s-separatisti Transnistrijani, bir-Russja tintervjeni militarment fuq in-naħa tat-Transnistrija. Intemmet b'waqfien mill-ġlied u t-twaqqif ta' żona ta' sigurtà mgħasses minn forza tripartitika għaż-żamma tal-paċi magħmula minn persunal Russu, Transnistrijan u Moldovan.

Fl-elezzjonijiet parlamentari tal-1994, il-Partit Agrarju rebaħ il-maġġoranza tas-siġġijiet, li mmarka svolta fil-politika tal-Moldova. Bil-Front Popolari nazzjonalista issa f'minoranza parlamentari, jistgħu jiġu adottati miżuri ġodda mmirati biex jimmodera t-tensjonijiet etniċi fil-pajjiż. Il-pjanijiet għal unjoni mar-Rumanija ġew abbandunati, u l-kostituzzjoni l-ġdida tat awtonomija lit-Transnistria u l-Gagauzia seċessjonisti. Fit-23 ta 'Diċembru, 1994, il-Parlament tal-Moldova għadda "Liġi dwar l-istatus legali speċjali ta' Gagauzia", ​​​​u fl-1995 ġiet stabbilita din tal-aħħar.

Wara li rebaħ l-elezzjoni presidenzjali tal-1996, fil-15 ta' Jannar, 1997, Petru Lucinschi, eks-ewwel segretarju tal-Partit Komunista tal-Moldova bejn l-1989 u l-1991, sar it-tieni president tal-pajjiż (1997-2001), wara Mircea Snegur (1991-1996). Fl-2000, il-Kostituzzjoni ġiet emendata, u ttrasforma lill-Moldova f'repubblika parlamentari, li fiha l-president jiġi elett b'elezzjoni indiretta aktar milli vot popolari dirett.

B'49.9% tal-voti, il-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova (restitut fl-1993 wara li ġie illegali fl-1991) kiseb 71 mill-101 ​​deputat u fl-4 ta' April, 2001 eleġġa lil Vladimir Voronin bħala t-tielet president tal-pajjiż (re- elett fl-2005). Il-pajjiż sar l-ewwel stat post-Sovjetiku li fih Partit Komunista mhux riformat reġa’ lura fil-poter. Ġew iffurmati gvernijiet ġodda minn Vasile Tarlev (19 ta’ April, 2001 – 31 ta’ Marzu, 2008) u Zinaida Greceanîi (31 ta’ Marzu, 2008 – 14 ta’ Settembru, 2009). Fl-2001-2003, ir-relazzjonijiet bejn il-Moldova u r-Russja tjiebu, iżda mbagħad iddeterjoraw temporanjament fl-2003-2006, wara l-falliment tal-memorandum Kozak, li laħqet il-qofol tagħha fil-kriżi tal-esportazzjoni tal-inbid tal-2006. Il-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova rnexxielu jibqa’ fil-poter għal tmien snin.

Fl-elezzjonijiet parlamentari ta’ April 2009, il-Partit Komunista kiseb 49.48% tal-voti, segwit mill-Partit Liberali bi 13.14% tal-voti, il-Partit Liberali Demokratiku bi 12.43% u l-Alleanza “Moldova Noastră” b’9.77%. Ir-riżultati kontroversjali ta' dawn l-elezzjonijiet qanqlu protesti fl-elezzjonijiet parlamentari tal-Moldova ta' April 2009.

F'Awwissu 2009, erba' partiti tal-Moldova (Partit Liberali Demokratiku, Partit Liberali, Partit Demokratiku u Alleanza tal-Moldova Tagħna) qablu li joħolqu l-Alleanza għall-Integrazzjoni Ewropea li mbuttat lill-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova fl-oppożizzjoni. Fit-28 ta' Awwissu, 2009, din il-koalizzjoni eleġġet kelliem ġdid tal-parlament (Mihai Ghimpu) f'vot li ġie bojkottjat mil-leġiżlaturi komunisti. Vladimir Voronin, li kien ilu President tal-Moldova mill-2001, fl-aħħar irriżenja fil-11 ta' Settembru, 2009, iżda l-Parlament ma setax jeleġġi President ġdid. L-Aġent President Mihai Ghimpu stabbilixxa l-Kummissjoni għar-Riforma Kostituzzjonali fil-Moldova biex tadotta verżjoni ġdida tal-Kostituzzjoni tal-Moldova. Wara li r-referendum kostituzzjonali maħsub biex japprova r-riforma falla f'Settembru 2010, il-parlament reġa' ġie xolt u kienet skedata elezzjoni parlamentari ġdida għat-28 ta' Novembru, 2010. Fit-30 ta' Diċembru 2010, Marian Lupu ġiet elett bħala President tal-Parlament u Aġent President tal- Repubblika tal-Moldova. F'Marzu 2012, Nicolae Timofti ġie elett president tal-Moldova f'vot parlamentari, u sar l-ewwel president full-time minn meta Vladimir Voronin, komunista, irriżenja f'Settembru 2009. Qabel l-elezzjoni ta' Timofti, il-Moldova kienet kellha tliet presidenti attivi fi tliet snin. Wara li l-Alleanza għall-Integrazzjoni Ewropea tilfet il-vot ta’ sfiduċja, il-Koalizzjoni Pro-Ewropea ġiet iffurmata fit-30 ta' Mejju, 2013.

F'Novembru 2014, il-bank ċentrali tal-Moldova ħa l-kontroll tal-Banca de Economii, l-akbar sellief tal-pajjiż, u żewġ istituzzjonijiet iżgħar, Banca Sociala u Unibank. L-investigazzjonijiet dwar l-attivitajiet f'dawn it-tliet banek kixfu frodi fuq skala kbira permezz ta' self frawdolenti lil entitajiet kummerċjali kkontrollati minn oligarka tan-negozju mill-Moldova-Iżraeljan, Ilan Shor, ta' fondi li jiswew madwar US$1 biljun. L-iskala kbira tal-frodi meta mqabbla mad-daqs tal-ekonomija tal-Moldova hija kkwotata bħala fattur li xejlet il-politika tal-pajjiż favur il-Partit tas-Soċjalisti tar-Repubblika tal-Moldova favur ir-Russja. Shor instab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs.

Wara perjodu ta' instabbiltà politika u protesti pubbliċi kbar, f’Jannar 2016 ġie installat gvern ġdid immexxi minn Pavel Filip. Tqajjem tħassib dwar il-korruzzjoni fil-livell tal-istat, l-indipendenza tas-sistema ġudizzjarja u n-nuqqas ta' trasparenza tas-sistema bankarja. Ix-xandar Ġermaniż Deutsche Welle qajjem ukoll tħassib dwar l-allegata influwenza tal-oligarka Moldovan Vladimir Plahotniuc fuq il-gvern ta' Filip.

Fl-elezzjoni presidenzjali ta' Diċembru 2016, is-soċjalista pro-Russu Igor Dodon ġie elett il-president il-ġdid tar-repubblika.

Fl-2019, mis-7 sal-15 ta' Ġunju, il-gvern tal-Moldova għadda minn perjodu ta' poter doppju f'dik li hija magħrufa bħala l-kriżi kostituzzjonali tal-Moldova tal-2019 Fis-7 ta' Ġunju, il-Qorti Kostituzzjonali, li fil-biċċa l-kbira hija maħsuba li hija kkontrollata minn Vladimir Plahotniuc. Partit Demokratiku, ħabbar li kien neħħa temporanjament lill-president fil-kariga, Igor Dodon, mill-poter minħabba l-"inkapaċità" tiegħu li jsejjaħ elezzjonijiet parlamentari ġodda, peress li l-parlament ma fformax koalizzjoni fi żmien tliet xhur mill-validazzjoni tar-riżultati elettorali. Skont il-liġi kostituzzjonali tal-Moldova, il-president jista' jsejjaħ elezzjonijiet bikrija jekk gvern ma jiġix iffurmat wara tliet xhur. Madankollu, fit-8 ta' Ġunju, il-Pjattaforma NOW DA u l-PAS laħqu ftehim mal-Partit Soċjalista biex jiffurmaw gvern immexxi minn Maia Sandu bħala l-Prim Ministru l-ġdid, li jkeċċi lill-Partit Demokratiku mill-poter. Dan il-gvern il-ġdid kien appoġġjat ukoll minn Igor Dodon. Il-koalizzjoni l-ġdida u Igor Dodon argumentaw li l-president jista’ jsejjaħ elezzjonijiet bikrija wara li jikkonsulta lill-parlament, iżda mhux obbligat li jagħmel dan. Barra minn hekk, peress li r-riżultati elettorali ġew ivverifikati fid-9 ta' Marzu, tliet xhur għandhom jiġu interpretati bħala tliet xhur kalendarji, mhux 90 jum kif kien il-każ. L-eks Prim Ministru Pavel Filip tal-Partit Demokratiku qal li fis-6 ta' Settembru se jsiru elezzjonijiet parlamentari ġodda u rrifjuta li jirrikonoxxi l-koalizzjoni l-ġdida, u sejħilha gvern illegali. Wara ġimgħa ta' laqgħat governattivi doppji, xi protesti, u appoġġ tal-maġġoranza mill-komunità internazzjonali għall-koalizzjoni governattiva l-ġdida, Pavel Filip irriżenja minn Prim Ministru, iżda xorta sejjaħ elezzjonijiet ġodda. Il-Qorti Kostituzzjonali qalbet id-deċiżjoni fil-15 ta' Ġunju, u b’mod effettiv temmet il-kriżi.

Pandemija tal-COVID-19

F'Marzu 2020, minħabba l-pandemija tal-COVID-19, il-gvern iddikjara "twissija ħamra tal-kodiċi nazzjonali" meta n-numru ta' każijiet ta' koronavirus fil-pajjiż tela' għal sitta fit-13 ta' Marzu 2020. Il-gvern "ipprojbixxa l-laqgħat kollha ta' aktar minn 50. nies sal-1 ta' April, 2020 u għalqu l-iskejjel u l-kindergartens kollha f’tentattiv biex inaqqas it-tixrid tal-virus. It-titjiriet lejn Spanja, l-Italja, Franza, l-Awstrija, il-Belġju, ir-Repubblika Ċeka, Ċipru, il-Ġermanja, l-Irlanda, ir-Renju Unit, il-Polonja, il-Portugall u r-Rumanija kienu pprojbiti. Fis-17 ta' Marzu, il-Parlament iddikjara stat ta’ emerġenza għal mill-inqas 60 jum, issospenda t-titjiriet internazzjonali kollha u għalaq il-fruntieri mar-Rumanija ġirien u l-Ukrajna. Il-Moldova rrappurtat 29 każ tal-marda fis-17 ta' Marzu 2020. Il-pajjiż irrapporta l-ewwel mewt tiegħu mill-marda fit-18 ta’ Marzu 2020, meta n-numru totali ta' każijiet laħaq it-30.

Skont l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa, bejn it-3 ta' Jannar, 2020 u t-28 ta' Ġunju, 2023, ġew ikkonfermati 620,717 każ ta' COVID-19 u 12,124 mewt. Mill-11 ta' Lulju 2023, ingħataw totalta' 2,288,948 doża ta' vaċċin. Il-Moldova hija waħda mill-ewwel pajjiżi fir-Reġjun Ewropew tad-WHO li twettaq reviżjoni intra-azzjoni (IAR) tal-COVID-19 fuq talba tal-Ministeru tas-Saħħa, ix-Xogħol u l-Protezzjoni Soċjali tal-Moldova.

Presidenza ta' Maia Sandu mill-2020

Fl-elezzjoni presidenzjali ta' Novembru 2020, il-kandidata tal-oppożizzjoni favur l-Ewropa Maia Sandu ġiet eletta bħala l-president il-ġdid tar-repubblika, u għeleb lill-president attwali pro-Russu Igor Dodon u b'hekk saret l-ewwel mara eletta president tal-Moldova.

F'Diċembru 2020, il-Prim Ministru Ion Chicu, li kien imexxi gvern favur ir-Russja minn Novembru 2019, irriżenja ġurnata qabel ma Sandu ħa l-kariga. Il-Parlament, iddominat minn soċjalisti pro-Russi, ma aċċetta l-ebda kandidat għal Prim Ministru propost mill-president il-ġdid.

Fit-28 ta' April, 2021, Sandu xolt il-Parlament tar-Repubblika tal-Moldova wara li l-Qorti Kostituzzjonali temmet l-istat ta' emerġenza li kien impost fil-Moldova minħabba l-pandemija tal-koronavirus. L-elezzjonijiet parlamentari saru fil-11 ta' Lulju 2021. L-elezzjonijiet parlamentari bikrija rriżultaw f'rebħa kbira għall-Partit ta' Azzjoni u Solidarjetà (PAS) pro-Ewropea.

Fis-6 ta' Awwissu, 2021, il-kabinett immexxi minn Natalia Gavrilița ħa l-kariga b’61 vot, kollha mill-Partit ta' Azzjoni u Solidarjetà (PAS). Gavrilița rriżenjat fl-10 ta’ Frar 2023 u ġiet sostitwita minn Dorin Recean bħala Prim Ministru tal-Moldova.

Minn mindu Maia Sandu ġiet eletta President tal-Moldova, il-pajjiż wettaq l-għan ta' sħubija sħiħa fl-Unjoni Ewropea sal-2030, kif ukoll kooperazzjoni aktar profonda man-NATO. Dan irriżulta fil-Moldova ffirmat l-applikazzjoni ta' sħubija biex tissieħeb fl-UE fit-3 ta' Marzu 2022 u fit-23 ta' Ġunju, 2022, il-mexxejja tal-UE taw uffiċjalment l-istatus ta' kandidat lill-Moldova.

Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni kienet inizjattiva importanti tal-gvern, essenzjali wkoll għas-sħubija fl-UE. Fit-8 ta' Ġunju, 2021, Sandu ffirma l-ħolqien ta' għassies tal-korruzzjoni barra mill-gvern wara li ddikjara li l-istituzzjonijiet tal-istat stess kienu "bil-mod wisq." Il-bord ta' sitt membri tal-“Kumitat Konsultattiv Indipendenti Kontra l-Korruzzjoni” se jkun kopresedut mid-diplomatiku Amerikan James Wasserstrom, jinkludi ekonomisti, ġuristi u ġurnalisti u huwa parzjalment iffinanzjat mill-Unjoni Ewropea u l-Istati Uniti. Dan kien segwit mis-sospensjoni mill-gvern tal-Moldova tal-Avukat Ġenerali Alexandru Stoianoglo b’rabta ma' akkużi ta' korruzzjoni, l-eks Prim Ministru tal-Moldova Iurie Leanca kien akkużat b'abbuż ta' poter, l-eks President Igor Dodon ġie arrestat mill-awtoritajiet tal-Moldova fuq akkużi ta' korruzzjoni talli rċieva tixħim.

L-invażjoni Russa tal-Ukrajna kkawżat taqlib ekonomiku sinifikanti fil-Moldova matul l-2022, partikolarment minħabba d-dipendenza tagħha dak iż-żmien fuq iż-żejt u l-gass Russu, bl-inflazzjoni annwali tielgħa għal 22% u t-tkabbir niżel minn 14% wara l-COVID-19 għal 0.3%. %. Bi tweġiba għal dawn il-mewġ ta' xokk, il-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp (BERŻ) injetta total ta' €2 biljun (£1.74 biljun) fl-ekonomija tal-Moldova u għenha tiżgura l-provvisti tal-gass, żieda ta’ ħames darbiet meta mqabbla mal-2021. 18 ta 'Ġunju 2023, il-Prim Ministru tal-Moldova Dorin Recean ikkonferma li l-pajjiż huwa 100% indipendenti miż-żejt u l-gass naturali Russu. Huwa stqarr li "il-Moldova m'għadhiex tikkonsma gass Russu, hija integrata fin-netwerk tal-enerġija Ewropew kemm teknikament kif ukoll kummerċjalment."

Fid-19 ta' Ġunju, 2023, il-Partit Șor favur ir-Russja ġie pprojbit mill-Qorti Kostituzzjonali tal-Moldova wara xhur ta' protesti favur ir-Russja li fittxew li jiddestabilizzaw il-gvern tal-Moldova. Il-qorti ddikjarat il-partit mhux kostituzzjonali, bil-president tal-qorti, Nicolae Roșca, isemmi "artiklu tal-kostituzzjoni li jiddikjara li l-partiti għandhom, permezz tal-attivitajiet tagħhom, jiddefendu l-pluraliżmu politiku, l-istat tad-dritt u l-integrità territorjali tal-Moldova". Il-partit kien immexxi minn Ilan Shor, negozjant maħrub li ħarab lejn l-Iżrael fl-2019 wara li nstab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs in absentia. Il-President Sandu laqa’ d-deċiżjoni tal-qorti. Fis-26 ta' Ġunju, Ilan Shor ħabbar li se joħloq partit politiku ġdid biex joħroġ fl-elezzjoni ġenerali li jmiss. Fil-31 ta' Lulju, il-parlament tal-Moldova ivvota biex jipprojbixxi lill-mexxejja tal-Partit Șor pro-Russu xolt – inkluż Ilan Shor – milli joħorġu fl-elezzjonijiet għal terminu ta' ħames snin. Il-Kap u fundatur tal-partit, Ilan Șor, bħalissa maħrub mill-istat, iddikjara li se jisfida l-projbizzjoni. Partit klonu, imsejjaħ "ȘANSĂ" jew Chance Party, immexxi mill-ġurnalist Alexei Lungu ġie stabbilit minn Ilan Shor, madankollu ġie dereġistrat jumejn qabel l-elezzjonijiet lokali fost akkużi li uża fondi illegali mir-Russja.

Avvenimenti relatati mar-Russja mill-invażjoni tal-Ukrajna ġar

Fi Frar 2022, Sandu ikkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, u sejħilha ksur flagranti tal-liġi internazzjonali u tas-sovranità u l-integrità territorjali tal-Ukrajna.

Fit-28 ta' Frar, 2022, il-Prim Ministru Natalia Gavrilita ddikjarat li l-Moldova għandha timxi malajr biex issir membru tal-Unjoni Ewropea minkejja l-oġġezzjonijiet Russi.

Skont Bloomberg, waqt li kienet għaddejja l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, is-sistemi tal-kompjuter tal-gvern tal-Moldova użati għal operazzjonijiet ta' sigurtà tul il-fruntiera mal-Ukrajna kienu fil-mira tar-Russja. "Kif il-gwerra mxiet 'il quddiem, kontijiet tal-midja soċjali favur ir-Russja xerrdu talbiet foloz maħsuba biex jiskreditaw lill-gvern tal-Moldova, u t-trolls ibbumbardjaw lill-awtoritajiet tal-Moldova b'eluf ta' theddid ta' bombi foloz. F'Awwissu, il-hackers kisru s-servers tal-emails użati mill-uffiċċju tal-president tal-Moldova; f’Novembru, il-hackers ippubblikaw ukoll eluf ta’ messaġġi privati ​​li huma qalu li serqu mingħand Ana Revenco, il-ministru tal-affarijiet interni tal-Moldova, u Sergiu Litvinenco, li dak iż-żmien kien qed iservi bħala ministru tal-ġustizzja.” . Kampanja sostnuta ta' gwerra ċibernetika Russa kontra l-Moldova kompliet il-gwerra, b'"tentattivi ta' ċaħda ta' servizz biex jgħarrqu websajts tal-gvern tal-Moldova bit-traffiku u jisfurzawhom offline. Kien hemm ukoll kampanja sostnuta ta' emails ta' phishing immirati lejn kontijiet tal-gvern, b'aktar minn 1,300 riċevuti minn kmieni fl-2023."

Skont l-UNHCR, aktar minn 780,000 refuġjat Ukrain tħallew jaqsmu l-fruntiera lejn il-Moldova mill-24 ta’ Frar 2022. Minn dak in-numru, xi 107,000 għażlu li joqogħdu l-Moldova u l-bqija talbu l-ażil aktar ’il bogħod.

Il-pajjiż irċieva tifħir min-Nazzjonijiet Uniti għall-isforzi tagħha biex tipproteġi lir-refuġjati Ukraini, minkejja li huwa fost l-ifqar nazzjonijiet fl-Ewropa. Madwar 75% tar-refuġjati Ukraini fil-Moldova ġew ospitati minn familji Moldovani ordinarji, li jaqsmu djarhom mal-mistednin il-ġodda tagħhom.

L-isforzi tal-gvern stess ġew appoġġjati minn Moldovans for Peace, inizjattiva ċivika ta' NGO li toffri għajnuna lir-refuġjati Ukraini. L-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa ddikjarat li "l-awtoritajiet u l-entitajiet umanitarji fir-Repubblika tal-Moldova wrew tmexxija biex iwieġbu għall-bżonnijiet tar-refuġjati li qed jaħarbu mill-gwerra fl-Ukrajna."

L-armata Russa għandha bażi militari u maħżen kbir ta’ munizzjon fir-reġjun. Ir-Russja għandha madwar 1,500 suldat stazzjonati fit-Transnistria separatista illegali. F'Marzu 2022, l-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa rrikonoxxiet it-Transnistrija bħala "territorju tal-Moldova okkupat mir-Russja." Fl-24 ta' Frar, il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Russu ddikjara li attakk "fuq it-Transnistrija jkun "attakk fuq il-Federazzjoni Russa." Skont The Kyiv Independent, "hemm spekulazzjoni li din hija kopertura għal pjan Russu biex jinvadi jew jiddestabilizza l-Moldova. .” Il-President Sandu eskluda li l-Moldova kellha xi intenzjoni li tinvadi t-Transnistria u appella għall-kalma.

Il-gvern tal-Moldova esprima allarm u tħassib f'April 2023 meta suldati Russi stazzjonati fit-Transnistrija wettqu manuvri militari mingħajr ma talbu l-kunsens minn Chisinau. Iż-Żona ta' Sigurtà hija amministrata mill-Kummissjoni Konġunta ta' Kontroll (JCC), li tikkonsisti minn rappreżentanti mill-Moldova, ir-Russja u r-reġim separatista f'Tiraspol. "Bejn Frar u April, it-tagħmir militari korazzat Russu mxiet lil hinn mil-lat tal-Forzi Konġunti taż-Żamma tal-Paċi. Il-manuvra ma kinitx ikkoordinata mal-Kummissjoni Unifikata ta' Kontroll." Fit-8 ta' Mejju, il-mibgħut tat-Transnistria għal Moska, Leonid Manakov, talab pubblikament li r-Russja tibgħat aktar suldati Russi fit-Transnistria minħabba dawk li sejjaħ “riskji ta' sigurtà li qed jikbru” mill-Ukrajna u l-Moldova. Manakov iddikjara wkoll li "Sakemm il-missjoni taż-żamma tal-paċi tar-Russja tkompli, il-Moldova hija limitata fi kwalunkwe pjan u preparazzjoni militari kontra t-Transnistria." Il-Prim Ministru tal-Moldova Dorin Recean qal li t-truppi Russi għandhom jitkeċċew mir-reġjun.

Fil-31 ta' Ottubru, 2022, il-Ministeru tal-Intern tal-Moldova qal li debris minn missila Russa waqa’ fir-raħal tat-Tramuntana ta' Naslavcea wara li d-difiżi tal-ajru Russi interċettaw attakk b'xkubetta fl-Ukrajna ġar. Il-Ministeru rrapporta li ma kienx hemm ġrieħi, iżda t-twieqi ta' diversi djar residenzjali tkissru. L-attakk Russu kellu fil-mira diga Ukrena fuq ix-Xmara Nistru li tgħaddi mill-Moldova u l-Ukrajna. Fil-5 ta' Diċembru, missila oħra waqgħet ħdejn il-belt ta’ Briceni hekk kif ir-Russja bdiet mewġa oħra ta' attakki missilistiċi kontra l-Ukrajna. Missila oħra waqgħet fuq Larga fl-14 ta’ Jannar 2023 b’riżultat ta’ mewġa oħra ta' attakki bil-missili kontra l-Ukrajna u għal darb'oħra fuq l-istess raħal fis-16 ta’ Frar tal-istess sena. Fil-25 ta’ Settembru, missila ġġarraf f'Chițcani, għall-ewwel darba f'territorju tal-Moldova kkontrollat ​​mit-Transnistrija. Fil-11 ta’ Frar, 2024, instabu frammenti ta' drone Russu fil-belt ta' Etulia. Dan reġa’ ġara fis-17 ta’ Frar f’Etulia Nouă u fl-4 ta' April għal darb’oħra f’Etulia.

Il-“pjan ta' 10 snin” tar-Russja, miktub fl-2021, ġie leaked lill-istampa internazzjonali u kien jinvolvi l-appoġġ ta' gruppi favur ir-Russja, bl-użu tal-Knisja Ortodossa u li jhedded li jaqta’ l-provvisti tal-gass naturali bil-għan li tiddestabilizza l-Moldova.

Fi Frar 2023, ġie skopert attentat ta' kolp ta' stat minn għadd ta' atturi appoġġjati mir-Russi li kien jinvolvi sabotturi mħarrġa mill-militar bi ħwejjeġ ċivili biex jagħmlu attakki (inkluż fuq bini tal-istat) u jieħdu ostaġġi. Il-gvern tal-Moldova kellu jitwaqqa' u jiġi sostitwit minn gvern pupazz. Il-pjan allegatament involva alleanza bejn gruppi kriminali u żewġ oligarki tal-Moldova eżiljati. Il-President Sandu qal li ċittadini Russi, Montenegrini, Belarussi u Serbi kienu se jidħlu fil-Moldova biex jinċitaw protesti bħala parti mill-komplott tal-kolp ta' stat; L-intelliġenza tal-Moldova temmen li provokaturi barranin jintużaw biex jiffavorixxu inkwiet vjolenti waqt protesti kontra l-gvern. Ċittadini barranin kienu wkoll se jipparteċipaw f'azzjonijiet vjolenti. Sandu akkredita lill-imsieħba Ukraini li skoprew il-postijiet u l-aspetti loġistiċi tal-plott. F’laqgħa ta’ tagħrif fl-10 ta’ Marzu, il-Koordinatur tal-Komunikazzjoni Strateġika tal-Kunsill tas-Sigurtà Nazzjonali tal-Istati Uniti John Kirby ħareġ informazzjoni miksuba mill-Istati Uniti dwar l-isforzi Russi biex tiddestabilizza l-Moldova. Kirby stqarr li l-gvern Amerikan jemmen li r-Russja qed twettaq sforzi ta’ destabilizzazzjoni fil-Moldova bl-għan aħħari li jissostitwixxi l-gvern attwali tal-Moldova b’wieħed li jkun aktar favur l-interessi Russi.

Gvern u Politika

Ir-Repubblika tal-Moldova hija repubblika kostituzzjonali b'sistema parlamentari unikamerali ta' gvern u elezzjonijiet kompetittivi u multipartiti. Il-kostituzzjoni tistabbilixxi setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi, kif ukoll ġudikatura indipendenti u separazzjoni ċara tas-setgħat. Il-president jaġixxi bħala kap ta' stat, jiġi elett kull erba' snin u jista' jerġa' jiġi elett darba. Il-prim ministru jaġixxi bħala kap tal-gvern, maħtur mill-president bl-appoġġ tal-parlament. Il-kap tal-gvern min-naħa tiegħu jgħaqqad kabinett, soġġett għall-approvazzjoni parlamentari. L-awtorità leġiżlattiva hija tal-Parlament unikamerali tal-Moldova, li għandu 101 siġġu u li l-membri tiegħu jiġu eletti b'vot popolari fuq il-listi tal-partiti kull erba' snin. Ir-residenza uffiċjali tal-president hija l-Palazz Presidenzjali, Chisinau.

Wara r-riżenja tal-prim ministru u l-gvern fl-2020 u n-nuqqas tal-president u l-parlament li jiffurmaw gvern ġdid, saru elezzjonijiet parlamentari bikrija f'Lulju 2021. Skont osservaturi mill-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, l-elezzjonijiet parlamentari tal-2021 kienu amministrati tajjeb u kompetittivi, u l-libertajiet fundamentali kienu fil-biċċa l-kbira rispettati. Il-Partit Azzjoni u Solidarjetà kiseb 63 siġġu minn 101 fil-parlament, biżżejjed biex jifforma maġġoranza ta' partit wieħed.

Il-Kostituzzjoni tal-Moldova tal-1994 tistabbilixxi l-qafas għall-gvern tal-pajjiż. Maġġoranza parlamentari ta' mill-inqas żewġ terzi hija meħtieġa biex tiġi emendata l-Kostituzzjoni tal-Moldova, li ma tistax tiġi riveduta fi żminijiet ta' gwerra jew ta' emerġenza nazzjonali. Emendi għall-Kostituzzjoni li jaffettwaw is-sovranità, l-indipendenza jew l-għaqda tal-istat jistgħu jsiru biss wara li maġġoranza tal-votanti jappoġġjaw il-proposta f'referendum. Barra minn hekk, ma tista’ ssir l-ebda reviżjoni biex jiġu limitati d-drittijiet fundamentali tal-persuni enumerati fil-Kostituzzjoni. Il-kostituzzjoni tal-1994 tistabbilixxi wkoll Qorti Kostituzzjonali indipendenti, magħmula minn sitt imħallfin (tnejn maħtura mill-President, tnejn mill-Parlament u tnejn mill-Kunsill Suprem tal-Ġudikatura), li jservu mandati ta' sitt snin, li matulhom ma jistgħux jitneħħew u huma mhux subordinat għal ebda setgħa. Il-qorti hija vestita bis-setgħa ta' reviżjoni ġudizzjarja fuq l-atti kollha tal-parlament, fuq id-digrieti presidenzjali u fuq it-trattati internazzjonali ffirmati mill-pajjiż.

Il-kap tal-istat huwa l-president tal-Moldova, li bejn l-2001 u l-2015 ġie elett mill-Parlament tal-Moldova, li jeħtieġ l-appoġġ ta' tlieta minn ħamsa tad-deputati (mill-inqas 61 vot). Din is-sistema kienet imfassla biex tnaqqas l-awtorità eżekuttiva favur il-leġiżlattiva. Madankollu, il-Qorti Kostituzzjonali ddeċidiet fl-4 ta' Marzu, 2016 li din il-bidla kostituzzjonali adottata fl-2000 fir-rigward tal-elezzjoni presidenzjali kienet antikostituzzjonali, u b'hekk reġġa’ lura l-metodu tal-elezzjoni tal-president għal sistema ta' elezzjoni diretta b’żewġ rawnds.

Relazzjonijiet barranin

Wara li kisbet l-indipendenza mill-Unjoni Sovjetika, il-politika barranija tal-Moldova tfasslet bil-ħsieb li jiġu stabbiliti relazzjonijiet ma' pajjiżi Ewropej oħra, newtralità u integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea. F'Mejju 1995, il-pajjiż iffirma l-Konvenzjoni tal-Assemblea Interparlamentari tas-CIS biex isir membru u ġie ammess ukoll f'Lulju 1995 fil-Kunsill tal-Ewropa.

Fl-1992, il-Moldova saret membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSCE), il-Kunsill tal-Kooperazzjoni tal-Atlantiku tat-Tramuntana, il-Bank Dinji, il-Fond Monetarju Internazzjonali u l-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp. Fl-1994, il-Moldova saret parteċipant fil-programm ta' Sħubija tan-NATO għall-Paċi. Fl-1996, il-pajjiż ingħaqad ma' La Francophonie u fl-2001 mal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u fl-2002 mal-Qorti Kriminali Internazzjonali.

Fl-2005, il-Moldova u l-Unjoni Ewropea stabbilixxew pjan ta' azzjoni biex itejbu l-kooperazzjoni bejn il-Moldova u l-Unjoni. Fl-aħħar ta' l-2005, fuq talba konġunta tal-presidenti tal-Moldova u l-Ukrajna, inħolqot il-Missjoni ta' Assistenza fil-Fruntieri tal-Unjoni Ewropea fil-Moldova u l-Ukrajna (EUBAM). L-EUBAM tgħin lill-gvernijiet tal-Moldova u l-Ukrajna jġibu l-proċeduri tal-fruntieri u tad-dwana tagħhom eqreb lejn l-istandards tal-UE u toffri appoġġ liż-żewġ pajjiżi fil-ġlieda kontra l-kriminalità transkonfinali.

Wara l-Gwerra tat-Transnistrija tal-1990-1992, il-Moldova fittxet soluzzjoni paċifika għall-kunflitt fir-reġjun tat-Transnistria billi ħadmet mar-Rumanija, l-Ukrajna u r-Russja, appellat għal medjazzjoni internazzjonali u kkooperaw mal-missjonijiet ta' tfittxija u osservazzjoni tal-OSKE u tan-NU. Il-Ministru tal-Affarijiet Barranin tal-Moldova Andrei Stratan sostna kemm-il darba li t-truppi Russi stazzjonati fir-reġjun tal-ħruġ kienu hemm kontra r-rieda tal-gvern tal-Moldova u talbuhom jitilqu kompletament u mingħajr kundizzjonijiet. Fl-2012, inċident fiż-żona tas-sigurtà rriżulta fil-mewt ta' ċivili, li żied it-tensjoni mar-Russja.

F'Settembru 2010, il-Parlament Ewropew approva għotja ta' €90 miljun lill-Moldova. Il-flus kellhom jikkumplimentaw il-$570 miljun f'self mill-Fond Monetarju Internazzjonali, il-Bank Dinji u appoġġ bilaterali ieħor diġà mogħti lill-Moldova. F'April 2010, ir-Rumanija offriet lill-Moldova għajnuna għall-iżvilupp b'valur ta' €100 miljun, filwaqt li n-numru ta' boroż ta' studju għall-istudenti tal-Moldova rdoppja għal 5,000. Taħt ftehim ta' self iffirmat fi Frar 2010, il-Polonja pprovdiet $15-il miljun bħala komponent tal-appoġġ tagħha lill-Moldova fl-isforzi tagħha ta' integrazzjoni Ewropea. L-ewwel laqgħa konġunta tal-Gvernijiet tar-Rumanija u l-Moldova, li saret f'Marzu 2012, ikkonkludiet b'diversi ftehimiet bilaterali f'diversi oqsma. L-orjentazzjoni Ewropea “kienet il-politika tal-Moldova f’dawn l-aħħar snin u din hija l-politika li trid tkompli,” qal Nicolae Timofti lil-leġiżlaturi qabel l-elezzjoni tiegħu fl-2012.

Fid-29 ta' Novembru 2013, f'summit f'Vilnius, il-Moldova ffirmat ftehim ta' assoċjazzjoni mal-Unjoni Ewropea ddedikat għas-"Sħubija tal-Lvant" tal-Unjoni Ewropea mal-pajjiżi li qabel kienu Sovjetiċi. L-eks President Rumen Traian Băsescu ddikjara li r-Rumanija se tagħmel kull sforz biex il-Moldova tingħaqad mal-UE kemm jista' jkun malajr. Bl-istess mod, Traian Băsescu stqarr li l-unifikazzjoni tal-Moldova u r-Rumanija hija l-proġett nazzjonali li jmiss għar-Rumanija, peress li aktar minn 75% tal-popolazzjoni titkellem bir-Rumen.

Adeżjoni fl-Unjoni Ewropea

Oldavia stabbiliet l-2030 bħala l-iskadenza għas-sħubija fl-UE.

Il-Moldova ffirmat il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni mal-Unjoni Ewropea fi Brussell fis-27 ta' Ġunju, 2014. L-iffirmar sar wara li l-ftehim ġie abbozzat f'Vilnius f'Novembru 2013.

Il-Moldova ffirmat l-applikazzjoni għas-sħubija fl-UE fit-3 ta' Marzu 2022. Fit-23 ta' Ġunju, 2022, il-mexxejja tal-UE taw uffiċjalment l-istatus ta' pajjiż kandidat tal-Moldova. Il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti qed jgħin ukoll lill-Moldova biex timplimenta r-riformi meħtieġa għas-sħubija sħiħa tagħha fl-2030. Ir-Rappreżentant Għoli tal-Unjoni Ewropea għall-Affarijiet Barranin u l-Politika ta' Sigurtà, Josep Borrell, ikkonferma li t-triq lejn l-adeżjoni ma tiddependix mill- riżoluzzjoni tal-kunflitt tat-Transnistrija.

Fis-27 ta' Ġunju, il-Moldova ffirmat ftehim komprensiv ta' kummerċ ħieles mal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles. Fit-28 ta’ Ġunju 2023, l-Unjoni Ewropea ħabbret programm ta' appoġġ u investiment ta' €1.6 biljun għall-Moldova, minbarra li kkonfermat tnaqqis fil-prezz tad-dejta mobbli u r-rati tar-roaming tal-vuċi fil-Moldova mill-operaturi tan-netwerks tat-telekomunikazzjoni Ewropej u tal-Moldova, kif ukoll mill-Moldova. l-adeżjoni mal-pjattaforma konġunta tax-xiri tal-gass tal-UE.

Taħditiet ta' adeżjoni formali bdew fit-13 ta' Diċembru 2023. Referendum dwar is-sħubija fl-UE huwa ppjanat għall-ħarifa tal-2024; Mhux se jkun hemm ċentri tal-votazzjoni fit-Transnistria, iżda r-residenti hemmhekk se jkunu ħielsa li jivvjaġġaw lejn żoni oħra tal-Moldova biex jivvutaw jekk jixtiequ.

Russja

F'dokument imfassal fl-2021 mid-Direttorat tal-Kooperazzjoni Transkonfinali tas-Servizz Federali tas-Sigurtà tar-Russja, intitolat "Objettivi strateġiċi tal-Federazzjoni Russa fir-Repubblika tal-Moldova", huwa stabbilit pjan ta' għaxar snin biex jiddestabilizza l-Moldova, bl-użu tal-enerġija. rikatt , sorsi politiċi u elite tal-Moldova favorevoli għar-Russja u l-Knisja Ortodossa.

Il-mexxejja reliġjużi għandhom rwol fil-formulazzjoni tal-politika barranija. Mill-waqgħa tal-Unjoni Sovjetika, il-gvern Russu spiss uża r-rabtiet tiegħu mal-Knisja Ortodossa Russa biex jimblokka u jfixkel l-integrazzjoni ta’ stati ex Sovjetiċi bħall-Moldova fil-Punent.

Fi Frar 2023, ir-Russja kkanċellat digriet tal-2012 li jappoġġja s-sovranità tal-Moldova. F'Mejju 2023, il-gvern ħabbar l-intenzjonijiet tiegħu li jirtira mill-Commonwealth ta' Stati Indipendenti u s-sospensjoni immedjata tal-parteċipazzjoni tiegħu. F'Lulju 2023, il-Moldova għaddiet liġi dwar id-denunzja tal-ftehim dwar is-sħubija tal-Moldova fl-Assemblea Interparlamentari tas-CIS.

Fil-25 ta' Lulju 2023, il-gvern tal-Moldova sejjaħ lill-ambaxxatur Russu fil-Moldova, Oleg Vasnetsov, wara li l-midja rrapportat li kien hemm apparat ta' spjunaġġ suspettat fuq il-bejt tal-ambaxxata tiegħu f'Chisinau. Fis-26 ta’ Lulju, 2023, il-gvern tal-Moldova keċċa 45 diplomatiku Russu u persunal tal-ambaxxata minħabba azzjonijiet ostili mmirati biex jiddistabbilizzaw ir-Repubblika tal-Moldova, skont il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nicu Popescu. Fit-30 ta’ Lulju, l-ambaxxata Russa ħabbret li se tissospendi l-ħatriet konsulari “għal raġunijiet tekniċi”.

Is-Servizz ta' Sigurtà u Intelliġenza (SIS) tal-Moldova wkoll temm il-ftehimiet ta' sħubija kollha mal-FSB tar-Russja wara li bagħat notifiki uffiċjali lill-awtoritajiet f'Moska.

Sigurtà

Fl-24 ta' April, 2023, l-Unjoni Ewropea ħolqot Missjoni ta’ Sħubija fil-Moldova permezz tal-Politika ta' Sigurtà u Difiża Komuni tagħha. Il-missjoni tfittex li tappoġġja lill-gvern tal-Moldova fil-ġlieda kontra t-theddid ibridu li qed jiffaċċja l-pajjiż bħala riżultat tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022.

Memorandum datat id-29 ta' Marzu, 2023 iddikjara li l-missjoni għandha l-għan li “ssaħħaħ ir-reżiljenza tas-settur tas-sigurtà tal-Moldova fil-qasam tal-ġestjoni tal-kriżijiet, kif ukoll ittejjeb ir-reżiljenza għal theddid ibridu, inkluża ċ-ċibersigurtà, u tiġġieled il-manipulazzjoni u l-interferenza ta' persuni barranin. informazzjoni”. Il-mandat inizjali tal-missjoni huwa mistenni li jkun ta' sentejn u se jikkonsisti f'sa 40 uffiċjal tal-pulizija u tad-dwana u uffiċjali ġudizzjarji. L-Estonja, il-Latvja, il-Litwanja, il-Ġermanja, il-Polonja, l-Isvezja, ir-Repubblika Ċeka, il-Portugall, ir-Rumanija u d-Danimarka esprimew appoġġ għall-missjoni.

Fit-2 ta' Frar, 2023, il-Moldova għaddiet liġi li tintroduċi sanzjonijiet kriminali għas-separatiżmu, inklużi sentenzi ta' ħabs. Il-liġi tkompli tikkriminalizza l-finanzjament u l-inċitament tas-separatiżmu, il-konfoffa kontra l-Moldova u l-ġbir u s-serq ta' informazzjoni li tista’ tagħmel ħsara lis-sovranità, l-indipendenza u l-integrità tal-pajjiż.

Militari

Il-forzi armati tal-Moldova jikkonsistu mill-Forzi tal-Art u l-Forza tal-Ajru. Il-Moldova żżomm armata permanenti ta' 6,500 suldat biss u tonfoq biss 0.4 fil-mija tal-PGD tagħha fid-difiża, ferm lura mill-ġirien reġjonali tagħha.

Il-Moldova aċċettat l-obbligi rilevanti kollha tal-kontroll tal-armi tal-ex Unjoni Sovjetika. Fit-30 ta' Ottubru 1992, il-Moldova rratifikat it-Trattat dwar il-Forzi Armati Konvenzjonali fl-Ewropa, li jistabbilixxi limiti wesgħin fuq kategoriji ewlenin ta' tagħmir militari konvenzjonali u jipprovdi għall-qerda ta' armi li jaqbżu dawk il-limiti. Il-pajjiż aderixxa għad-dispożizzjonijiet tat-Trattat tan-Non-Proliferazzjoni Nukleari f'Ottubru 1994 f'Washington, D.C. M'għandux armi nukleari, bijoloġiċi, kimiċi jew radjoloġiċi. Il-Moldova ngħaqdet mas-Sħubija għall-Paċi tal-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku tat-Tramuntana fis-16 ta' Marzu, 1994.

Il-Moldova hija impenjata għal għadd ta' regolamenti internazzjonali u reġjonali dwar il-kontroll tal-armi, bħall-Protokoll tan-NU dwar l-Armi tan-Nar, il-Pjan ta' Implimentazzjoni Reġjonali tal-Patt ta' Stabbiltà, il-Programm ta' Azzjoni tan-NU (PoA) u d-Dokumenti tal-Konvenzjoni tal-OSCE dwar Ħażniet ta' Munizzjon Konvenzjonali. Minn meta ddikjarat l-indipendenza tagħha fl-1991, il-Moldova pparteċipat f'missjonijiet taż-żamma tal-paċi tan-NU fil-Liberja, il-Kosta tal-Avorju, is-Sudan u l-Ġeorġja. Fit-12 ta 'Novembru, 2014, l-Istati Uniti taw 39 Humvees u 10 karrijiet, b'valur ta' US$ 700,000, lit-22 Battaljun taż-Żamma tal-Paċi tal-Armata Nazzjonali tal-Moldova biex "iżżid il-kapaċità kontinġenti taż-żamma tal-paċi tal-Moldova".

Il-Moldova ffirmat ftehim militari mar-Rumanija biex issaħħaħ is-sigurtà reġjonali fl-2015. Il-ftehim huwa parti mill-istrateġija tal-Moldova biex tirriforma l-militar tagħha u tikkoopera mal-ġirien tagħha.

Mill-2022 'l hawn, l-armata bdiet proċess ta' modernizzazzjoni u rċeviet aktar minn 87 miljun ewro b'appoġġ għall-modernizzazzjoni tas-settur tad-difiża u t-tisħiħ tas-sigurtà permezz tal-Fond Ewropew għall-Paċi. F'Ottubru 2022, il-Ministru tad-Difiża Anatolie Nosatii ddikjara li 90 fil-mija tat-tagħmir militari tal-pajjiż huwa skadut u ta 'oriġini Sovjetika, li jmur lura għas-snin sittin u tmenin f'April 2023, Valeriu Mija, Segretarju tal-Istat għall-Politika tad-Difiża u r-Riforma tal-Armata Nazzjonali. Ministeru tad-Difiża, iddikjara li l-Moldova kellha bżonn $275 miljun biex timmodernizza l-forzi armati tagħha, speċjalment fid-dawl tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna u l-preżenza ta' 1,500 suldat Russu li jokkupaw illegalment ir-reġjun tat-Transnistria F'Ġunju 2023, il-Polonja bagħtet ukoll trasport ta' tagħmir militari b'valur ta' 8 miljun ewro (inklużi drones, laptops, tagħmir għar-rimi tal-artikoli splussivi u tagħmir tal-ultrasound) lill-pulizija tal-Moldova biex tiżdied is-sigurtà interna tal-pajjiż. Analisti fiċ-Ċentru għall-Analiżi tal-Politika Ewropea talbu għal aktar donazzjonijiet tal-armi tal-Punent.

Organizzazzjoni territorjali

Il-Moldova hija maqsuma fi 32 distrett (raioane, raion singular), tliet muniċipalitajiet u żewġ reġjuni awtonomi (Gagauzia u x-Xatt tax-Xellug tad-Dniester). L-istatus finali tat-Transnistria huwa kkontestat, peress li l-gvern ċentrali ma jikkontrollax dak it-territorju. 10 ibliet oħra, inklużi Comrat u Tiraspol.

Il-Moldova għandha 66 belt (belt), 13 minnhom bi status muniċipali, u 916 komun. 700 raħal ieħor huma żgħar wisq biex ikollhom amministrazzjoni separata u amministrattivament huma parti minn bliet (41 minnhom) jew komuni (659). Dan jagħmel total ta' 1,682 lokalità fil-Moldova, li tnejn minnhom huma diżabitati.

L-akbar belt fil-Moldova hija Chisinau, b'popolazzjoni ta' madwar 695,400. It-tieni l-akbar belt hija Tiraspol, b'129,500 abitant, segwita minn Bălți (146,900) u Bender (91,000).

Aġenziji ta' l-infurzar tal-liġi u servizzi ta' emerġenza

Il-pulizija tal-Moldova (Ispettorat Ġenerali tal-Pulizija) tirrapporta lill-Ministeru tal-Intern u hija l-aġenzija ewlenija tal-infurzar tal-liġi, responsabbli għas-sigurtà interna, l-ordni pubbliku, it-traffiku u l-investigazzjonijiet kriminali. Diversi aġenziji responsabbli mill-ġestjoni tal-fruntieri, sitwazzjonijiet ta' emerġenza, migrazzjoni u ażil jirrapportaw ukoll lill-ministeru. L-awtoritajiet ċivili żammew kontroll effettiv fuq il-forzi tas-sigurtà. Il-pulizija tal-Moldova huma maqsuma f'organizzazzjonijiet statali u muniċipali. Il-pulizija tal-istat tipprovdi l-infurzar tal-liġi fil-Moldova kollha, filwaqt li l-pulizija muniċipali topera fil-livell amministrattiv lokali. Il-forzi tal-pulizija nazzjonali u muniċipali ħafna drabi jikkollaboraw mill-qrib għal skopijiet ta' infurzar tal-liġi. Il-Brigata tal-Forzi Speċjali "Fulger" hija forza tal-pulizija speċjalizzata u lesta għall-ġlied primarjament responsabbli biex tindirizza l-kriminalità organizzata, il-kriminalità vjolenti serja u s-sitwazzjonijiet ta' ostaġġi. Huma subordinati għall-Ispettorat Ġenerali tal-Pulizija u, għalhekk, taħt kontroll ċivili strett.

Hemm ukoll bosta istituzzjonijiet tal-pulizija aktar speċjalizzati, inkluż id-Dipartiment tal-Pulizija Muniċipali ta’ Chisinau u d-Direttorat Ġenerali tal-Investigazzjoni Kriminali. Il-Pulizija tal-Fruntiera tal-Moldova hija responsabbli għas-sigurtà tal-fruntieri. Kienet fergħa militari sal-2012, meta ġiet taħt il-kontroll tal-Ministeru tal-Intern. Skont il-Liġi dwar l-Użu tal-Forza mill-Pulizija Madwar id-Dinja, "Il-Moldova ma tirregolax jew tirrestrinġix l-użu tal-armi tan-nar minn uffiċjali tal-infurzar tal-liġi, kif meħtieġ mil-liġi internazzjonali. L-użu tal-armi tan-nar mill-pulizija jista’ jkun legali biss meta jkun meħtieġ biex jilqgħu theddida imminenti ta' mewt jew korriment serju jew theddida serja u mill-qrib għall-ħajja.

Is-Servizz ta' Sigurtà u Intelliġenza (SIS) huwa aġenzija statali tal-Moldova speċjalizzata fl-iżgurar tas-sigurtà nazzjonali billi teżerċita l-miżuri kollha xierqa ta' intelligence u kontro-intelliġenza, bħal: ġbir, ipproċessar, verifika u kapitalizzazzjoni ta' informazzjoni meħtieġa biex tidentifika, tipprevjeni u tiġġieled kwalunkwe azzjoni li, skond għal-liġi, tirrappreżenta theddida interna jew esterna għall-indipendenza, is-sovranità, l-unità, l-integrità territorjali, l-ordni kostituzzjonali, l-iżvilupp demokratiku, is-sigurtà interna tal-istat, is-soċjetà u ċ-ċittadini, l-istat tar-Repubblika tal-Moldova, il-funzjonament stabbli ta' vitali fergħat tal-ekonomija nazzjonali, kemm fit-territorju tar-Repubblika tal-Moldova kif ukoll barra.

Is-servizzi ta' emerġenza fil-Moldova jikkonsistu f'servizzi mediċi ta' emerġenza, unitajiet ta' tfittxija u salvataġġ, u servizz tat-tifi tan-nar tal-istat. Hemm żewġ sptarijiet fil-kapitali Chisinau, il-wieħed ewlieni huwa l-Isptar Internazzjonali Medpark, u sptarijiet ġenerali f’Bălți, Briceni, Cahul u Călărași. Il-Moldova għandha sistema ta' kura tas-saħħa universali permezz ta' pjan obbligatorju ta' assigurazzjoni tas-saħħa. Casa Mariorei, imwaqqfa fl-2002, huwa kenn għall-vittmi tal-vjolenza domestika f'Chisinau li jipprovdi kenn, kura medika, pariri legali u appoġġ psikosoċjali lil nisa, immigranti u refuġjati tal-Moldova nattiva.

Ġeografija

Il-Moldova hija pajjiż bla baħar li jinsab fl-Ewropa tal-Lvant, fil-rokna tal-Grigal tal-Balkani fil-baċin tal-Baħar l-Iswed, bejn latitudnijiet 45° u 49° N, u l-aktar bejn is-26° u 30° E (żona żgħira tinsab fil-Lvant ta' 30°). Il-pajjiż jinsab fil-lvant tal-Muntanji Karpazji u huwa mdawwar mar-Rumanija lejn il-punent u l-Ukrajna fit-tramuntana, il-lvant u n-nofsinhar. It-tul totali tal-fruntieri nazzjonali huwa 1,389 km, inklużi 939 km mal-Ukrajna u 450 km mar-Rumanija. Il-pajjiż huwa separat mir-Rumanija lejn il-punent mix-Xmara Prut u lejn il-lvant mill-Ukrajna mix-Xmara Dniester. L-erja totali hija 33,843.5 km2 (13,067.0 sq mi), li minnhom 960 km2 (370 sq mi) huwa ilma. Il-biċċa l-kbira tal-pajjiż (madwar 88% taż-żona) jinsab fir-reġjun tal-Bessarabia.

Għalkemm il-pajjiż huwa teknikament mingħajr kosta, fl-1999 il-Moldova akkwistat mill-Ukrajna (bi skambju li ċediet medda ta' triq ikkontestata fil-Lvant tal-pajjiż) quddiem xmara ta' 0.45 kilometru għad-Danubju, fil-konfluwenza tax-xmajjar Danubju u Prut. Dan ittrasforma l-belt antika ta' Giurgiulești (fil-rokna tal-Lbiċ tal-pajjiż) f’port tax-xmara, li pprovda lill-Moldova b'aċċess għall-ilmijiet internazzjonali permezz tad-Danubju u l-Baħar l-Iswed. Ix-Xmara Dniester, li titla’ fl-Ukrajna ħdejn il-belt ta' Drohobych, tgħaddi mill-Moldova, u tiżvojta fil-Baħar l-Iswed fl-Ukrajna. Fl-eqreb punt tagħha, il-Moldova hija separata mil-Liman Dniester, estwarju tal-Baħar l-Iswed, bi 3 km biss ta' territorju Ukrain.

Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-pajjiż huwa muntanjuż, l-elevazzjonijiet qatt ma jaqbżu l-430 m (1,410 pied), bl-ogħla punt ikun l-Għolja Bălănești. L-Għoljiet tal-Moldova huma parti mill-Plateau tal-Moldova, li ġeoloġikament joriġina mill-Muntanji Karpazji. Is-suddiviżjonijiet tagħha fil-Moldova jinkludu l-Għoljiet tad-Dniester (l-Għoljiet tal-Moldova tat-Tramuntana u d-Dniester Ridge), il-Pjanura tal-Moldova (Wied ta' Prut Nofsani u Steppa ta' Bălți) u l-Plateau Ċentrali tal-Moldova (Għoljiet ta' Ciuluc-Soloneț, Hills Cornești —Codri massif, "Codri" tfisser "" foresti”—Għoljiet ta' Lower Dniester, Lower Prut wied u għoljiet Tigheci). Fin-nofsinhar, il-pajjiż għandu pjanura żgħira, il-pjanura Bugeac. It-territorju tal-Moldova fil-lvant tax-Xmara Dniester huwa maqsum bejn partijiet tal-Plateau Podolian u partijiet tal-Isteppa Eurasjatika. Il-ħamrija ta' Chernozem eċċezzjonalment rikka tal-Moldova tkopri madwar tliet kwarti tal-art tal-pajjiż.

Il-kapitali u l-akbar belt tal-Moldova hija Chisinau, b'madwar terz tal-popolazzjoni tal-pajjiż residenti fiż-żona metropolitana tagħha. Chisinau huwa ċ-ċentru industrijali u kummerċjali ewlieni tal-Moldova, u jinsab fiċ-ċentru tal-pajjiż, fuq ix-Xmara Bîc, tributarju tad-Dniester. It-tieni l-akbar belt fil-Moldova hija Tiraspol, li tinsab fuq ix-xatt tal-Lvant tad-Dniester. It-tielet l-akbar belt fil-pajjiż hija Bălți, spiss imsejħa l-"kapitali tat-tramuntana". Hija tinsab 127 kilometru (79 mi) fit-tramuntana tal-kapitali Chisinau, u tinsab fuq ix-Xmara Răut, tributarju tad-Dniester, f'pajsaġġ muntanjuż fl-isteppa Bălți.

Klima

Il-Moldova għandha klima moderatament kontinentali; Il-viċinanza tagħha mal-Baħar l-Iswed tagħmel il-klima kemxejn kiesħa fil-ħarifa u fix-xitwa u relattivament friska fir-rebbiegħa u fis-sajf.

Is-Sjuf huma sħan u twal, b’temperaturi medji ta' madwar 20°C (68°F), u x-xtiewi huma relattivament ħfief u niexfa, b'temperaturi medji ta' Jannar ta' -4°C (25°F). Xita annwali, li tvarja minn madwar 600 mm (24 in) fit-tramuntana għal 400 mm (16 in) fin-nofsinhar, tista' tvarja ħafna; Perijodi niexfa fit-tul mhumiex tas-soltu. L-akbar xita sseħħ fil-bidu tas-sajf u għal darb'oħra f'Ottubru; Xita qawwija u maltempati bir-ragħad huma komuni. Minħabba t-terren irregolari, xita qawwija tas-sajf ħafna drabi tikkawża erożjoni tax-xmajjar u ħama.

L-ogħla temperatura li qatt ġiet irreġistrata fil-Moldova kienet ta' 41.5 °C (106.7 °F) fil-21 ta' Lulju 2007 f'Camenca. L-inqas temperatura li qatt ġiet irreġistrata kienet -35.5 °C (−31.9 °F) fl-20 ta' Jannar, 1963 f’Brătușeni, Kontea ta' Edineț.

Bijodiversità

Fitoġeografikament, il-Moldova hija maqsuma bejn il-Pjanura tal-Ewropa tal-Lvant u l-isteppa Pontiku-Kaspju tar-reġjun ċirboreali fi ħdan ir-Renju Boreali. Hija dar għal tliet ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali, steppa tal-foresti tal-Ewropa tal-Lvant, u steppa Pontika. Il-foresti bħalissa jkopru biss 11% tal-Moldova, għalkemm l-istat qed jagħmel sforzi biex iżid il-firxa tagħhom. Kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2019 ta' 2.2/10, u kklassifikah fil-158 post globalment minn 172 pajjiż. Annimali tal-kaċċa, bħal ċriev aħmar, ċriev u ħanżir selvaġġ, jistgħu jinstabu f'dawn iż-żoni bis-siġar.

• Riserva Codru Callejones 1971 5,177 ettaru (52 km 2)
• Iagorlîc Dubasari 1988 836 ettaru (8 km 2)
• Lower Prut Cahul 1991 1,691 ettaru (17 km 2)
• Plaiul Fagului Ungheni 1992 5,642 ettaru (56 km 2 )
• Pádurea Domneasca Glodeni 1993 6,032 ettaru (60 km 2 )

Imwaqqfa fl-1990, il-Moviment Ekoloġiku tal-Moldova, organizzazzjoni nazzjonali, mhux governattiva u mingħajr skop ta' qligħ li hija membru tal-Unjoni Internazzjonali għall-Konservazzjoni tan-Natura, ilu jaħdem biex jirrestawra l-ambjent naturali bil-ħsara tal-Moldova. Il-moviment huwa r-rappreżentant nazzjonali taċ-Ċentru "Naturopa" tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Programm tal-Ambjent tan-Nazzjonijiet Uniti.

Is-saigas, li darba kienu jvarjaw mill-Gżejjer Brittaniċi sa l-Asja Ċentrali, li jgħaddu mill-Istrett ta’ Bering, l-Alaska u l-Yukon tal-Kanada, kif ukoll it-Territorji tal-Majjistral, baqgħu ħajjin fil-Moldova u r-Rumanija sal-aħħar tas-seklu 18. Id-deforestazzjoni, il-pressjoni tal-popolazzjoni, u l-kaċċa żejda qerdu l-merħliet indiġeni tas-saiga, li bħalissa huma fil-periklu. Huma kienu meqjusa bħala annimal karatteristika ta 'Scythia fi żminijiet antiki. L-istoriku Strabon irrefera għas-saigas bħala kolos, u ddeskrivihom bħala “ta' daqs bejn dak ta' ċriev u muntun” u kien maħsub (minn jifhem imma ħażin) li jixorbu minn imnieħer.

Annimal ieħor li kien estint fil-Moldova mis-seklu 18 sa ' ftit ilu kien il-Bison Ewropew jew Bison Ewropew. L-ispeċi reġgħet ġiet introdotta bil-wasla ta' tliet bisonti Ewropej mill-Foresta Białowieża fil-Polonja diversi jiem qabel Jum l-Indipendenza tal-Moldova fis-27 ta' Awwissu, 2005.

Ekonomija

Ħarsa ġenerali

L-ekonomija tal-Moldova hija ekonomija emerġenti bi dħul medju superjuri, b'indiċi ta' żvilupp uman għoli. Minn meta l-pajjiż kiseb l-indipendenza mill-Unjoni Sovjetika fl-1992, kompla b'mod kostanti lejn ekonomija tas-suq. Skont il-Bank Dinji, minkejja prestazzjoni ekonomika qawwija matul l-aħħar għoxrin sena, il-Moldova għadha waħda mill-ifqar nazzjonijiet fl-Ewropa. It-tkabbir baqa' relattivament għoli mis-snin disgħin, b'livelli baxxi ta' qgħad u livelli ta' faqar li qed jonqsu, iżda taħlita ta' fatturi demografiċi, speċjalment popolazzjoni li qed tixjieħ u livelli sinifikanti ta' emigrazzjoni, u avvenimenti reġjonali reċenti, speċjalment l-invażjoni tal-Ukrajna tar-Russja, ħolqu. sfidi ekonomiċi serji għall-ekonomija tal-Moldova, partikolarment minħabba l-inflazzjoni u ż-żieda fil-prezzijiet tal-enerġija. It-tkabbir tal-produttività baqa' fqir, u proporzjon sinifikanti tal-popolazzjoni tiddependi fuq il-pensjonijiet tal-gvern u l-assistenza soċjali. Minħabba d-dipendenza storika tal-Moldova fuq iż-żejt u l-gass naturali Russu, is-settur tal-enerġija ħoloq sfida partikolari għall-ekonomija tal-pajjiż.

Il-PGD per capita kważi rdoppja minn $2,749 (USD) fl-2015 għal $5,562 fl-2022. Wara l-pandemija tal-COVID-19 u l-illokkjar sussegwenti, it-tkabbir annwali tal-PGD irkupra għal 13.9% fl-2021, qabel L-invażjoni Russa tal-Ukrajna, il-kriżi tal-enerġija u l- Il-kriżi tar-refuġjati ikkawżat li t-tkabbir waqa’ għal -5.9%. Mill-2022, il-qgħad għadu baxx għal 2.3%, iżda l-inflazzjoni kienet żdiedet drastikament għal 28.7% minħabba l-kriżi tal-enerġija kkawżata mill-invażjoni. F'dawn l-aħħar snin, il-pajjiż irċieva għajnuna ekonomika sinifikanti mill-Unjoni Ewropea, l-IMF u l-Bank Dinji, partikolarment wara l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. L-IMF ibassar li fl-2023 l-ekonomija se titjieb minn kontrazzjoni ta' 1.5% għal tkabbir ta' 1.5%.

Il-Moldova għadha vulnerabbli ħafna għall-varjazzjonijiet fir-rimessi minn ħaddiema barra l-pajjiż (li jikkostitwixxu 25 fil-mija tal-PGD), l-esportazzjonijiet lejn il-Commonwealth tal-Istati Indipendenti (CIS) u l-Unjoni Ewropea (UE) (88 fil-mija tal-esportazzjonijiet totali) u l-appoġġ tad-donaturi (madwar 10 fil-mija). tan-nefqa pubblika). Il-kanali ewlenin ta' trażmissjoni li permezz tagħhom xokkijiet eżoġeni negattivi jistgħu jaffettwaw l-ekonomija tal-Moldova huma r-rimessi (minħabba wkoll ir-ritorn possibbli ta' migranti), il-kummerċ barrani u l-flussi tal-kapital.

L-esportazzjonijiet ewlenin tal-ekonomija huma l-agrikoltura, il-ħwejjeġ u t-tagħmir sportiv. Fl-2021, il-Moldova esportat inbid b'valur ta' $140 miljun u hija l-21 l-akbar esportatur tal-inbid fid-dinja, bl-esportazzjonijiet tal-inbid huma l-ħames l-akbar esportazzjoni tal-pajjiż. Bit-300 jum ta' xemx fis-sena, il-klima tal-Moldova hija ideali għall-agrikoltura u, b'mod partikolari, għall-vinji. L-industrija tal-inbid hija settur ekonomiku importanti, li tirrappreżenta tlieta fil-mija tal-PGD tal-Moldova u tmienja fil-mija tal-esportazzjonijiet totali tal-pajjiż, skont id-dejta tal-gvern. Fl-2021, l-UE saret ix-xerrej ewlieni tal-inbejjed tal-Moldova. It-teknoloġija tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) hija waħda mis-setturi ekonomiċi l-aktar promettenti fil-Moldova, u tammonta għal aktar minn 10 fil-mija tal-PGD. Aktar minn 2,000 student jiggradwaw bi lawrja fix-xjenza tal-kompjuter jew qasam relatat kull sena. Il-kumpaniji tal-IT jesportaw madwar 80 fil-mija tal-produzzjoni totali tagħhom lejn l-Istati Uniti, ir-Renju Unit, Franza, il-Ġermanja, l-Olanda u r-Rumanija.

PGD ​​Annwali (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

• 2017 9.52
• 2018 11.25
• 2019 11.74
• 2020 11.53
• 2021 13.69
• 2022 14.5

Importazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

• 2017 5.37
• 2018 6.39
• 2019 6.61
• 2020 5.92
• 2021 7.91
• 2022 10.91

Esportazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

• 2017 3.12
• 2018 3.45
• 2019 3.66
• 2020 3.22
• 2021 4.20
• 2022 5.98

Enerġija

-Moldova, li għandha ftit riżorsi tal-enerġija naturali, timporta kważi l-provvisti tal-enerġija kollha tagħha. Il-kumpanija nazzjonali tal-enerġija tal-pajjiż, Moldovagaz, hija 50% proprjetà tal-fornitur Russu taż-żejt u l-gass naturali Gazprom, bis-36% li jifdal maqsuma bejn il-gvern tal-Moldova (36.6%) u l-gvern mhux rikonoxxut tat-Transnistria (13.4%). Id-dipendenza storika tal-Moldova fuq l-enerġija Russa hija enfasizzata minn dejn ta' aktar minn $709 miljun lil Gazprom, kif ukoll $7 biljuni oħra lit-Transnistria. Ir-Russja tipprovdi żejt u gass naturali lir-reġjun separatista pro-Russu mingħajr ma teħtieġ li tħallas, u l-ispiża tinġabar bħala dejn kontra l-istat tal-Moldova bħala forma ta 'gwerra ekonomika. Il-gvern tal-Moldova jikkontesta ċ-ċifri u identifika aktar minn $100 miljun fi pretensjonijiet frawdolenti minn Gazprom.

F'Awwissu 2013, beda x-xogħol fuq pipeline ġdid tal-gass bejn il-Moldova u r-Rumanija, li issa tlesta u kisser il-monopolju tar-Russja fuq il-provvisti tal-gass lill-Moldova. L-importazzjoni tal-elettriku mir-Rumanija bdiet fl-2022, u eliminat il-ħtieġa li jinxtara elettriku prodott mill-gass Russu fit-Transnistria. Konnettività mtejba se titlesta fl-2025. Minn Ġunju 2023, il-Moldova m'għadhiex timporta żejt jew gass naturali mir-Russja u ngħatat aċċess għall-pjattaforma konġunta tax-xiri tal-gass tal-Unjoni Ewropea. L-Unjoni Ewropea, il-Bank Dinji, u l-IMF ipprovdew assistenza finanzjarja biex titħaffef din it-tranżizzjoni.

Turiżmu

Il-Moldova hija waħda mill-inqas pajjiżi li jżuruha nies fl-Ewropa u, konsegwentement, it-turiżmu għandu rwol relattivament minuri fl-ekonomija ġenerali tal-pajjiż. Minkejja l-impatt tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar, il-Moldova rċeviet aktar viżitaturi barranin fl-ewwel kwart tal-2022 milli qabel il-pandemija, u telgħet minn 31,000 turist mhux residenti fl-2019 għal 36,100 fl-2022. Dan għadu jagħmilha waħda mill-inqas li nżaru. pajjiżi fl-Ewropa, madankollu, f'dawn l-aħħar snin, bosta ħwienet tal-midja tal-Punent bdew jenfasizzaw il-Moldova u l-kapitali tagħha, Chisinau, bħala destinazzjoni turistika attraenti minħabba l-pajsaġġi naturali pittoreski tagħha, 300 jum ta' xemx fis-sena, prezzijiet baxxi, kultura tal-inbid antika u taħlita ta' influwenzi kulturali reġjonali. It-turiżmu fil-Moldova ffoka fuq il-pajsaġġi naturali tal-pajjiż, is-siti storiċi u t-tradizzjoni storika tal-inbid. Il-gvern jippromwovi t-turiżmu internazzjonali fil-pajjiż permezz tal-marka tiegħu tal-Moldova Travel. Il-Moldova hija konnessa internazzjonalment bl-ajru permezz tal-Ajruport Internazzjonali ta' Chisinau, b’titjiriet diretti lejn u minn bosta destinazzjonijiet Ewropej, inklużi Amsterdam Schiphol, Berlin Brandenburg, Londra Stansted, Pariġi-Charles de Gaulle, Tel Aviv Ben Gurion Airport, Tel Aviv Airport minn Ruma-Fiumicino , l-Ajruport ta' Istanbul u l-Ajruport Internazzjonali ta' Dubai. Il-konnessjonijiet ferrovjarji jgħaqqduha permezz ta' ferroviji diretti matul il-lejl lejn Bukarest, Kiev u Odessa ġirien. Iċ-ċittadini tal-Moldova jgawdu wkoll vjaġġar mingħajr viża fiż-Żona Schengen.

Bħala esportatur ewlieni tal-inbid b'aktar minn 142 inbid u l-akbar inbid fid-dinja, tours tal-vinji huma offruti lit-turisti madwar il-pajjiż. Is-siti ewlenin jinkludu Cricova Winery, li l-inbid tagħha testendi fuq 120 kilometru (75 mi); Castel Mimi, kastell tas-seklu 19 b’vinji, mużew, gallerija tal-arti, spa, lukanda, u restorant; u Mileștii Mici, li għandha l-akbar ġabra ta’ nbid fid-dinja. Bħala pajjiż bi storja profonda tal-Kristjaneżmu Ortodoss tal-Lvant, il-pajjiż għandu wkoll aktar minn 50 monasteru u 700 knisja. Fost l-aktar famużi u li jżuruha nies hemm il-Monasteru tal-Għar ta’ Orhei tal-qedem, imnaqqax f’irdum fis-seklu 13 u li għadu jintuża llum, u l-Katidral tan-Natività tas-seklu 19 fiċ-ċentru ta’ Chisinau. Il-UNESCO tinkludi kemm il-Pajsaġġ Arkeoloġiku ta' Orhei l-Antik, li jippreżenta evidenza ta' insedjamenti li jmorru lura għal mill-inqas is-seklu 12, kif ukoll il-ħamrija tipika ta' Chernozem fl-Isteppa ta' Bălți tal-Moldova (l-aktar ħamrija li tinħarat fuq il-pjaneta) fil-Lista Tentattiva ta' Siti ta' Wirt Dinji. Il-belt kapitali ta 'Chisinau hija dar għal ħafna mill-mużewijiet nazzjonali tal-pajjiż, inkluż il-Mużew Nazzjonali tal-Belle Arti, l-Università Statali tal-Moldova, il-Gallerija Brancusi, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja tal-Moldova b'aktar minn 236,000 esebit, kif ukoll bieżla. swieq fit-tramuntana tal-belt, inkluża d-dar fejn kien jgħix Alexander Pushkin waqt l-eżilju tiegħu mit-Tsar Russu, u li minn dak iż-żmien inbidel f’mużew. Kull sena fit-3 u l-4 ta’ Ottubru, il-pajjiż jiċċelebra l-Jum Nazzjonali tal-Inbid, fejn il-produtturi tal-inbid jiftħu l-fabbriki tagħhom għall-pubbliku ġenerali u jipprovdu shuttle buses bejn il-postijiet.

Industrija tal-inbid

Bit-300 jum ta' xemx fis-sena, il-klima tal-Moldova hija ideali għall-agrikoltura u, b'mod partikolari, għall-vinji. L-industrija tal-inbid hija settur ekonomiku importanti, li tirrappreżenta tlieta fil-mija tal-PGD tal-Moldova u tmienja fil-mija tal-esportazzjonijiet totali tal-pajjiż, skont id-dejta tal-gvern. L-inbid tal-Moldova huwa esportat lejn aktar minn 70 stat madwar id-dinja. Għalkemm il-Moldova bilkemm hija akbar mill-Belġju, il-pajjiż għandu 122,000 ettaru ta' vinji u huwa fost l-akbar 20 produttur fid-dinja, skont rapport tal-Organizzazzjoni Internazzjonali tad-Dwieli u l-Inbid (OIV).

L-UE lliberalizzat is-suq tagħha għall-inbejjed tal-Moldova u ffirmat ftehim bilaterali ta’ kummerċ ħieles mal-Moldova, bir-riżultat li fl-2021 il-pajjiż esporta aktar minn 120 miljun litru ta' nbid lejn pajjiżi Ewropej. 

Ħafna familji għandhom ir-riċetti u l-varjetajiet tal-għeneb tagħhom stess li ġew mgħoddija minn ġenerazzjoni għal oħra. Hemm tliet reġjuni storiċi tal-inbid: Valul lui Traian (Lbiċ), Stefan Voda (Xlokk) u Codru (ċentru), maħsuba għall-produzzjoni ta' nbejjed b'indikazzjoni ġeografika protetta. Mileștii Mici hija dar għall-akbar kantina tal-inbid fid-dinja. Jiġġebbed għal 200 km (120 mi) (għalkemm 55 km (34 mi) biss qed jintuża) u fih madwar żewġ miljun jew aktar flixkun inbid. Hija żammet ir-Rekord Dinji Guinness għall-akbar inbid b'numru ta' fliexken mill-2005. L-ewwel inbejjed fil-ġbir tagħha jmorru lura għall-1969. Mimi Castle, fix-Xlokk, huwa inbid u monument arkitettoniku, li nbena fil-bidu ta' is-seklu XIX fir-raħal ta' Bulboaca fid-distrett ta' Anenii Noi, u huwa maħsub li huwa l-ewwel inbid f'Bessarabia. Minn dakinhar inbidel ukoll f’kumpless turistiku b’mużew, gallerija tal-arti, lukanda, spa u kmamar tat-tidwiq tal-inbid.

Agrikoltura

Il-Moldova hija stat agrarju-industrijali, b'artijiet agrikoli li jokkupaw 2,499,000 ettaru f'erja totali ta' 3,384,600 ettaru. Huwa stmat li 1,810,500 minn dawn l-ettari huma kultivati. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi li jinħarat fl-Ewropa, u l-ħamrija ta' Chernozem fl-isteppa ta' Bălți hija waħda mill-aktar ħamrija fertili fid-dinja. B'aktar minn 300 jum ta 'xemx fis-sena li jappoġġjaw il-kultivazzjoni tal-vinji, il-Moldova hija wkoll waħda mill-akbar produtturi tal-inbid fid-dinja. Is-settur agrikolu tal-Moldova jibbenefika mill-prossimità ġeografika ta' swieq kbar, speċjalment l-Unjoni Ewropea. Fl-2021, l-agrikoltura kienet tirrappreżenta 12 % tal-esportazzjonijiet totali tal-Moldova u 21 % tal-impjiegi totali. L-aktar ikel esportat tiegħu huwa qamħirrum, qamħ, żerriegħa tal-ġirasol, għeneb, tuffieħ, pitravi taz-zokkor, ħalib, patata, xgħir, għanbaqar/pruna tal-pruna, filwaqt li industriji domestiċi rilevanti u importanti jinkludu l-ipproċessar taz-zokkor, żejt veġetali, ipproċessar tal-ikel u makkinarju agrikolu. Bejn l-2015 u l-2022, il-produzzjoni agrikola kważi rdoppjat, partikolarment fil-produzzjoni tal-ħaxix u l-frott. F'Lulju 2023, inħoloq netwerk ta' 20 librerija taż-żerriegħa li jinkludi aktar minn 1,000 żerriegħa fil-Moldova bl-għajnuna tal-Ministeru tal-Affarijiet Barranin tar-Repubblika Ċeka, NGOs u l-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti, bil-għan li tittejjeb il-bijodiversità agrikola lokali, ir-reżiljenza għall-klima u l-kapaċità tal-gvern lokali u l-bdiewa li jirrispondu b'mod effettiv għall-kundizzjonijiet ambjentali li qed jinbidlu.

Madankollu, is-settur agrikolu tal-pajjiż jiffaċċja sfidi serji fit-tul. Minkejja li għandha emissjonijiet ta' gassijiet serra per capita relattivament modesti aktar baxxi mill-medja globali, il-Moldova hija vulnerabbli ħafna għat-tibdil fil-klima u diżastri ambjentali relatati li diġà jiswew lill-pajjiż 2.13 % tal-PDG annwali. Skont Climate-KIC, immexxi mill-Istitut Ewropew tal-Innovazzjoni u t-Teknoloġija, “l-istess reġjun tal-Moldova jista’ jesperjenza nixfiet intensi u għargħar devastanti tul ftit xhur, li hija t-tħassib ewlieni tal-popolazzjoni lokali meta titkellem dwar il- klima." "Iżda n-natura irregolari ta' dawn l-avvenimenti għamlitha diffiċli biex jinżamm l-interess fit-tul tal-popolazzjoni tal-Moldova jew biex jinkanalizza l-flus tad-donaturi."

Infrastruttura tat-trasport

Il-mezzi ewlenin tat-trasport tal-Moldova huma l-ferroviji (1,138 km) u sistema ta' awtostradi (12,730 km b'kollox, inklużi 10,937 km ta' uċuħ pavimentati). Konnessjonijiet ferrovjarji jgħaqqdu l-belt b'ferroviji diretti bil-lejl ma' Bukarest ġirien, Kyiv, Odessa.

It-terminal ta' Giurgiuleşti fuq id-Danubju huwa adattat għan-navigazzjoni ta' dgħajjes żgħar. It-tbaħħir fuq ix-xmajjar minuri Prut u Nistru għandu rwol modest fis-sistema tat-trasport tal-pajjiż.

L-uniku portal bl-ajru internazzjonali tal-Moldova huwa l-Ajruport Internazzjonali ta' Chisinau, b'titjiriet diretti lejn u minn bosta destinazzjonijiet Ewropej.

Telekomunikazzjonijiet

L-Internet fil-Moldova huwa wieħed mill-aktar mgħaġġla u l-orħos fid-dinja mill-2023. Il-pajjiż jikklassifika t-tielet fid-dinja għall-kopertura tal-gigabit b'madwar 90% tal-popolazzjoni li għandha l-għażla li tabbona għal pjan ta' medda ta' gigabit tal-veloċità tal-broadband tal-fibra ottika. Il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti iġġudika li għandu infrastruttura diġitali żviluppata ħafna, b'kopertura 4G ta' 98% tat-territorju tiegħu. Minn Lulju 2022, kien hemm aktar minn 3 miljun utent tal-Internet fil-Moldova, li jiffurmaw madwar 76% tal-popolazzjoni. Il-Moldova qed tikkunsidra offerta biex tibda tħaddem il-5G fl-2024, bi provi jibdew fl-2019. Starlink tnieda fil-Moldova f'Awwissu 2022. It-teknoloġija tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) hija waħda mis-setturi ekonomiċi l-aktar promettenti fil-Moldova, u tirrappreżenta aktar minn 10 fil-mija tal-PGD. Aktar minn 2,000 student tal-Moldova jiggradwaw kull sena bi lawrja fix-xjenza tal-kompjuter jew qasam relatat.

L-Indiċi taċ-Ċibersigurtà Globali tal-ITU jikklassifika lill-Moldova fit-33 post fl-Ewropa u fit-63 fid-dinja. L-adeżjoni tal-pajjiż fl-2009 għall-Konvenzjoni tal-Kunsill tal-Ewropa dwar iċ-Ċiberkriminalità u l-adozzjoni tal-Programm Nazzjonali taċ-Ċibersigurtà għall-2016-2020 stabbilixxew il-parametri leġiżlattivi għal ambjent diġitali aktar sigur. Mill-invażjoni tar-Russja tal-Ukrajna ġar u l-kampanja ċibernetika tagħha kontra l-Moldova, il-gvern tal-Moldova investa flus u riżorsi sinifikanti fl-iżvilupp ta’ prattiki u regolamenti taċ-ċibersigurtà aktar b'saħħithom bl-għajnuna tal-Unjoni Ewropea u tal-Istati Uniti. L-Unjoni Ewropea ħolqot u ffinanzjat ukoll l-Unità ta' Assistenza Rapida taċ-Ċibersigurtà tal-Moldova biex ittejjeb ir-reżiljenza ċibernetika tal-organizzazzjonijiet tas-settur pubbliku tal-Moldova u s-setturi ewlenin tal-infrastruttura kritika. Il-Moldova adottat leġiżlazzjoni ġdida parzjalment abbozzata mill-unità li se tidħol fis-seħħ fl-1 ta' Jannar, 2025. Il-pajjiż għadda wkoll leġiżlazzjoni biex jallinja aktar mill-qrib mar-regolamenti tal-GDPR tal-UE, u bħalissa huwa fil-biċċa l-kbira konformi magħhom.

Servizzi bankarji

Il-Bank Nazzjonali tal-Moldova huwa responsabbli għas-sistema finanzjarja u għall-ġestjoni u l-kontroll tal-banek kollha fil-Moldova. Huwa responsabbli lejn il-Parlament tal-Moldova.

Demografija

L-aktar informazzjoni aġġornata u affidabbli hija disponibbli fuq il-websajt tal-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika tar-Repubblika tal-Moldova, li tiġi aġġornata kontinwament kull xahar u kull sena. L-aktar ċensiment nazzjonali reċenti tal-Moldova sar fl-2014 (mingħajr ma' tinkludix it-Transnistria). Iċ-ċensiment nazzjonali li jmiss se jsir fl-2024.

Ħarsa ġenerali

Il-Moldova għandha popolazzjoni stmata ta' madwar 2,423,300 mill-1 ta' Jannar 2024. Il-Moldova hija relattivament urbanizzata, b'43.4% tal-Moldova jgħixu f'żoni urbani mill-2022 u rata ta' urbanizzazzjoni ta' 0.09%. Madwar terz tal-popolazzjoni tal-Moldova tgħix fiż-żona metropolitana tal-kapitali, Chisinau. Mill-2022, id-densità tal-popolazzjoni tal-pajjiż hija 82.8 abitant għal kull km 2 u l-istennija tal-ħajja medja kienet 71.5 snin (67.2 għall-irġiel u 75.7 għan-nisa). Hemm 100 mara għal kull 90 raġel fil-Moldova, u n-nisa impjegati għandhom livelli ta’ edukazzjoni sinifikament ogħla, għalkemm in-nisa komplew jaqilgħu 13.6% inqas mill-irġiel bħala medja. In-numru ta' nies anzjani (60 sena 'l fuq) għal kull 100 abitant fil-Moldova żdied sena wara l-oħra. Il-lingwa nazzjonali hija r-Rumen, lingwa Rumana, għalkemm ir-Russu huwa mitkellem ukoll minn madwar 15% tal-popolazzjoni tal-Moldova mill-2014.

Il-pajjiż ilu jbati minn tnaqqis fil-popolazzjoni fit-tul minħabba livelli għoljin ta' emigrazzjoni (fl-2022, 43,000 ruħ aktar ħallew il-pajjiż milli waslu), kif ukoll rati baxxi ta' fertilità. Skont Balkan Insight, il-popolazzjoni naqset bi kważi 33% mill-1990, u sal-2035 il-popolazzjoni totali tista' tkun nofs dik li kienet fl-1990. Mill-2018, in-numru ta' mwiet qabeż il-livelli ta' twelid ħaj, għalkemm id-distakk naqas mill-2021. Fl-2022, in-numru medju ta' tfal għal kull mara f'età li jista' jkollhom it-tfal kien ta' 1.69, ferm inqas mir-rata ta' sostituzzjoni ta’ 2.1, meta mqabbel ma' 1.78 fl-2019. In-numru totali ta' Imwiet naqas b'20.5% fl-2022 meta mqabbel mal-2019. baqa' baxx, madwar 3 % fl-2022.

Skont iċ-ċensiment nazzjonali tal-2014, il-Moldova etniċi kienu jiffurmaw madwar 75% tal-popolazzjoni tal-pajjiż, filwaqt li r-Rumeni (7%), l-Ukraini (6.57%), il-Gagauzians (4.57%) u r-Russi (4.06%) kienu jikkostitwixxu l-aktar minoranzi etniċi importanti. Popolazzjonijiet iżgħar jinkludu Bulgari (1.88%), Roma (0.34%), Belarussi (0.10%), Lhud (0.06%), u Pollakki (0.05%).

Popolazzjoni tal-Moldova skont il-grupp etniku Ċensiment tal-Moldova tal-2014

• Rumeni (82%)
• Ukraini (6.57%)
• Bulgari (1.88%)
• Roma (0.34%)
• Bjelorussi (0.10%)
• Lhud (0.06%)
• Poli (0.05%)
• Ġermaniżi (0.03%)
• Oħrajn (0.26%)

Lingwa

Minn Marzu 2023, l-unika lingwa uffiċjali tal-Moldova hija r-Rumen, u r-referenzi kollha għal-lingwa Moldovan fil-kostituzzjoni u l-abbozzi legali ġew emendati biex jirreferu għar-Rumen. Iċ-ċensiment tal-Moldova tal-2014 ġabar għall-ewwel darba informazzjoni dwar il-lingwi mitkellma mir-residenti fil-Moldova. Hemm kontroversja dwar jekk il-Moldova u r-Rumen għandhomx jitqiesu lingwi separati jew le, bil-gvern tal-Moldova jirrifjuta kwalunkwe distinzjoni, madankollu ċ-ċensiment ippermetta li dawk li wieġbu jwieġbu bit-tikketta li ppreferew. Ir-riżultati kienu Moldovan (54.6%), Rumen (24.0%), Ukrajn (17.2%), Gagauz (2.7%), Bulgaru (1.7%) u oħrajn (0.5%).

Diaspora u emigrazzjoni

L-emigrazzjoni hija fenomenu enormi fil-Moldova u għandha impatt kbir fuq id-demografija u l-ekonomija tal-pajjiż. Huwa stmat li aktar minn 1.2 sa 2 miljun ċittadin tal-Moldova (aktar minn 25% tal-popolazzjoni) jgħixu u jaħdmu barra. L-ekonomija tal-Moldova għadha tiddependi ħafna fuq il-ħlasijiet tar-rimessi tagħha. Il-Moldova jinsabu fir-reġjun tal-Balkani, l-Ewropa tal-Punent u l-Amerika ta 'Fuq. Fost il-popolazzjonijiet tad-dijaspora tal-Moldova l-aktar notevoli hemm: 285,000 fir-Rumanija (2020), 258,600 fl-Ukrajna (2002), 188,923 fl-Italja (2019), 122,000 fil-Ġermanja (2022), 26,300 fi Franza (2019, 270) u Kanada (2019, 272) .

Ix-xejriet attwali jindikaw li l-popolazzjoni tal-Moldova se tkompli tonqos u li l-emigrazzjoni se tibqa' kronika u ogħla mir-rati tal-immigrazzjoni jew tat-twelid naturali. Fl-2020, l-emigrazzjoni netta niżlet għal livell baxx ta' 7,000, iżda fl-2022, 43,000 ruħ aktar telqu mill-pajjiż milli waslu, għalkemm din iċ-ċifra hija kemxejn inqas mill-emigrazzjoni netta ta' 45,000 fl-2021. L-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar u l-impatt ekonomiku dwar il-Moldova seta' kien fattur ewlieni li kkontribwixxa għaż-żieda bejn l-2020 u l-2022. Madankollu, hemm indikazzjonijiet li l-invażjoni tal-Ukrajna u l-passi meħuda mill-pajjiż lejn l-adeżjoni mal-Unjoni Ewropea setgħu kkawżaw għadd dejjem akbar ta' emigranti Moldovani li jirritornaw lill-pajjiż tat-twelid tagħhom, jippruvaw jgħinu lill-pajjiż jissieħeb fl-UE. Id-dijaspora tal-Moldova kellha wkoll influwenza sinifikanti fl-elezzjonijiet reċenti tal-Moldova, ivvutat b'mod assolut għal Maia Sandu bħala president fl-2020 u għall-Partit tagħha ta' Azzjoni u Solidarjetà fl-elezzjonijiet parlamentari tal-2021.

Reliġjon

Il-kostituzzjoni tal-Moldova tipprovdi għal-libertà tar-reliġjon u separazzjoni sħiħa tal-knisja u l-istat, għalkemm il-kostituzzjoni tiċċita l-"importanza eċċezzjonali" tal-Kristjaneżmu Ortodoss tal-Lvant. Id-diskriminazzjoni bbażata fuq affiljazzjoni reliġjuża hija illegali, u l-inċitament għall-mibegħda reliġjuża u etnika ġiet iddikjarata illegali f'Mejju 2022. Ir-reliġjon fil-Moldova hija ddominata mill-fergħa Ortodossa tal-Lvant tal-Kristjaneżmu. Skont iċ-ċensiment tal-Moldova tal-2014, 90% tal-pajjiż iddikjaraw lilhom infushom bħala tal-fidi Kristjana Ortodossa tal-Lvant. Minn dan in-numru, madwar 80-90% tal-Moldova Ortodossa jappartjenu għall-Knisja Ortodossa tal-Moldova (magħrufa formalment bħala Metropolis ta' Chisinau u l-Moldova Kollha), li hija subordinata għall-Knisja Ortodossa Russa, u kellha rwol qawwi fl-approfondiment. L-influwenza tar-Russja fil-Moldova. L-10–20% li jifdal tal-Moldova Ortodossi jappartjenu għall-metropoli ta' Bessarabia, li hija subordinata għall-Knisja Ortodossa Rumena.

Mill-popolazzjoni mhux Ortodossa tal-Moldova, id-Dipartiment tal-Istat tal-Istati Uniti jistma li mill-2022, madwar 7% ma jidentifikawx mal-ebda reliġjon; Il- Battisti, ix- Xhieda taʼ Jehovah, u l- Pentekostali jgħoddu bejn 15,000 u 30,000 kull wieħed; L-organizzazzjoni tal-Komunità Lhudija tar-Repubblika tal-Moldova tistma li l-popolazzjoni Lhudija hija madwar 20,000; u l-Lega Iżlamika tal-Moldova (NGO rikonoxxuta mill-Ministeru tal-Ġustizzja tal-Moldova fl-2011 bħala rappreżentant tal-Musulmani tal-Moldova) tistma li n-numru ta' Musulmani huwa bejn wieħed u ieħor 15,000 sa 17,000. Hemm sitt sinagogi f'Chisinau, waħda f'Orhei, waħda f'Soroca u waħda f'Tiraspol, u moskea waħda f'Chisinau. Il-bqija ta' inqas minn 5% tal-popolazzjoni tal-Moldova huma Adventisti tas-Seba' Jum, Insara Evanġeliċi, Kattoliċi Rumani, Luterani u atei.

Saħħa u fertilità

Il-Moldova toffri kura tas-saħħa universali permezz ta' sistema ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja. Skont l-aktar dejta uffiċjali riċenti mill-2022, għal kull 10,000 abitant hemm 48.4 tabib u 91 unità ta 'persunal mediku medju. Madwar 53% ta' dawk li għandhom 16-il sena jew aktar fiż-żoni urbani ddeskrivew is-saħħa tagħhom stess bħala “tajba” jew “tajba ħafna”, meta mqabbla ma' madwar 33% tan-nies tal-istess età fiż-żoni rurali. Il-pajjiż għandu 86 sptar, 1,524 spiżerija u fergħa, 12,600 tabib, 23,687 persunal paramediku u 17,293 sodda fl-isptar. Il-Moldova tonfoq 6% tal-PGD annwali tagħha fuq il-kura tas-saħħa, minn 4.9% fl-2019.

Fl-2022, l-istennija tal-ħajja medja kienet 71.5 snin (67.2 għall-irġiel u 75.7 għan-nisa), kemxejn inqas minn f'pajjiżi komparabbli bħall-Albanija, il-Bulgarija, il-Latvja u l-Ukrajna. In-numru ta' nies anzjani (60 sena 'l fuq) għal kull 100 abitant fil-Moldova żdied sena wara l-oħra. Ir-rata ta’ fertilità totali għal kull mara fl-2022 kienet 1.69, tnaqqis minn 1.78 fl-2019 u taħt ir-rata ta’ sostituzzjoni ta’ 2.1. Fl-2022 kien hemm 10.6 twelid ħaj għal kull 1,000 abitant, tnaqqis meta mqabbel ma' 12.2 fl-2019, u 14.2 imwiet għal kull 1,000 abitant, żieda meta mqabbla ma’ 13.7 fl-2019 iżda tnaqqis sinifikanti meta mqabbel ma' 17.5 f’2001 mortalità tat-trabi ħajjin għal kull twelid. 9.0, żieda żgħira meta mqabbla ma '8.7 fl-2020.

In-numru totali ta 'mwiet naqas b'20.5% meta mqabbel mal-2021. Skont l-Aġenzija Nazzjonali tas-Saħħa Pubblika, il-kawżi ewlenin tal-mewt fl-2022 kienu mard tas-sistema ċirkolatorja (58%), tumuri tal-kanċer (15.8%), mard tad-diġestiva. passaġġ (7.5%), kawżi esterni (4.8%) u kawżi oħra (13.9%). B'mod aktar speċifiku, il-kawżi ewlenin tal-mewt fl-2019 kienu mard iskemiku tal-qalb, puplesiji, mard tal-qalb ipertensiv, ċirrożi tal-fwied, u kanċer tat-trakea, tal-bronki u tal-pulmun.

Fid-19 ta' Diċembru, 2016, il-parlament tal-Moldova approva li jgħolli l-età tal-irtirar għal 63 mil-livell attwali ta' 57 għan-nisa u 62 għall-irġiel, riforma li hija parti minn programm ta' għajnuna ta' tliet snin miftiehem mal-Fond Monetarju Internazzjonali. L-età tal-irtirar se tiżdied gradwalment bi ftit xhur kull sena sakemm tidħol fis-seħħ bis-sħiħ fl-2028.

Edukazzjoni

Fis-sena akkademika 2022/23, il-Moldova kellha 1,218 skola primarja u sekondarja, 90 skola vokazzjonali u 21 istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja, kif ukoll 12-il istituzzjoni privata ta' edukazzjoni għolja. Kien hemm total ta’ 437,000 student u student. Fl-2015, ir-Rumanija talloka 5,000 borża ta' studju fi skejjel sekondarji u universitajiet għall-istudenti tal-Moldova. Bl-istess mod, aktar minn nofs it-tfal ta' qabel l-iskola fil-Moldova jibbenefikaw mill-programm iffinanzjat mir-Rumanija biex jiġu rinnovati u mgħammra l-kindergartens. Kważi l-popolazzjoni kollha hija litterata: ir-rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni ta' 15-il sena' l fuq hija stmata għal 99.6%.

L-istituzzjonijiet ewlenin tal-edukazzjoni għolja fil-Moldova huma l-Università tal-Istat tal-Moldova u l-Akkademja tax-Xjenzi tal-Moldova, it-tnejn li huma jinsabu f'Chisinau. L-Akkademja tal-Istudji Ekonomiċi tal-Moldova (imwaqqfa fl-1991) dehret fil-Klassifiki tal-Università Dinjija ta' Times Higher Education u edukat diversi mexxejja nazzjonali, inkluż il-President attwali tal-Moldova, Maia Sandu, u l-mexxej tal-oppożizzjoni, Igor Dodon. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Università Pedagoġika Statali Ion Creangă ta' Chisinau, l-Università Statali tal-Mediċina u l-Farmaċija Nicolae Testemițanu, u l-Università Teknika tal-Moldova. In-nisa jirrappreżentaw 59.1% tal-istudenti tal-edukazzjoni għolja u 70.1% tal-istudenti barranin kollha fi programmi ta' dottorat fil-Moldova. 32.3% tan-nisa impjegati fil-Moldova rċevew edukazzjoni ogħla, meta mqabbla ma' 24.5% tal-irġiel, u 16.9% edukazzjoni sekondarja speċjalizzata, meta mqabbla ma' 11.3% tal-irġiel.

Kultura

It-tradizzjoni kulturali tal-Moldova ġiet influwenzata prinċipalment mill-oriġini Rumena tal-maġġoranza tal-popolazzjoni tagħha, li l-għeruq tagħha jmorru lura għas-seklu 2 AD, il-perjodu tal-kolonizzazzjoni Rumana fid-Dacia. Ġeografikament tinsab f'salib it-toroq tal-Latin, Slavi u kulturi oħra, il-Moldova arrikkit il-kultura tagħha stess billi adottat u żamm tradizzjonijiet minn reġjuni ġirien u sorsi influwenti oħra. L-akbar grupp etniku, li sas-seklu 14 kien ġie identifikat b'mod wiesa' bħala "Moldova", kellu rwol importanti fil-formazzjoni tal-kultura klassika Rumena. Il-kultura ġiet influwenzata wkoll mill-kultura Biżantina, mill-popolazzjonijiet Magyar u Slavi ġirien, u aktar tard mit-Torok Ottomani. Influwenza qawwija tal-Ewropa tal-Punent fuq il-letteratura u l-arti tal-Moldova kienet tipprevali fis-seklu 19.

Il-wirt kulturali tal-pajjiż kien immarkat minn bosta knejjes u monasteri mibnija mill-ħakkiem tal-Moldova Stiefnu l-Kbir fis-seklu 15, mix-xogħlijiet tal-metropolitani tar-Rinaxximent aktar tard Varlaam u Dosoftei, u dawk ta' studjużi bħal Grigore Ureche, Miron Costin, Nicolae Milescu. , Dimitrie Cantemir u Ion Neculce . Fis-seklu 19, il-Moldova mit-territorji tal-Prinċipat medjevali tal-Moldova, maqsuma f'Bessarabia, Bukovina u Moldavia tal-Punent (wara l-1859, ir-Rumanija), taw kontribut sinifikanti għall-formazzjoni tal-kultura Rumena moderna. Fosthom kien hemm ħafna Bessarabjani, bħal Alexandru Donici, Alexandru Hâjdeu, Bogdan Petriceicu Hasdeu, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo, Constantin Stere.

Mihai Eminescu, poeta Romantiku tard, u Ion Creangă, kittieb, huma l-aktar artisti influwenti bil-lingwa Rumena, meqjusa bħala kittieba nazzjonali kemm fir-Rumanija kif ukoll fil-Moldova.

Kċina

Il-ħamrija fertili tal-Moldova (chernozem) tipproduċi għeneb abbundanti, frott, ħaxix, ċereali, laħam u prodotti tal-ħalib, li kollha sabu użu fil-kċina nazzjonali. Il-ħamrija sewda fertili flimkien mal-użu ta 'metodi agrikoli tradizzjonali tippermetti t-tkabbir ta' firxa wiesgħa ta' ikel fil-Moldova. Il-kċina tal-Moldova hija simili għal dik tal-ġirien tagħha r-Rumanija, l-Ukrajna u l-Polonja, u r-reġjuni jaqsmu ħafna platti tradizzjonali komuni, ħafna drabi b'varjazzjonijiet reġjonali. Il-kċina tal-Moldova storikament kienet influwenzata b'mod partikolari minn elementi tal-kċina Russa, Torka u Ukraina. Dixxijiet ewlenin ħafna drabi jinkludu ċanga, majjal, patata, kaboċċi, u varjetà ta 'ċereali. Ix-xarbiet alkoħoliċi popolari huma divin (brandi tal-Moldova), birra u inbid, li minnhom il-pajjiż huwa magħruf biex jagħmel offerti ta' kwalità għolja.

Hemm diversi platti tradizzjonali tal-Moldova. Plăcinte huma għaġina mimlija u moqlija b'mili bħal ġobon artab (spiss urdă), kaboċċi, patata, tuffieħ, ċirasa u oħrajn, kemm jekk ħelwin jew melħin. Sarmale huwa platt tipiku tal-Moldova li ġeneralment jikkonsisti minn weraq tal-kaboċċi mimlijin bir-ross, bżar, karrotti, laħam u moħmija fiż-żejt. Varjazzjonijiet reġjonali jistgħu jinstabu wkoll f'partijiet oħra preċedenti tal-Imperu Ottoman. Mămăligă huwa ikel bażiku ieħor, tip ta 'porridge magħmul mid-dqiq tal-qamħ isfar, u huwa popolari f'pajjiżi oħra, iżda ħafna drabi tissejjaħ polenta, ħafna drabi servuta ma' pecorino u krema qarsa. Plachyndy huwa tip ta 'ħobż ċatt spiss magħmul bil-kefir jew ix-xorrox tal-butir, imgeżwer madwar ħxejjex aromatiċi u moqli fiż-żejt. Zeamă hija soppa ħafifa tat-tiġieġ, li ġeneralment tikkonsisti minn brodu tat-tiġieġ magħmul mid-dar magħmul minn tiġieġ sħiħ iżgħar, ilma, taljarini tal-bajd irqaq magħmulin mid-dar (tăiței de casă), u varjetà ta’ ħaxix u ħxejjex aromatiċi mqattgħin fin. Brynza huwa ġobon artab tan-nagħaġ/mogħoż b'tessut imfarrak u togħma tangy, prinċipalment prodott u popolari fis-Slovakkja, ir-Rumanija u l-Moldova, u spiss użat fl-insalati, pasti u pulpetti.

Borscht, soppa qarsa tal-Ewropa tal-Lvant magħmula bil-pitravi, brodu tal-laħam, u ħxejjex, hija wkoll popolari u komunement moqdija fil-Moldova. Bħal f'partijiet oħra tar-reġjun, il-pierogi (magħrufa bħala chiroște fil-Moldova) huma staple tradizzjonali ieħor u spiss jimtlew b'ġobon artab fil-Moldova. L-għaġina hija magħmula bid-dqiq tal-qamħ u mgħollija f'ilma mielaħ, moqlija fiż-żejt jew moħmija fil-forn. Medovik, kejk imsejjaħ Smetanik huwa kejk ta 'saff popolari bl-għasel u smetana (krema qarsa) jew ħalib ikkondensat.

Il-konsum totali ta' alkoħol irreġistrat fost l-adulti huwa bejn wieħed u ieħor maqsum indaqs bejn spirti, birra u inbid. Notevolment, il-Moldova għandha wieħed mill-ogħla konsum ta 'alkoħol per capita fid-dinja, bi 15.2 litri (4.0 gallun Amerikan) ta' alkoħol pur ikkunsmat fl-2016. Din iċ-ċifra naqset xi ftit f'dawn l-aħħar snin, iżda għadha problema serja u persistenti tas-saħħa.

Vaganza

Il-biċċa l-kbira tan-negozji tal-bejgħ bl-imnut huma magħluqa f'Jum l-Ewwel tas-Sena u Jum l-Indipendenza, iżda jibqgħu miftuħa fil-festi l-oħra kollha. Il-Milied jiġi ċċelebrat fis-7 ta' Jannar, id-data tradizzjonali fil-knejjes Ortodossi tal-Lvant tal-Kalendarju l-Antik, jew il-25 ta' Diċembru, u ż-żewġ dati huma rikonoxxuti bħala festi pubbliċi.

Fl-1 ta' Marzu jiġi ċċelebrat l-għoti tar-rigali tal-marțișor, li hija tradizzjoni li fiha n-nisa jingħataw tip ta’ talisman mogħti għal xorti tajba.

Mużika

Fost l-aktar kompożituri prominenti tal-Moldova hemm Gavriil Musicescu, Ștefan Neaga u Eugen Doga.

Fil-qasam tal-mużika pop, il-Moldova pproduċiet il-band O-Zone, li żdiedet għall-fama fl-2003, bil-kanzunetta hit tagħhom "Dragostea Din Tei", li laħqet bosta charts ta' singles notevoli. Il-Moldova ilha tipparteċipa fil-Eurovision Song Contest mill-2005. Banda popolari oħra mill-Moldova hija Zdob și Zdub li rrappreżenta lill-pajjiż fil-Eurovision Song Contest 2005, u ġiet fis-sitt post, ukoll fl-2021, b’riżultat simili.

F'Mejju 2007, Natalia Barbu rrappreżentat lill-Moldova f'Ħelsinki fil-Eurovision Song Contest 2007 bil-kanzunetta tagħha "Fight". Natalia waslet sal-finali b’marġni dejjaq ħafna. Huwa daħal fl-għaxar post b’109 punt. Zdob și Zdub imbagħad irrappreżenta mill-ġdid lill-Moldova fil-Eurovision Song Contest 2011, fejn poġġiet fit-12-il post.

Il-grupp SunStroke Project b'Olia Tira rrappreżenta lill-pajjiż fil-Eurovision Song Contest 2010 bil-kanzunetta hit tagħhom "Run Away". Il-prestazzjoni tagħhom kisbet fama internazzjonali bħala meme tal-Internet minħabba l-moviment pelviku u ż-żfin ta' Sergey Stepanov, is-sassofonist tal-grupp. Huwa ġie mlaqqam "Epic Sax Guy". SunStroke Project reġgħet deher fil-kanzunetta tal-Eurovision 2017 "Hey Mama", li ħadet it-tielet post.

Fl-2015, proġett mużikali ġdid imsejjaħ Carla's Dreams kiseb popolarità fil-Moldova. Carla's Dreams laħqet il-quċċata taċ-charts f'diversi pajjiżi fl-Ewropa bir-rilaxx tal-kanzunetta tagħha "Sub Pielea Mea" fl-2016. Il-kanzunetta rċeviet ħafna airplay u laħqet numru wieħed fiċ-charts fil-Moldova u r-Russja. Il-grupp għadu attiv u ħarġet l-aħħar album tagħhom fl-2017. It-tema tal-grupp mużikali hija "Anonymous" u jagħmlu uċuħ miżbugħin, hoodies, u nuċċalijiet tax-xemx. L-identità tal-membri tal-grupp għadha mhix magħrufa.

Fost l-aktar mużiċisti klassiċi prominenti tal-Moldova hemm Maria Bieșu, waħda mis-soprani ewlenin fid-dinja u rebbieħa tal-Kompetizzjoni Internazzjonali tal-Ġappun; il-pjanista Mark Zeltser, rebbieħ tal-Kompetizzjoni Nazzjonali tal-USSR, il-Kompetizzjoni Long-Thibaud-Crespin f’Pariġi u l-Kompetizzjoni Busoni f'Bolzano, l-Italja.

Midja

Id-dritt għal-libertà tal-espressjoni u d-dritt għall-informazzjoni huma ggarantiti mill-Kostituzzjoni tal-Moldova. Reporters Without Borders tejbu l-klassifika tal-Moldova fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa għat-28 post fl-2023 mid-89 fl-2020, parzjalment minħabba riformi legali tal-gvern li għamluha aktar faċli għall-ġurnalisti biex jaċċessaw informazzjoni uffiċjali. Madankollu, wissew li "l-midja tal-Moldova hija diversa iżda estremament polarizzata, bħall-pajjiż innifsu, li huwa mmarkat minn instabbiltà politika u l-influwenza eċċessiva tal-oligarki." Il-midja tal-Moldova hija maqsuma fuq kampijiet favur ir-Russja u favur il-Punent u fuq linji politiċi partiġġjani. L-oligarki u l-mexxejja politiċi jinfluwenzaw bil-qawwa l-pożizzjonijiet editorjali tagħhom.

It-televiżjoni tibqa’ l-aktar mezz popolari u fdat, filwaqt li n-netwerks soċjali online qed isiru dejjem aktar influwenti. Il-biċċa l-kbira tan-netwerks tar-radju FM privati ​​xandru mill-ġdid il-produzzjoni tal-istazzjonijiet Russi u Rumeni. L-ewwel stazzjon tar-radju nazzjonali ffinanzjat mill-pubbliku, Radju Moldova, ilu xxandar mill-1939 mill-kapitali, Chisinau. Radio Free Europe/Radio Liberty huwa wkoll disponibbli b'mod wiesa'. Ix-xandar nazzjonali tat-televiżjoni u tar-radju tal-Moldova huwa Teleradio-Moldova (TRM), li jxandar l-istazzjon televiżiv Moldova 1.

F'Lulju 2022, kien hemm 3 miljun utent tal-Internet, madwar 76% tal-popolazzjoni, u l-infrastruttura diġitali hija żviluppata tajjeb, b'kopertura 4G ta '98% tat-territorju. Hemm bosta gazzetti ta' kuljum u ta' kull ġimgħa ppubblikati fil-Moldova, inklużi Timpul de dimineață u Moldova Suverană, iżda l-midja stampata għandha udjenza żgħira b'mod ġenerali fil-Moldova. Il-midja indipendenti qed tissielet biex tiżgura s-sostenibbiltà finanzjarja quddiem id-dħul mir-reklamar li qed jonqos minħabba l-inflazzjoni, l-istaġnar ekonomiku u l-inċertezza kkawżati mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna.

Fl-2022, il-gvern irtira l-liċenzji tax-xandir ta' sitt stazzjonijiet tat-televiżjoni għax-xandir ta' propaganda favur ir-Russja u diżinformazzjoni dwar l-invażjoni Russa tal-Ukrajna bi ksur tal-Kodiċi tas-Servizzi Awdjoviżivi tal-pajjiż. Il-gvern stqarr li dan sar biex jiġi evitat ir-riskju ta' misinformazzjoni jew attentati ta' manipulazzjoni tal-opinjoni pubblika. Is-sitta kollha kienu proprjetà jew affiljati ma' Ilan Șhor, politiku u negozjant maħrub favur ir-Russja li ħarab lejn l-Iżrael fl-2019 wara li nstab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs in absentia. F'Ottubru 2023, Orizont TV, ITV, Prime, Publika TV, Channel 2 u Channel 3 ġew ipprojbiti wkoll talli jimminaw l-elezzjonijiet lokali, kif ukoll imblukkaw diversi ħwienet tal-midja Russi, inklużi l-aġenziji tal-aħbarijiet TASS u Interfax.

Xi films kellhom xi suċċess internazzjonali. Forsi l-aktar magħrufa huma Lăutarii (1972), miktuba u diretta mill-filmmaker Moldovan Emil Loteanu, u Wedding in Bessarabia (2009), li kien koprodott mir-Rumanija, il-Moldova u l-Lussemburgu. F'dawn l-aħħar snin, iċ-ċinema tal-Moldova kisbet attenzjoni internazzjonali akbar. Carbon (2022), immexxi minn Ion Borş, irċieva tifħir pożittiv minn rivisti bħal Variety. Kien ir-rebbieħ tal-Premju tal-Udjenza fil-Festival Internazzjonali tal-Films ta' Transylvania. Fis-37 Festival Internazzjonali tal-Films ta' Freiburg, il-Moldova ġiet inkluża fis-sezzjoni tagħha “Territorju Ġdid”, li tiċċelebra kulturi tal-films ftit li xejn magħrufa. F'Lulju 2022, il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti ħabbar li kien se juża tagħmir ta' l-aħħar teknoloġija biex jittrasferixxi aktar minn 1,600 film mill-arkivju tal-Moldova-Film għal posterità u preservazzjoni kulturali. L-Istati Uniti kkollaboraw billi fl-2021 attrezzaw laboratorju tad-diġitizzazzjoni biex jirrestawraw u jippreservaw il-films u d-dokumentarji tal-arkivji tagħha, li jirrappreżentaw parti importanti mill-wirt storiku, kulturali u artistiku tal-Moldova, u ħafna mill-films kienu mxandra fuq it-televiżjoni nazzjonali b'sottotitoli Rumeni.

Sports

Il-futbol huwa l-aktar sport tat-tim popolari fil-Moldova. Il-korp governattiv huwa l-Federazzjoni tal-Futbol tal-Moldova, li tappartjeni lill-UEFA. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Moldova lagħab l-ewwel logħba tiegħu fl-1994, iżda qatt ma kkwalifika għall-Kampjonat Ewropew tal-UEFA. L-iktar klabb tal-futbol ta' suċċess huwa Sheriff Tiraspol, l-ewwel u l-uniku klabb tal-Moldova li kkwalifika għall-fażi tal-gruppi taċ-Champions League u l-Europa League. Rebbieħa oħra tad-Diviżjoni Nazzjonali tal-Moldova jinkludu Zimbru Chișinău, Dacia Chișinău, FC Tiraspol u Milsami Orhei.

Trîntă (forma ta' lotta) huwa l-isport nazzjonali fil-Moldova. L-unjoni tar-rugby hija popolari wkoll. Aktar minn 10,000 partitarju jattendu partiti nazzjonali internazzjonali. Mill-2004 'l hawn, in-numru ta' plejers fil-livelli kollha aktar mid-doppju għal 3,200. Minkejja d-diffikultajiet u l-privazzjonijiet, it-tim nazzjonali jinsab fl-34 post fid-dinja. L-aktar tiġrija taċ-ċikliżmu prestiġjuża hija t-Tazza tal-President tal-Moldova, li saret għall-ewwel darba fl-2004. Fiċ-ċess, ir-Repubblika tal-Moldova għandha diversi kaptani internazzjonali, fosthom Viorel Iordăchescu, Dmitry Svetushkin u Viorel Bologan.

Radu Albot huwa wieħed mill-aktar plejers tat-tennis tal-Moldova ta' suċċess, b'titli ATP fis-singles (Delray Beach Open 2019) u doppji (Istanbul Open 2015).

Atleti mill-Moldova rebħu medalji Ewropej fl-atletika, biathlon, futbol u ġinnastika; midalji dinjija fil-qaws, judo, għawm u taekwondo; kif ukoll medalji Olimpiċi fil-boxing, canoeing, sparar, weightlifting u lotta. Il-Moldova għamlet id-debutt Olimpiku tagħha fl-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1994 f'Lillehammer. Medaljati Olimpiċi jinkludu Sergei Mureiko, Oleg Moldovan, Vitalie Grușac, Veaceslav Gojan u Serghei Tarnovschi. Nicolae Juravschi irrappreżenta lill-Unjoni Sovjetika fil-Logħob ta' Seoul tal-1988, fejn rebaħ żewġ midalji.

Gallerija

• Chișinău
• Knisja San Bażilju (Biserica Sf. Cuvios Vasile), Orhei
• Monument (Monumentul lui Vasile Lupu), Orhei
• Orhei tinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fit-tramuntana tal-kapitali, Chișinău.
• Orhei
  Orhei
• Orhei hija belt, muniċipalità u ċ-ċentru amministrattiv tad-Distrett ta' Orhei
• Pjazza tal-Indipendenza (Piața Independenței din Bălți), Bălți
• City Hall (Palatul ofițerilor din Bălți), Bălți
• Katidral tal-Qaddisin Kostantinu u Elena (Catedrala. SF. Const si Elen), Bălți
  Katidral tal-Qaddisin Kostantinu u Elena (Catedrala. SF. Const si Elen), Bălți
• Bank Ekonomiku tal-Moldova (Banca de Economii din Moldavia), Bălți
• Pjazza tal-Indipendenza (Piața Independenței din Bălți), Bălți
• Bini ta' appartamenti (Bloc din Balti), Bălți
• Mużew tal-Floresti (Muzeul din Florești), Florești
• Skola tal-Arti tal-Floresti (Școala de arte din Florești), Florești
• Comrat (Veduta mill-ajru tal-Katidral ta' San Ġwann Battista
• Triq f'Comrat ħdejn il-Katidral ta' San Ġwann Battista f’Comrat, Comrat
• Dar tal-Kultura f'Comrat, Comrat
• Comrat
• Tirișpolea
• Tirișpolea
• Dniester ta' Tighina
• Pjazza Ħelsien Tighina
• Knisja fil-Fortizza Tighina (Cetatea Tighina)
• Katidral tat-Trasfigurazzjoni f'Tighina
• Fortizza Tighina fuq bolla mill-Moldova, 1995, (Marcă poștală cu cetatea Tighina, 1995)
• Cityhall, Tighina
• Tighina Fortress min-naħa tat-Tramuntana (Cetatea Tighina)
• Mappa tat-triq tal-Moldova. L-aħmar jirrappreżenta toroq maġistrali, il-vjola jirrappreżenta toroq repubblikani, u l-isfar jirrappreżenta toroq lokali (Drumurile Republicii Moldova)
• Dnestrovsc (Rumen: Dnestrovsc jew Nistrovsc, Moldovan, Ukranjan: Дністровськ, romanizzat: Dnistrovs'k) hija belt fin-Nofsinhar tal-Moldova, ħdejn il-fruntiera mal-Ukrajna. Qiegħed fix-xtut tal-Ġibjun ta' Cuciurgan u fiha l-power station ta’ Cuciurgan
• Il-power station ta' Cuciurgan (: Termocentrala de la Cuciurgan), l-akbar power station tal-Moldova, tinsab f'Dnestrovsc, Transnistria, fuq ix-xtut tal-ġibjun ta' Cuciurgan li jmiss mal-Ukrajna. Ikkummissjonata fis-26 ta' Settembru, 1964, il-faċilità pproduċiet mill-2021 madwar 79% tal-elettriku tal-Moldova.
• Il-Ġibjun ta' Cuciurgan (Rumen: Cuciurgan; Ukrajn: Kuchurhan) huwa ġibjun kbir tal-ilma, mibni fuq ix-Xmara Kuchurhan fuq il-fruntiera tal-istat bejn l-Ukrajna u l-Moldova.
• Xmara Turunchuk (: Turunciuc; Ukraina: Турунчук), imsejħa wkoll New Dniester hija fergħa tax-xellug tax-xmara Dniester, li tgħaddi mill-Moldova għall-Ukrajna, meta tidħol fix-Xmara Dniester ħdejn il-belt ta' Biliaivka. It-tul totali tax-xmara huwa 60 km, wisa '30 m, fond sa 6 m, f'xi każijiet sa 9 m.
• Răut, Distrett ta' Orhei
• Răut, magħrufa wkoll bħala Reut (Rumen: Răut, Ukrain u Russu: Реут (Reut), Jiddix: רעװעט (Revet)) hija xmara fil-Moldova, tributarju tal-lemin tad-Dniester. Răut, ġeneralment navigabbli sas-sekli 18 u 19, illum huwa navigabbli biss minn dgħajjes żgħar tad-divertiment. Il-bliet Bălți, Orhei u Florești jinsabu tul ix-xmara.
• Ix-xmara Kuchurhan (Ukraina: Кучурган; : Cuciurgan) hija xmara fl-Ewropa tal-Lvant. Huwa tributarju tat-Turunchuk (fergħa tad-Dniester) li tibda fuq il-Podolian Upland fl-Ukrajna.

Referenzi

1. ^ "Preliminary number of resident population in the Republic of Moldova as of January 1, 2012" (bl-Ingliż). National Bureau of Statistics of Moldova. 2012-02-08. Miġbur 2012-02-18.
2. ^ ^{a b ċ d} "Moldova" (bl-Ingliż). Fond Monetarju Internazzjonali. Miġbur 2012-04-22.
3. ^ "Human Development Report 2013" (PDF) (bl-Ingliż). Nazzjonijiet Uniti. 2013. Miġbur 2013-03-14.
4. ^ ^{a b} "Moldova". CIA World Factbook. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2019-01-07. Miġbur 2013-07-12.
5. ^ "Poorest Countries in Europe".