Ir Renju ta Mapungubwe pronunzja mɑːˈpuːnɡuːbweɪ mah POON goob weh kien stat tal qedem li jinsab fil konfluwenza tax xma
Renju ta' Mapungubwe

Ir-Renju ta' Mapungubwe (pronunzja: /mɑːˈpuːnɡuːbweɪ/ mah-POON-goob-weh) kien stat tal-qedem li jinsab fil-konfluwenza tax-xmajjar Shashe u Limpopo rivers fl-Afrika t'Isfel, fin-Nofsinhar ta' Żimbabwe l-Kbir. Il-popolazzjoni tal-belt kapitali kienet ta' 5,000 ruħ sal-1250, u l-istat x'aktarx li kien ikopri erja ta' 30,000 km² (12,000 mil kwadru).
Ir-renju kien jipprattika l-ġerarkija monarkika sagra assoċjata mal-kontroll tax-xita, u kien jesporta d-deheb u l-avorju lejn il-bliet-stati Swahili mal-kosta tal-Lvant tal-Afrika għall-kummerċ fl-Oċean Indjan. Għalkemm tradizzjonalment kien maħsub li kien l-ewwel renju fin-Nofsinhar tal-Afrika, skavi fl-istess reġjun fl-Għolja ta' Mapela wrew evidenza tal-ġerarkija monarkika sagra kważi 200 sena qabel. Wara avvenimenti mhux magħrufa u bidliet fir-rotot kummerċjali lejn it-Tramuntana għall-ħabta tal-1300, il-popolazzjoni ta' Mapungubwe sparpaljat. Attwalment spiss jiġu assoċjati mal-popli Kalanga (Shona), Tshivhula, u Venda.
Minkejja li n-nies lokali kellhom għarfien dwar is-sit sagru, Mapungubwe ġiet skoperta mill-ġdid mill-komunità xjentifika u mill-gvern kolonjali fl-1933. Il-kollezzjoni ta' artefatti ta' Mapungubwe li nstabu fis-sit arkeoloġiku tinsab għall-wiri fil-Mużew ta' Mapungubwe f'Pretoria. Is-sit jinsab fil-Park Nazzjonali ta' Mapungubwe fl-Afrika t'Isfel, fil-fruntiera maż-Żimbabwe u mal-Botswana.
L-isem oriġinali tas-sit mhuwiex magħruf. Is-sit u l-belt kapitali bdew jissejħu bħala Mapungubwe skont il-konvenzjonijiet tat-tismija arkeoloġika, u l-isem ġie estiż għar-renju. Mapungubwe tfisser "post ta' bosta xakalli". B'diversi lingwi Bantu, "-pungubwe" tirreferi għax-xakalli. Bil-Venda "xakall" huwa "phunguwe", filwaqt li bis-Sotho tat-Tramuntana huwa "phukubje".
Oriġini
Ir-reġjun kien abitat mill-poplu San għal xi 100,000 sena. Is-soċjetà bikrija tal-poplu San ħalliet warajha legat rikk ta' tpittir fl-għerien madwar in-Nofsinhar tal-Afrika. L-oriġini tar-Renju ta' Mapungubwe kienet fil-Kopje tal-Leopard.
Schroda (900-1000)
Immotivati mill-kummerċ tal-avorju, xi wħud mill-poplu Zhizo resqu lejn in-Nofsinhar għall-ħabta tad-900 W.K. biex jinsedjaw Schroda, qrib ix-xmara Limpopo. Il-poplu San fil-biċċa l-kbira tkeċċew mill-artijiet anċestrali tagħhom. Il-poplu Zhizo beda jrabbi l-bhejjem tal-ifrat f'merħliet u jipprattika l-biedja. Kien jagħmlu xi kummerċ u x'aktarx li kienu jikkaċċjaw mal-poplu San, li kien jgħix f'insedjament differenti. Schroda x'aktarx li kienet il-belt kapitali tal-poplu Zhizo ladarba kienet l-iżjed waħda popolata (madwar 500 ruħ). Il-kap kien l-iktar wieħed għani, u kien jakkumula l-bhejjem tal-ifrat permezz ta' multi tal-qorti, sekwestri, tributi, serq u l-prezz għoli mehmuż maż-żwieġ ta' waħda mill-bniet tiegħu. Il-poplu Zhizo kien jipproduċi bċejjeċ tal-fuħħar elaborati b'diversi stili u kien magħruf għalihom. Il-figurini kienu jintużaw għat-tagħlim fil-lezzjonijiet fl-iskejjel. Kienu jagħmlu kummerċ tal-avorju, tad-deheb, tal-ġlud tar-rinoċeronti, tal-ġlud tal-leopardi u tal-ħadid ma' bliet kostali bħal bi tpartit għal żibeġ tal-ħġieġ, drappijiet tal-qoton u tal-ħarir, u ċeramika gglejżjata.
K2 (1000-1220)
Għall-ħabta tas-sena 1000, xi nies mill-Kopje tal-Leopard resqu lejn in-Nofsinhar biex jinsedjaw Bambandyanalo (magħrufa bħala K2), filwaqt li l-poplu Zhizo resaq lejn il-Punent biex jinsedja Toutswe fit-territorju modern tal-Botswana. Xi studjużi jemmnu li r-relazzjonijiet bejniethom kienu ostili u kkaratterizzati minn kunflitt militari, madankollu oħrajn jinsistu li kienu iktar kumplessi, kemm soċjalment kif ukoll politikament. In-nies tal-Kopje tal-Leopard kienu jitkellmu forma bikrija ta' Shona, x'aktarx Kalanga (Shona tal-Punent). K2 kienet il-belt kapitali, u x'aktarx li kienet maqsuma f'żoni residenzjali taħt l-awtorità ta' kap tal-familja, u l-kap kien ikollu l-ikbar żona. In-nisa kienu jaħdmu r-ram, filwaqt li l-irġiel kienu jaħdmu l-ħadid.
Barra minn hekk kienu jikkultivaw is-sorgu, il-millieġ Afrikan, il-millieġ Indjan, il-fażola mitħuna, u l-fażola tal-għajn. Il-popolazzjoni kibret, u K2 kellha popolazzjoni ta' 1,500 ruħ sal-1200. Il-kontroll tax-xita kien mifrux, u l-kap xi kultant kien iqabbad lil barranin li kien maħsub li kellhom relazzjoni speċjali mal-ispirti tal-art,bħall-poplu San, minħabba li kienu ilhom iktar jgħixu hemmhekk. Bl-istess mod, xi nies tal-poplu Zhizo li baqgħu Leokwe, x'aktarx subordinati għal K2, kienu jispeċjalizzaw f'ritwali wkoll minħabba li kienu ilhom jgħixu hemmhekk.
Il-ġid kbir iġġenerat mill-kummerċ fl-Oċean Indjan ħoloq inugwaljanzi bla preċedent, u maż-żmien is-soċjetà evolviet minn waħda bbażata fuq il-ġerarkija soċjali għal waħda bbażata fuq il-klassijiet soċjali. L-arranġament spazjali ta' K2 b'hekk ma baqax adattat iktar għal dan l-iżvilupp.
Għolja ta' Mapungubwe (1220-1300)
Qalb nixfa qalila li x'aktarx ikkawżat problemi għas-soċjetà, l-elit irjali ttrasferew il-belt kapitali lejn Mapungubwe u insedjaw il-quċċata ċatta tagħha għall-ħabta tal-1220, filwaqt li l-biċċa l-kbira tan-nies insedjaw il-bażi tal-Għolja ta' Mapungubwe. Jista' jkun li l-villaġġ l-antik ingħata n-nar sabiex jagħmel spazju għall-villaġġ il-ġdid. L-Għolja ta' Mapungubwe saret l-unika għolja tal-kontroll tax-xita, u l-abitazzjoni tagħha mill-mexxej kienet tenfasizza rabta bejnu u l-kontroll tax-xita, li kienet sostanzjali fl-iżvilupp tal-ġerarkija monarkika sagra. L-għolja kienet ġiet abitata mill-poplu San ferm qabel u post imkenni fil-blat fin-naħa tal-Lvant kien fih traċċi tal-arti tiegħu.
L-ewwel re ("Shiriyadenga" skont it-tradizzjonijiet bil-fomm tal-Venda), li qatta' l-biċċa l-kbira ta' ħajtu f'seklużjoni ritwali, kellu l-palazz tiegħu fin-naħa tal-Punent tal-għolja, u kien jinkludi kamra fejn ir-re seta' jilqa' lill-viżitaturi, oħra fejn setgħu jiġu kkontrollati, kif ukoll għorfa għall-mistiku speċjali tar-re. Sal-1250, Mapungubwe kellha popolazzjoni ta' 5,000 ruħ, b'insedjamenti madwar l-għolja kollha, li kienu jiffurmaw ċirku protettiv. It-tieni re ("Tshidziwelele" skont it-tradizzjonijiet bil-fomm tal-Venda) kellu l-palazz tiegħu fin-nofs tal-għolja, bl-istess arranġamenti bħall-predeċessur tiegħu, għalkemm il-kamra tal-viżitaturi tiegħu kienet maqsuma biex il-viżitaturi jiġu sseparati minn mar-re, li kien jitkellem magħhom permezz ta' intermedjarju. Ir-re kellu bosta nisa, u wħud kienu jgħixu barra mill-belt kapitali biex jibqa' jinżamm network ta' alleanzi.
L-ekonomija kienet ibbażata fuq l-agrikoltura, u sabiex jagħmlu użu iktar produttiv tal-art, il-bhejjem tal-ifrat (li qabel kienu meqjusa bħala l-identifikatur primarju tal-ġid) kienu jinżammu f'merħliet lil hinn mill-belt kapitali u kienu jitħallew jirgħu fl-art ta' komunitajiet oħra, biex b'hekk jiġu ffurmati rabtiet soċjali u politiċi u tiżdied l-influwenza ta' Mapungubwe. Ammont kbir ta' ġid ġie akkumulat permezz tat-tributi, li kienu jingħataw f'forma ta' għelejjel, annimali, u xi kultant oġġetti iktar rari. Mapungubwe ma kellhiex kontroll fuq il-villaġġi fejn kienet issir l-estrazzjoni u t-tidwib tal-minerali, madankollu xi deheb kien jiġi pproċessat fl-istat. Mhuwiex ċar kemm il-koerċizzjoni u l-kunflitt kellhom rwol fit-tkabbir u fid-dominanza ta' Mapungubwe peress li dan pjuttost diffiċli li jiġi rikonoxxut b'mod arkeoloġiku. Filwaqt li l-ħitan tal-ġebel kellhom skop simboliku fis-separazzjoni tal-elit u n-nies komuni, jaf servew ukoll għal skop difensiv, u b'hekk jaf jindikaw li l-gwerer kienu konvenzjonali. Mapungubwe kienet tagħmel kummerċ lokali mal-popli Toutswe u Eiland fost l-oħrajn, u d-deheb u l-avorju kienu jiġu esportati lejn l-Oċean Indjan minn .
Mhux magħruf x'ikkawża l-kollass ta' Mapungubwe. Ir-rotot kummerċjali nbidlu lejn it-Tramuntana peress li l-kummerċjanti vvjaġġaw tul ix-xmara Save biex jilħqu n-naħa ta' ġewwa fejn kien jiġi prodott id-deheb, u dan kellu impatt drammatiku fuq l-ekonomija ta' Mapungubwe. Huwa plawżibbli li ntilfet il-fiduċja fit-tmexxija u żdiedet il-firda materjali u spiritwali bejn in-nies komuni u r-re, li kkawżaw kriżi u pprovokaw it-tluq ta' ħafna nies. Il-baċir ġie abbandunat u n-nies sparpaljaw lejn il-Majjistral u lejn in-Nofsinhar u ma reġgħux ingħaqdu. Lejn it-Tramuntana, Żimbabwe l-Kbir, fil-periferija tal-istat ta' Mapungubwe u b'popolazzjoni distinta, feġġ bħala s-suċċessur, u adotta l-istess arranġament spazjali tal-elit u tmexxija sagra.
Kultura u soċjetà
Matul l-insedjament ta' K2, is-soċjetà wettqet tranżizzjoni minn soċjetà bbażata fuq il-ġerarkija soċjali għal waħda bbażata fuq il-klassijiet soċjali, u kienet waħda mill-ewwel sistemi soċjali bbażata fuq il-klassijiet u eżempji ta' ġerarkija monarkika sagra fin-Nofsinhar tal-Afrika. Il-mexxej u l-elit kienu jgħixu fil-quċċata tal-għolja, filwaqt li l-bqija tal-popolazzjoni kienet tgħix fil-bażi tal-għolja. Kien hemm erba' mogħdijiet li jagħtu sal-quċċata tal-għolja, u l-mogħdija prinċipali kienet tkun mgħassa mis-suldati, li kienu jissejħu l-"għajn" tar-re. L-insedjamenti kienu maqsuma f'żoni residenzjali taħt l-awtorità tal-kapijiet tal-familji, u kienu jinsabu madwar l-għolja, u kienu jiffurmaw ċirku protettiv. Ir-renju x'aktarx li kien maqsum f'ġerarkija b'ħames saffi minħabba l-firxa wiesgħa tal-popolazzjoni; kapijiet tal-familji, kapijiet irġiel, kapijiet, kapijiet għoljin u r-re.
Ir-re kien jorqod f'għorfa żgħira tal-injam, f'post li kien ikun sigriet. Il-viżitaturi kienu jkunu sseparati mir-re. Fost dawk ta' madwaru kien ikun hemm is-suldati u l-kantanti tat-tfaħħir, flimkien mal-mużiċisti li kienu jdoqqu l-imbiri u l-ksilofoni. L-azzjonijiet tiegħu kienu jiġu ritwalizzati, tant li meta kien jagħtas, kantant tat-tfaħħir kien jgħid lil kulħadd. In-nisa tar-re kienu jitqiesu bħala triq għas-suċċess u għall-istatus, u b'hekk ir-re kien ikollu ħafna minnhom, u l-iktar mara anzjana kienet tieħu l-affarijiet f'idejha. Xi nisa kienu jgħixu barra mill-belt kapitali, biex jinżamm network ta' alleanzi.
Mapungubwe kienet issegwi mudell ta' insedjament komuni fin-Nofsinhar tal-Afrika kollha, imsejjaħ bħala l-Mudell Ċentrali tal-Bhejjem tal-Ifrat. Iċ-ċentru tal-insedjament kien ikun immexxi mill-irġiel u kien hemm żona għas-soluzzjoni tad-diżgwidi u għat-teħid tad-deċiżjonijiet politiċi, filwaqt li ż-żona ta' barra kienet titmexxa min-nisa, u kien ikun fiha l-kumplessi domestiċi. Il-ħajja f'Mapungubwe kienet iċċentrata fuq il-familja u l-biedja. Inħolqu siti speċjali għaċ-ċerimonji tal-inizjazzjoni, għall-attivitajiet domestiċi, u għal funzjonijiet soċjali oħra. Il-bhejjem tal-ifrat kienu jgħixu f'kraals li kienu jinsabu qrib id-djar residenzjali, xi ħaġa li turi l-valur tagħhom. L-ispazji miftuħa kienu tal-mexxej, iżda ma kienx ikun fihom imma f'seklużjoni ritwali fil-quċċata tal-għolja. X'aktarx li xi wieħed mill-aħwa tiegħu kien jieħu ħsieb il-ġestjoni tal-affarijiet u kien ikun it-tieni l-iżjed persuna setgħana fir-renju. L-irġiel ta' status għoli biss kienu jitħallew idewbu u jaħdmu r-ram u d-deheb. Dawn il-metalli kienu assoċjati mal-poter, mal-ġid u mal-fertilità, u l-elit biss kien ikollu d-deheb fil-pussess tiegħu. Filwaqt li l-biċċa l-kbira kien ikollhom aċċess għall-għodod tal-ħadid, il-bdiewa ifqar kienu jużaw għodod tal-ġebel u tal-għadam.
L-elit fi ħdan ir-renju kienu jindifnu fl-għoljiet. In-nisa rjali kienu jgħix fiż-żona tagħhom stess lil hinn mir-re. L-irġiel importanti kien ikollhom djar prestiġjużi fil-periferiji tal-belt kapitali. Dan it-tip ta' qsim spazjali seħħ l-ewwel f'Mapungubwe iżda mbagħad ġie replikat fl-istati ta' Butua u ta' Rozwi li ġew wara. It-tkabbir fil-popolazzjoni f'Mapungubwe jaf waslu għal speċjalisti permanenti fiċ-ċeramika, b'mod speċifiku l-oġġetti tal-fuħħar. Xi oġġetti tad-deheb instabu fid-difniet tal-elit fuq l-għolja rjali.
Kontroll tax-xita
Il-kontroll tax-xita kien maħsub biex iwassal għax-xita u jiġu evitati n-nixfiet u l-għargħar. Kien ibbażat fuq it-twemmin li l-bnedmin setgħu jinfluwenzaw in-natura, l-ispirti jew l-antenati li kienu jżommu jew iwasslu x-xita. Il-poplu San, li kien maħsub li kellhom konnessjonijiet iktar mill-qrib mal-ispirti antiki tal-art, spiss kien jiġi interpellat minn soċjetajiet oħra għall-kontroll tax-xita. Ix-xamani San kienu jidħlu fi stat ipnotiku u jmorru fid-dinja tal-ispirti huma stess biex jaħtfu l-annimali assoċjati max-xita. Il-komunità f'K2 kienet tagħżel il-poplu San minflok il-poplu Zhizo, ir-rivali politiċi tagħha, peress li l-poplu San ma kienx jemmen fl-antenati, u ladarba ma kinux jgħarfu lill-antenati tal-poplu Zhizo ma setgħux jiġu rikattati minnhom. Il-qċaċet tal-għoljiet bin-nixxigħat fil-bażi tagħhom kienu jintużaw bħala siti tal-kontroll tax-xita. Iktar ma s-soċjetà saret kumplessa, id-djar u s-santwarji nbnew fuq l-għoljiet, u l-prattika ġiet istituzzjonalizzata. F'Mapungubwe, l-elit ipprova jibdel il-post tal-prattika minn grupp ta' għoljiet f'waħda; l-Għolja ta' Mapungubwe, bl-ispeċjalisti tar-ritwali mal-familja rjali, u b'hekk dan kien pass lil hinn mir-rwol tal-antenati.
Ekonomija
F'Mapungubwe kienu jiġu prodotti t-tessuti u l-oġġetti taċ-ċeramika.
Mapungubwe kienet tagħmel kummerċ lokalment mal-popli Toutswe u Eiland fost l-oħrajn. Sors ewlieni tal-ġid tagħhom kien il-kummerċ tal-Oċean Indjan. Kien hemm rabta bikrija ma' Chibuene. Wara li Chibuene ngħatat in-nar, Sofala saret il-port kummerċjali prinċipali, li kienu jżuruh il-merkanti Għarab minħabba d-domanda ikbar għad-deheb mis-seklu 10, wara li diversi stati Musulmani, Ewropej u Indjani bdew jizzekkaw il-muniti tad-deheb. Mapungubwe esportat id-deheb u l-avorju, filwaqt li għadd kbir ta' żibeġ tal-ħġieġ ġie importat mill-Indja u mix-Xlokk tal-Asja. Iċ-ċeladon, tip ta' ċeramika Ċiniża, li nstab fil-palazz x'aktarx li kien xi rigal talli l-barranin kienu jitħallew jagħmlu kummerċ.
Sal-aħħar tas-seklu 13, il-kummerċjanti regolarment bdew jevitaw Sofala u Mapungubwe billi kienu jivvjaġġaw tul ix-xmara Save (fit-Tramuntana tax-xmara Limpopo) lejn in-naħa ta' ġewwa fejn kien jiġi prodott id-deheb, u Quelimane u Angoche saru ċ-ċentri kummerċjali prinċipali. Dan wassal għaż-żieda tal-poter ta' Żimbabwe l-Kbir u kien fattur ewlieni li wassal għall-kollass ta' Mapungubwe.
Xogħol bil-ġebel
L-organizzazzjoni spazjali f'Mapungubwe, imsejħa dzimbahwe mill-popli Shona, kienet tinvolvi l-użu ta' ħitan tal-ġebel biex jiġu mmarkati ż-żoni importanti, u biex ġiet stabbilita d-distinzzjoni tal-klassijiet u ġiet ipprovduta s-seklużjoni ritwali għar-re. Kien hemm residenza b'ħitan tal-ġebel li x'aktarx kienet tiġi okkupata mill-kunsillier prinċipali. Il-ġebel u l-injam kienu jintużaw flimkien. Barra minn hekk kien hemm ukoll ċint tal-injam madwar l-Għolja ta' Mapungubwe. Il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tal-belt kapitali x'aktarx li kienet tgħix fi ħdan il-ħajt tal-Punent.
Difniet irjali
Fis-snin 30 tas-seklu 20 instab ċimiterju ewlieni biswit il-palazz, li kien fih 23 qabar. Il-biċċa l-kbira ndifnu b'ftit aċċessorji jew bl-ebda aċċessorju, il-biċċa l-kbira tal-adulti ndifnu b'żibeġ tal-ħġieġ, madankollu tliet oqbra kienu differenti. L-ewwel qabar, magħruf bħala d-difna oriġinali tad-deheb li seħħet b'xedd ir-ras tal-injam u tliet oġġetti tal-injam indurat bil-folji tad-deheb; skutella mistika, xettru, u rinoċeront. It-tieni qabar, x'aktarx ta' mara, kellu katavru li ndifen iħares lejn il-Punent, b'iktar minn 100 brazzuletta tad-deheb, 12,000 żibġa tad-deheb, u 26,000 żibġa tal-ħġieġ. It-tielet qabar, x'aktarx ta' raġel twil ta' mezzetà, kellu katavru li ndifen iħares lejn il-Punent, b'ġiżirana taż-żibeġ tad-deheb u tal-qxur tal-baħbuħa, u diversi oġġetti miksijin bil-folji tad-deheb, inkluż kukkudrill.
Fl-2007, il-gvern tal-Afrika t'Isfel approva d-dfin mill-ġdid tal-fdalijiet tal-iskeletri li ġew skavati fl-1933 fuq l-Għolja ta' Mapungubwe f'ċerimonja li seħħet fl-20 ta' Novembru 2007.
Popolazzjoni
Dieta u stil ta' ħajja
L-analiżi tal-iskeletri saret fuq in-nies ta' Mapungubwe biex jinkiseb iktar tagħrif dwar is-saħħa u l-istil ta' ħajja tagħhom. Fost is-sejbiet, instab li l-popolazzjonijiet f'Mapungubwe esperjenzaw rati ta' mortalità mistennija għal grupp preindustrijali (paragunabbli għall-Ewropej preindustrijali), b'mortalità għolja fost iż-żgħażagħ, iżda b'aspettattiva ta' ħajja ta' 35-40 sena wara li kienu jsiru adulti. Sejba oħra hi li n-nies ta' Mapungubwe kienu jikbru sew, mingħajr frekwenza notevoli ta' infezzjonijiet kroniċi, għalkemm xi kultant it-tfal kienu jbatu bl-anemija.
Affiljazzjoni etnika
Huwa maħsub li n-nies ta' Mapungubwe kienu l-antenati tal-poplu Kalanga (sottogrupp tal-poplu Shona).
Is-sit huwa ta' sjieda kemm tal-poplu Vhavenda kif ukoll tal-poplu Tshivhula/Sembola (li l-identitajiet tagħhom iffurmaw fis-sekli 15/17 mill-amalgamazzjoni tal-popli Kalanga, Shona, u Sotho-Tswana). Filwaqt li t-tnejn li huma għandhom rabtiet storiċi mal-inħawi, x'aktarx li huma inċentivati mill-proċess tal-jeddijiet tal-art li nbeda mill-gvern tal-Afrika t'Isfel, fejn diversi gruppi kisbu s-sjieda tal-art b'mod diżonest. L-ebda mill-ġrajjiet storiċi stmati tal-migrazzjoni tagħhom, jew ta' dawk tal-klans tagħhom, ma jaqblu eżatt mal-kronoloġija tas-sit.
Il-popolazzjoni ta' Mapungubwe titqies bħala l-"antenati kulturali" tal-popli Shona u Venda. Skont it-tradizzjonijiet bil-fomm tal-poplu Venda, ir-rejiet Shiriyadenga u Tshidziwelele rrenjaw mill-Għolja ta' Mapungubwe qabel ma ġew sostitwiti minn Vele Lambeu, iżda hemm dibattitu dwar dan.
Ġenetika
L-analiżi tal-iskeletri għal traċċi kranjometriċi (jiġifieri traċċi fuq il-kranji) intużat biex tiġi inferita r-rabta ġenetika bejn in-nies ta' Mapungubwe u popolazzjonijiet oħra. Analiżi bikrija minn Galloway fl-1939/1957 wasslet għas-sejbien ta' affinitajiet bejn in-nies ta' Mapungubwe u kampjuni meħuda minn eżemplari "Khoisanidi", u għaldaqstant il-popolazzjoni ta' Mapungubwe ġiet ikklassifikata bħala "Boskop (Khoisan) razzjalment", x'aktarx saħansitra bi traċċi "Kawkasojdi" addizzjonali. Din il-klassifikazzjoni kienet kontroversjali, b'mod partikolari minħabba li s-sejbiet tal-materjali kulturali mis-sit fil-biċċa l-kbira huma allinjati mal-prattiki kontemporanji tal-popli Bantu ta' Żmien il-Ħadid. Analiżi mill-ġdid tal-fdalijiet ta' Galloway hija diffiċli minħabba l-prattika ta' preservazzjoni batuta tal-kranji li uża, iżda analiżi sussegwenti fuq sejbiet oħra wriet li l-maġġoranza ta' dawk il-kampjuni minn Mapungubwe, li ma kinux ġarrbu ħsara minn ħżin batut jew li ma kinux vulnerabbli għall-qerda jaqgħu fi ħdan firxa ġenerali mistennija mill-gruppi "Bantu". Analiżi ta' Rightmire fl-1970 sabet li bil-kejl tat-tul tal-kranji, tal-protrużjoni tal-glabella, tal-ħofra tal-imnieħer, tal-ispazju alveolari, u għadd ta' traċċi oħra (35 b'kollox), is-sitt "kranji ta' K2" (Rightmire jqabbel l-eżemplari ta' K2 flimkien ma' dawk ta' Bambandyanalo u ta' Mapungubwe) kollha huma barra mill-firxa tal-kampjuni ta' "Bushman" (San?), u erba' huma żgur barra mill-firxa tal-kampjuni ta' "Hottentot". Apparti tnejn, "il-bqija huma sew fi ħdan il-firxa tal-varjazzjoni Bantu moderna mistennija...". Bħala konklużjoni, huwa jsostni l-idea li:
Il-ħsieb li l-popli ta' Bambandyanalo u ta' Mapungubwe għandhom jitqiesu bħala rappreżentattivi ta' popolazzjoni "Khoisan" (jiġifieri Hottentot) kbira jidher li hi bla bażi... [peress] li ma hemm l-ebda bażi għal enfasi kontinwa fuq dawn il-fdalijiet bħala mhux ta' karnaġjon sewda jew ta' qabel, u b'hekk ma hemm l-ebda ħtieġa li l-materjal kulturali ta' K2 (Kopje tal-Leopard) tiġi "spjegata" bħala "assorbita"...
Analiżi ta' Steyn fl-1997 sabet li l-kampjuni tas-snien (li ġew studjati l-iktar minnha) kienu iktar simili għall-kampjuni minn K2, li kienu ġew ikklassifikati bħala ta' "nies ta' karnaġjon sewda tan-Nofsinhar tal-Afrika", milli kampjuni tal-poplu San.
Għaldaqstant, is-snien ta' nies ta' K2 u ta' Mapungubwe x'aktarx ġejjin minn popolazzjoni unika, li għalkemm mhux identika, hija simili ferm għall-popolazzjoni moderna ta' nies ta' karnaġjon sewda tan-Nofsinhar tal-Afrika.
Hemm bosta raġunijiet li wasslu għal din il-konfużjoni. L-ewwel nett, id-daqs ferm żgħir tal-kampjun disponibbli jfisser li r-riżultati huma soġġetti għal preġudizzju koinċidentali (jiġifieri sett partikolarment uniku ta' individwi jittieħed bħala rappreżentattiv tal-komunità kollha). It-tieni, l-analiżi kranjometrika ġeneralment tkun suxxettibbli għal problemi ta' kejl u ta' interpretazzjoni; ilu magħruf li skont il-kriterji mkejla u l-popolazzjonijiet implikati, wieħed jista' jinterpreta t-traċċi "ta'" popolazzjoni waħda f'oħra. It-tielet, bosta studjużi jinnutaw li s-suppożizzjoni ta' differenzjazzjoni uniformi bejn membri tal-popolazzjonijiet Khoisan u Bantu permezz tal-analiżi fiżjoloġika hija kkumplikata minħabba l-fatt li ilu rikonoxxut li l-popolazzjonijiet tan-Nofsinhar tal-Afrika għandhom traċċi mħallta u li interaġixxew, u minħabba, kif issostni Steyn, "l-approċċ tipoloġiku, fejn individwu jiġi deskritt b'referenza għal individwu "ideali" li jkollu l-karatteristiċi prinċipali kollha ta' razza speċifika, issa hija waħda antikwata għalkollox". Madankollu, dan ma jfissirx li d-differenzi "raggruppati" wesgħin ma jistgħux jiġu aċċertati u ssir ħidma fuqhom, kif Rightmire argumenta fl-1970 billi asserixxa li biżżejjed kriterji jistgħu jwasslu, b'livell għoli ħafna ta' kunfidenza, għal dixxerniment bejn is-sett ta' kampjuni analizzati ta' nies Khoisan u ta' karnaġjon sewda tan-Nofsinhar tal-Afrika; u argument simili tressaq fl-analiżi ta' Franklin u Freedman fl-2006. Anke f'dan il-każ, Rightmire u Merwe fl-1976 urew li b'tali differenzjazzjoni, ġieli jkun hemm sejbiet mhux mistennija; l-analiżi tagħhom iddeterminat li waħda miż-żewġ difniet analizzati għall-istudju tagħhom kienu joqogħdu iktar fost in-nies "Hottentot" milli n-nies "Bantu", u l-aqwa qbil mat-traċċi Bantu kien fil-kampjuni tagħhom tal-poplu Venda. Fiż-żewġ każijiet, l-analiżi ġenetika reali ta' dawn l-aħħar 20 sena (għad-differenza tal-analiżi fiżjoloġika li tinferixxi rabtiet ġenetiċi) tappoġġa t-taħlit notevoli, xi kultant saħansitra sostanzjali, bejn il-popolazzjonijiet Khoisan u ta' karnaġjon sewda tan-Nofsinhar tal-Afrika fl-istorja, riflessa fil-popli Khoisan u Bantu moderni. Finalment is-suppożizzjoni stess li l-analiżi kranjometrika JEW ġenetika waħedhom jistgħu jindikaw bir-reqqa l-identitajiet etnolingwistiċi u l-konfini ta' popli storiċi, hija xi ħaġa meqjusa minn Brothwell fl-1963 bħala sikwit problematika, għax jaf jeżistu popolazzjonijiet Khoisan bi kważi l-antenati assoċjati kollha "mhux Khoisan", u milli jidher xi kampjuni Xhosa kellhom maġġoranza ta' antenati mhux Xhosa.
Skoperta mill-ġdid u storjografija
In-nies lokali kellhom għarfien dwar is-sit permezz tal-ġrajjiet bil-fomm tagħhom, u kienu jqisu s-sit bħala sagru u mimli qawwa u bil-preżenza tar-rejiet anċestrali. Għaldaqstant kienu jwissu abbażi tat-tradizzjonijiet bil-fomm tagħhom biex dak li jkun ma jżurx l-għolja u saħansitra lanqas jipponta lejha. Fis-seklu 19, , ta' dixxendenza Ġermaniża jew Olandiża, ivvjaġġa fis-subkontinent u kien magħruf bħala "Wild Lottering", u iktar 'il quddiem waqaf jgħix qrib ix-xmara Limpopo. Il-Van Graans, li kienu bdiewa fid-Distrett ta' Mopane, semgħu b'leġġenda ta' "raġel abjad li ġġennen, u li għex ħajtu bħala eremita f'għar max-xtut tax-xmara Limpopo" u li "xxabbat fuq l-għolja sagra u sab xi affarijiet hemmhekk". Wara diversi snin ta' tfittxija għat-teżor, fl-1933 ikkonvinċew gwida Afrikana lokali jgħinhom u reġgħu ttantaw xortihom b'tim. Il-gwida Afrikana, skont arkeologu fl-1937, "litteralment beda jirtogħod bil-biża' u kellu jinżamm bil-forza qabel ma pponta lejn il-mogħdija sigrieta sal-quċċata tal-għolja". Dawn sabu frammenti tal-fuħħar u artefatti tar-ram, tal-ħġieġ u tad-deheb, u d-difna ta' persuna ta' livell għoli.
Il-Van Graans ma ddikjaraw li sabu xejn. Il-Van Graan iż-żgħir, eks student tal-Università ta' Pretoria, irrapporta l-iskoperta lil arkeologu. L-Università ta' Pretoria, li dak iż-żmien kienet istituzzjoni esklużivament ta' Afrikani ta' dixxendenza predominanti Olandiża, kisbet il-jeddijiet għat-teżor, u l-gvern ta' Hertzog kiseb monopolju fuq is-sit. L-iskoperta marret kontra l-mit tas-supremazija tan-nies ta' karnaġjon bajda, li l-Afrika kienet kontinent kiebi u li baqa' lura, u li jeħtieġ li jiġi "salvat", kif ukoll it-twemmin li l-Afrikani ta' dixxendenza predominanti Olandiża kienu "ċampjins taċ-ċivilizzazzjoni". Kif seħħ b'mod simili għal Żimbabwe l-Kbir, il-gvern ipprova jaħbi, jiskredita u "jipproteġi" s-sit. Is-sit ġie ddikjarat bħala monument nazzjonali fis-snin 80 tas-seklu 20. L-istudju u l-interpretazzjoni ta' Mapungubwe matul is-seklu 20 fil-biċċa l-kbira eskludew il-komunitajiet lokali, sa wara l-era tal- fejn imbagħad id-dixxendenti u n-nies lokali bdew jiġu involuti ferm iktar f'Mapungubwe.
Żoni protetti u Sit ta' Wirt Dinji
Iż-żona issa hija protetta bħala parti mill-Park Nazzjonali ta' Mapungubwe, li tagħmel parti mill-Pajsaġġ Kulturali ta' Mapungubwe u miż-Żona ta' Konservazzjoni Transfruntiera Usa' ta' Mapungubwe.
Il-Pajsaġġ Kulturali ta' Mapungubwe ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fit-3 ta' Lulju 2003.
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' erba' kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".
Gallerija
Referenzi
- ^ Huffman, Thomas N. (2005). Mapungubwe : ancient African civilisation on the Limpopo. Internet Archive. : Wits University Press. ISBN 978-1-86814-408-2.
- ^ Wingfield, Chris; Giblin, John; King, Rachel, eds. (2020). The Pasts and Presence of Art in South Africa: Technologies, Ontologies and Agents. McDonald Institute for Archaeological Research. ISBN 978-1-913344-01-6.
- ^ Chirikure, Shadreck; Delius, Peter; Esterhuysen, Amanda; Hall, Simon; Lekgoathi, Sekibakiba; Maulaudzi, Maanda; Neluvhalani, Vele; Ntsoane, Otsile; Pearce, David; Sadr, Karim; Smith, Jeanette (2015). Mapungubwe Reconsidered: A Living Legacy: Exploring Beyond the Rise and Decline of the Mapungubwe State. Real African Publishers Pty. ISBN 978-1-920655-06-8.
- ^ Shabalala, Lombuso (2022). Perspective of Mapungubwe Descendants' Traditional Leaders Concerning Their Traditional Values and Cultural Heritage Preservation. Cultural Sustainable Tourism. Advances in Science, Technology & Innovation. pp. 123–134. doi:10.1007/978-3-031-07819-4_11. ISBN 978-3-031-07818-7.
- ^ Mathebula, Mantha (2017). "Some notes on the early history of the Tembe, 1280 AD-1800 AD". New Contree. 78 (78): 16. doi:10.4102/nc.v78i0.102.
- ^ Chirikure, Shadreck; Manyanga, Munyaradzi; Pollard, A. Mark; Bandama, Foreman; Mahachi, Godfrey; Pikirayi, Innocent (31 October 2014). "Zimbabwe Culture before Mapungubwe: New Evidence from Mapela Hill, South-Western Zimbabwe". PLOS ONE. 9 (10): e111224. Bibcode:2014PLoSO...9k1224C. doi:10.1371/journal.pone.0111224. ISSN 1932-6203. PMC 4215987. PMID 25360782.
- ^ "Mapungubwe National Park - World Heritage Site in South Africa". southafrica.co.za. Miġbur 2025-02-25.
- ^ Chirikure, Shadreck; Delius, Peter; Esterhuysen, Amanda; Hall, Simon; Lekgoathi, Sekibakiba; Maulaudzi, Maanda; Neluvhalani, Vele; Ntsoane, Otsile; Pearce, David (1 October 2015). Mapungubwe Reconsidered: A Living Legacy: Exploring Beyond the Rise and Decline of the Mapungubwe State. Real African Publishers Pty Ltd. ISBN 978-1-920655-06-8.
- ^ Mlambo, A. S. (2014). A history of Zimbabwe. Internet Archive. New York, NY : Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02170-9. pp. 11-12.
- ^ a b "Mapungubwe Cultural Landscape - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-02-25.
Awtur: www.NiNa.Az
Data tal-pubblikazzjoni:
wikipedija, wiki, ktieb, kotba, librerija, artiklu, aqra, niżżel, b'xejn, download b'xejn, mp3, vidjo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, stampa, mużika, kanzunetta, film, ktieb, logħba, logħob, mobbli, telefon, android, ios, apple, mowbajl, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, kompjuter, Informazzjoni dwar Renju ta' Mapungubwe, X'inhi Renju ta' Mapungubwe? Xi tfisser Renju ta' Mapungubwe?
Ir Renju ta Mapungubwe pronunzja mɑːˈpuːnɡuːbweɪ mah POON goob weh kien stat tal qedem li jinsab fil konfluwenza tax xmajjar Shashe u Limpopo rivers fl Afrika t Isfel fin Nofsinhar ta Zimbabwe l Kbir Il popolazzjoni tal belt kapitali kienet ta 5 000 ruħ sal 1250 u l istat x aktarx li kien ikopri erja ta 30 000 km 12 000 mil kwadru L Għolja ta Mapungubwe Ir renju kien jipprattika l ġerarkija monarkika sagra assoċjata mal kontroll tax xita u kien jesporta d deheb u l avorju lejn il bliet stati Swahili mal kosta tal Lvant tal Afrika għall kummerċ fl Oċean Indjan Għalkemm tradizzjonalment kien maħsub li kien l ewwel renju fin Nofsinhar tal Afrika skavi fl istess reġjun fl Għolja ta Mapela wrew evidenza tal ġerarkija monarkika sagra kwazi 200 sena qabel Wara avvenimenti mhux magħrufa u bidliet fir rotot kummerċjali lejn it Tramuntana għall ħabta tal 1300 il popolazzjoni ta Mapungubwe sparpaljat Attwalment spiss jiġu assoċjati mal popli Kalanga Shona Tshivhula u Venda Minkejja li n nies lokali kellhom għarfien dwar is sit sagru Mapungubwe ġiet skoperta mill ġdid mill komunita xjentifika u mill gvern kolonjali fl 1933 Il kollezzjoni ta artefatti ta Mapungubwe li nstabu fis sit arkeoloġiku tinsab għall wiri fil Muzew ta Mapungubwe f Pretoria Is sit jinsab fil Park Nazzjonali ta Mapungubwe fl Afrika t Isfel fil fruntiera maz Zimbabwe u mal Botswana EtimoloġijaL isem oriġinali tas sit mhuwiex magħruf Is sit u l belt kapitali bdew jissejħu bħala Mapungubwe skont il konvenzjonijiet tat tismija arkeoloġika u l isem ġie estiz għar renju Mapungubwe tfisser post ta bosta xakalli B diversi lingwi Bantu pungubwe tirreferi għax xakalli Bil Venda xakall huwa phunguwe filwaqt li bis Sotho tat Tramuntana huwa phukubje StorjaOriġini Ir reġjun kien abitat mill poplu San għal xi 100 000 sena Is soċjeta bikrija tal poplu San ħalliet warajha legat rikk ta tpittir fl għerien madwar in Nofsinhar tal Afrika L oriġini tar Renju ta Mapungubwe kienet fil Kopje tal Leopard Schroda 900 1000 Immotivati mill kummerċ tal avorju xi wħud mill poplu Zhizo resqu lejn in Nofsinhar għall ħabta tad 900 W K biex jinsedjaw Schroda qrib ix xmara Limpopo Il poplu San fil biċċa l kbira tkeċċew mill artijiet anċestrali tagħhom Il poplu Zhizo beda jrabbi l bhejjem tal ifrat f merħliet u jipprattika l biedja Kien jagħmlu xi kummerċ u x aktarx li kienu jikkaċċjaw mal poplu San li kien jgħix f insedjament differenti Schroda x aktarx li kienet il belt kapitali tal poplu Zhizo ladarba kienet l izjed waħda popolata madwar 500 ruħ Il kap kien l iktar wieħed għani u kien jakkumula l bhejjem tal ifrat permezz ta multi tal qorti sekwestri tributi serq u l prezz għoli mehmuz maz zwieġ ta waħda mill bniet tiegħu Il poplu Zhizo kien jipproduċi bċejjeċ tal fuħħar elaborati b diversi stili u kien magħruf għalihom Il figurini kienu jintuzaw għat tagħlim fil lezzjonijiet fl iskejjel Kienu jagħmlu kummerċ tal avorju tad deheb tal ġlud tar rinoċeronti tal ġlud tal leopardi u tal ħadid ma bliet kostali bħal bi tpartit għal zibeġ tal ħġieġ drappijiet tal qoton u tal ħarir u ċeramika gglejzjata K2 1000 1220 Għall ħabta tas sena 1000 xi nies mill Kopje tal Leopard resqu lejn in Nofsinhar biex jinsedjaw Bambandyanalo magħrufa bħala K2 filwaqt li l poplu Zhizo resaq lejn il Punent biex jinsedja Toutswe fit territorju modern tal Botswana Xi studjuzi jemmnu li r relazzjonijiet bejniethom kienu ostili u kkaratterizzati minn kunflitt militari madankollu oħrajn jinsistu li kienu iktar kumplessi kemm soċjalment kif ukoll politikament In nies tal Kopje tal Leopard kienu jitkellmu forma bikrija ta Shona x aktarx Kalanga Shona tal Punent K2 kienet il belt kapitali u x aktarx li kienet maqsuma f zoni residenzjali taħt l awtorita ta kap tal familja u l kap kien ikollu l ikbar zona In nisa kienu jaħdmu r ram filwaqt li l irġiel kienu jaħdmu l ħadid Barra minn hekk kienu jikkultivaw is sorgu il millieġ Afrikan il millieġ Indjan il fazola mitħuna u l fazola tal għajn Il popolazzjoni kibret u K2 kellha popolazzjoni ta 1 500 ruħ sal 1200 Il kontroll tax xita kien mifrux u l kap xi kultant kien iqabbad lil barranin li kien maħsub li kellhom relazzjoni speċjali mal ispirti tal art bħall poplu San minħabba li kienu ilhom iktar jgħixu hemmhekk Bl istess mod xi nies tal poplu Zhizo li baqgħu Leokwe x aktarx subordinati għal K2 kienu jispeċjalizzaw f ritwali wkoll minħabba li kienu ilhom jgħixu hemmhekk Il ġid kbir iġġenerat mill kummerċ fl Oċean Indjan ħoloq inugwaljanzi bla preċedent u maz zmien is soċjeta evolviet minn waħda bbazata fuq il ġerarkija soċjali għal waħda bbazata fuq il klassijiet soċjali L arranġament spazjali ta K2 b hekk ma baqax adattat iktar għal dan l izvilupp Għolja ta Mapungubwe 1220 1300 Mappa taċ ċentri u tar rotot kummerċjali fiz Zimbabwe prekolonjali Qalb nixfa qalila li x aktarx ikkawzat problemi għas soċjeta l elit irjali ttrasferew il belt kapitali lejn Mapungubwe u insedjaw il quċċata ċatta tagħha għall ħabta tal 1220 filwaqt li l biċċa l kbira tan nies insedjaw il bazi tal Għolja ta Mapungubwe Jista jkun li l villaġġ l antik ingħata n nar sabiex jagħmel spazju għall villaġġ il ġdid L Għolja ta Mapungubwe saret l unika għolja tal kontroll tax xita u l abitazzjoni tagħha mill mexxej kienet tenfasizza rabta bejnu u l kontroll tax xita li kienet sostanzjali fl izvilupp tal ġerarkija monarkika sagra L għolja kienet ġiet abitata mill poplu San ferm qabel u post imkenni fil blat fin naħa tal Lvant kien fih traċċi tal arti tiegħu L ewwel re Shiriyadenga skont it tradizzjonijiet bil fomm tal Venda li qatta l biċċa l kbira ta ħajtu f sekluzjoni ritwali kellu l palazz tiegħu fin naħa tal Punent tal għolja u kien jinkludi kamra fejn ir re seta jilqa lill vizitaturi oħra fejn setgħu jiġu kkontrollati kif ukoll għorfa għall mistiku speċjali tar re Sal 1250 Mapungubwe kellha popolazzjoni ta 5 000 ruħ b insedjamenti madwar l għolja kollha li kienu jiffurmaw ċirku protettiv It tieni re Tshidziwelele skont it tradizzjonijiet bil fomm tal Venda kellu l palazz tiegħu fin nofs tal għolja bl istess arranġamenti bħall predeċessur tiegħu għalkemm il kamra tal vizitaturi tiegħu kienet maqsuma biex il vizitaturi jiġu sseparati minn mar re li kien jitkellem magħhom permezz ta intermedjarju Ir re kellu bosta nisa u wħud kienu jgħixu barra mill belt kapitali biex jibqa jinzamm network ta alleanzi L ekonomija kienet ibbazata fuq l agrikoltura u sabiex jagħmlu uzu iktar produttiv tal art il bhejjem tal ifrat li qabel kienu meqjusa bħala l identifikatur primarju tal ġid kienu jinzammu f merħliet lil hinn mill belt kapitali u kienu jitħallew jirgħu fl art ta komunitajiet oħra biex b hekk jiġu ffurmati rabtiet soċjali u politiċi u tizdied l influwenza ta Mapungubwe Ammont kbir ta ġid ġie akkumulat permezz tat tributi li kienu jingħataw f forma ta għelejjel annimali u xi kultant oġġetti iktar rari Mapungubwe ma kellhiex kontroll fuq il villaġġi fejn kienet issir l estrazzjoni u t tidwib tal minerali madankollu xi deheb kien jiġi pproċessat fl istat Mhuwiex ċar kemm il koerċizzjoni u l kunflitt kellhom rwol fit tkabbir u fid dominanza ta Mapungubwe peress li dan pjuttost diffiċli li jiġi rikonoxxut b mod arkeoloġiku Filwaqt li l ħitan tal ġebel kellhom skop simboliku fis separazzjoni tal elit u n nies komuni jaf servew ukoll għal skop difensiv u b hekk jaf jindikaw li l gwerer kienu konvenzjonali Mapungubwe kienet tagħmel kummerċ lokali mal popli Toutswe u Eiland fost l oħrajn u d deheb u l avorju kienu jiġu esportati lejn l Oċean Indjan minn Mhux magħruf x ikkawza l kollass ta Mapungubwe Ir rotot kummerċjali nbidlu lejn it Tramuntana peress li l kummerċjanti vvjaġġaw tul ix xmara Save biex jilħqu n naħa ta ġewwa fejn kien jiġi prodott id deheb u dan kellu impatt drammatiku fuq l ekonomija ta Mapungubwe Huwa plawzibbli li ntilfet il fiduċja fit tmexxija u zdiedet il firda materjali u spiritwali bejn in nies komuni u r re li kkawzaw krizi u pprovokaw it tluq ta ħafna nies Il baċir ġie abbandunat u n nies sparpaljaw lejn il Majjistral u lejn in Nofsinhar u ma reġgħux ingħaqdu Lejn it Tramuntana Zimbabwe l Kbir fil periferija tal istat ta Mapungubwe u b popolazzjoni distinta feġġ bħala s suċċessur u adotta l istess arranġament spazjali tal elit u tmexxija sagra Kultura u soċjetaMatul l insedjament ta K2 is soċjeta wettqet tranzizzjoni minn soċjeta bbazata fuq il ġerarkija soċjali għal waħda bbazata fuq il klassijiet soċjali u kienet waħda mill ewwel sistemi soċjali bbazata fuq il klassijiet u ezempji ta ġerarkija monarkika sagra fin Nofsinhar tal Afrika Il mexxej u l elit kienu jgħixu fil quċċata tal għolja filwaqt li l bqija tal popolazzjoni kienet tgħix fil bazi tal għolja Kien hemm erba mogħdijiet li jagħtu sal quċċata tal għolja u l mogħdija prinċipali kienet tkun mgħassa mis suldati li kienu jissejħu l għajn tar re L insedjamenti kienu maqsuma f zoni residenzjali taħt l awtorita tal kapijiet tal familji u kienu jinsabu madwar l għolja u kienu jiffurmaw ċirku protettiv Ir renju x aktarx li kien maqsum f ġerarkija b ħames saffi minħabba l firxa wiesgħa tal popolazzjoni kapijiet tal familji kapijiet irġiel kapijiet kapijiet għoljin u r re Ir re kien jorqod f għorfa zgħira tal injam f post li kien ikun sigriet Il vizitaturi kienu jkunu sseparati mir re Fost dawk ta madwaru kien ikun hemm is suldati u l kantanti tat tfaħħir flimkien mal muziċisti li kienu jdoqqu l imbiri u l ksilofoni L azzjonijiet tiegħu kienu jiġu ritwalizzati tant li meta kien jagħtas kantant tat tfaħħir kien jgħid lil kulħadd In nisa tar re kienu jitqiesu bħala triq għas suċċess u għall istatus u b hekk ir re kien ikollu ħafna minnhom u l iktar mara anzjana kienet tieħu l affarijiet f idejha Xi nisa kienu jgħixu barra mill belt kapitali biex jinzamm network ta alleanzi Mapungubwe kienet issegwi mudell ta insedjament komuni fin Nofsinhar tal Afrika kollha imsejjaħ bħala l Mudell Ċentrali tal Bhejjem tal Ifrat Iċ ċentru tal insedjament kien ikun immexxi mill irġiel u kien hemm zona għas soluzzjoni tad dizgwidi u għat teħid tad deċizjonijiet politiċi filwaqt li z zona ta barra kienet titmexxa min nisa u kien ikun fiha l kumplessi domestiċi Il ħajja f Mapungubwe kienet iċċentrata fuq il familja u l biedja Inħolqu siti speċjali għaċ ċerimonji tal inizjazzjoni għall attivitajiet domestiċi u għal funzjonijiet soċjali oħra Il bhejjem tal ifrat kienu jgħixu f kraals li kienu jinsabu qrib id djar residenzjali xi ħaġa li turi l valur tagħhom L ispazji miftuħa kienu tal mexxej izda ma kienx ikun fihom imma f sekluzjoni ritwali fil quċċata tal għolja X aktarx li xi wieħed mill aħwa tiegħu kien jieħu ħsieb il ġestjoni tal affarijiet u kien ikun it tieni l izjed persuna setgħana fir renju L irġiel ta status għoli biss kienu jitħallew idewbu u jaħdmu r ram u d deheb Dawn il metalli kienu assoċjati mal poter mal ġid u mal fertilita u l elit biss kien ikollu d deheb fil pussess tiegħu Filwaqt li l biċċa l kbira kien ikollhom aċċess għall għodod tal ħadid il bdiewa ifqar kienu juzaw għodod tal ġebel u tal għadam L elit fi ħdan ir renju kienu jindifnu fl għoljiet In nisa rjali kienu jgħix fiz zona tagħhom stess lil hinn mir re L irġiel importanti kien ikollhom djar prestiġjuzi fil periferiji tal belt kapitali Dan it tip ta qsim spazjali seħħ l ewwel f Mapungubwe izda mbagħad ġie replikat fl istati ta Butua u ta Rozwi li ġew wara It tkabbir fil popolazzjoni f Mapungubwe jaf waslu għal speċjalisti permanenti fiċ ċeramika b mod speċifiku l oġġetti tal fuħħar Xi oġġetti tad deheb instabu fid difniet tal elit fuq l għolja rjali Kontroll tax xita Il kontroll tax xita kien maħsub biex iwassal għax xita u jiġu evitati n nixfiet u l għargħar Kien ibbazat fuq it twemmin li l bnedmin setgħu jinfluwenzaw in natura l ispirti jew l antenati li kienu jzommu jew iwasslu x xita Il poplu San li kien maħsub li kellhom konnessjonijiet iktar mill qrib mal ispirti antiki tal art spiss kien jiġi interpellat minn soċjetajiet oħra għall kontroll tax xita Ix xamani San kienu jidħlu fi stat ipnotiku u jmorru fid dinja tal ispirti huma stess biex jaħtfu l annimali assoċjati max xita Il komunita f K2 kienet tagħzel il poplu San minflok il poplu Zhizo ir rivali politiċi tagħha peress li l poplu San ma kienx jemmen fl antenati u ladarba ma kinux jgħarfu lill antenati tal poplu Zhizo ma setgħux jiġu rikattati minnhom Il qċaċet tal għoljiet bin nixxigħat fil bazi tagħhom kienu jintuzaw bħala siti tal kontroll tax xita Iktar ma s soċjeta saret kumplessa id djar u s santwarji nbnew fuq l għoljiet u l prattika ġiet istituzzjonalizzata F Mapungubwe l elit ipprova jibdel il post tal prattika minn grupp ta għoljiet f waħda l Għolja ta Mapungubwe bl ispeċjalisti tar ritwali mal familja rjali u b hekk dan kien pass lil hinn mir rwol tal antenati EkonomijaF Mapungubwe kienu jiġu prodotti t tessuti u l oġġetti taċ ċeramika Mapungubwe kienet tagħmel kummerċ lokalment mal popli Toutswe u Eiland fost l oħrajn Sors ewlieni tal ġid tagħhom kien il kummerċ tal Oċean Indjan Kien hemm rabta bikrija ma Chibuene Wara li Chibuene ngħatat in nar Sofala saret il port kummerċjali prinċipali li kienu jzuruh il merkanti Għarab minħabba d domanda ikbar għad deheb mis seklu 10 wara li diversi stati Musulmani Ewropej u Indjani bdew jizzekkaw il muniti tad deheb Mapungubwe esportat id deheb u l avorju filwaqt li għadd kbir ta zibeġ tal ħġieġ ġie importat mill Indja u mix Xlokk tal Asja Iċ ċeladon tip ta ċeramika Ċiniza li nstab fil palazz x aktarx li kien xi rigal talli l barranin kienu jitħallew jagħmlu kummerċ Sal aħħar tas seklu 13 il kummerċjanti regolarment bdew jevitaw Sofala u Mapungubwe billi kienu jivvjaġġaw tul ix xmara Save fit Tramuntana tax xmara Limpopo lejn in naħa ta ġewwa fejn kien jiġi prodott id deheb u Quelimane u Angoche saru ċ ċentri kummerċjali prinċipali Dan wassal għaz zieda tal poter ta Zimbabwe l Kbir u kien fattur ewlieni li wassal għall kollass ta Mapungubwe Xogħol bil ġebelL organizzazzjoni spazjali f Mapungubwe imsejħa dzimbahwe mill popli Shona kienet tinvolvi l uzu ta ħitan tal ġebel biex jiġu mmarkati z zoni importanti u biex ġiet stabbilita d distinzzjoni tal klassijiet u ġiet ipprovduta s sekluzjoni ritwali għar re Kien hemm residenza b ħitan tal ġebel li x aktarx kienet tiġi okkupata mill kunsillier prinċipali Il ġebel u l injam kienu jintuzaw flimkien Barra minn hekk kien hemm ukoll ċint tal injam madwar l Għolja ta Mapungubwe Il biċċa l kbira tal popolazzjoni tal belt kapitali x aktarx li kienet tgħix fi ħdan il ħajt tal Punent Difniet irjaliIr Rinoċeront tad Deheb ta Mapungubwe Fis snin 30 tas seklu 20 instab ċimiterju ewlieni biswit il palazz li kien fih 23 qabar Il biċċa l kbira ndifnu b ftit aċċessorji jew bl ebda aċċessorju il biċċa l kbira tal adulti ndifnu b zibeġ tal ħġieġ madankollu tliet oqbra kienu differenti L ewwel qabar magħruf bħala d difna oriġinali tad deheb li seħħet b xedd ir ras tal injam u tliet oġġetti tal injam indurat bil folji tad deheb skutella mistika xettru u rinoċeront It tieni qabar x aktarx ta mara kellu katavru li ndifen iħares lejn il Punent b iktar minn 100 brazzuletta tad deheb 12 000 zibġa tad deheb u 26 000 zibġa tal ħġieġ It tielet qabar x aktarx ta raġel twil ta mezzeta kellu katavru li ndifen iħares lejn il Punent b ġizirana taz zibeġ tad deheb u tal qxur tal baħbuħa u diversi oġġetti miksijin bil folji tad deheb inkluz kukkudrill Fl 2007 il gvern tal Afrika t Isfel approva d dfin mill ġdid tal fdalijiet tal iskeletri li ġew skavati fl 1933 fuq l Għolja ta Mapungubwe f ċerimonja li seħħet fl 20 ta Novembru 2007 PopolazzjoniZibeġ u ġojjellerija tad deheb li nstabu f Mapungubwe Dieta u stil ta ħajja L analizi tal iskeletri saret fuq in nies ta Mapungubwe biex jinkiseb iktar tagħrif dwar is saħħa u l istil ta ħajja tagħhom Fost is sejbiet instab li l popolazzjonijiet f Mapungubwe esperjenzaw rati ta mortalita mistennija għal grupp preindustrijali paragunabbli għall Ewropej preindustrijali b mortalita għolja fost iz zgħazagħ izda b aspettattiva ta ħajja ta 35 40 sena wara li kienu jsiru adulti Sejba oħra hi li n nies ta Mapungubwe kienu jikbru sew mingħajr frekwenza notevoli ta infezzjonijiet kroniċi għalkemm xi kultant it tfal kienu jbatu bl anemija Affiljazzjoni etnika Huwa maħsub li n nies ta Mapungubwe kienu l antenati tal poplu Kalanga sottogrupp tal poplu Shona Is sit huwa ta sjieda kemm tal poplu Vhavenda kif ukoll tal poplu Tshivhula Sembola li l identitajiet tagħhom iffurmaw fis sekli 15 17 mill amalgamazzjoni tal popli Kalanga Shona u Sotho Tswana Filwaqt li t tnejn li huma għandhom rabtiet storiċi mal inħawi x aktarx li huma inċentivati mill proċess tal jeddijiet tal art li nbeda mill gvern tal Afrika t Isfel fejn diversi gruppi kisbu s sjieda tal art b mod dizonest L ebda mill ġrajjiet storiċi stmati tal migrazzjoni tagħhom jew ta dawk tal klans tagħhom ma jaqblu ezatt mal kronoloġija tas sit Il popolazzjoni ta Mapungubwe titqies bħala l antenati kulturali tal popli Shona u Venda Skont it tradizzjonijiet bil fomm tal poplu Venda ir rejiet Shiriyadenga u Tshidziwelele rrenjaw mill Għolja ta Mapungubwe qabel ma ġew sostitwiti minn Vele Lambeu izda hemm dibattitu dwar dan Ġenetika L analizi tal iskeletri għal traċċi kranjometriċi jiġifieri traċċi fuq il kranji intuzat biex tiġi inferita r rabta ġenetika bejn in nies ta Mapungubwe u popolazzjonijiet oħra Analizi bikrija minn Galloway fl 1939 1957 wasslet għas sejbien ta affinitajiet bejn in nies ta Mapungubwe u kampjuni meħuda minn ezemplari Khoisanidi u għaldaqstant il popolazzjoni ta Mapungubwe ġiet ikklassifikata bħala Boskop Khoisan razzjalment x aktarx saħansitra bi traċċi Kawkasojdi addizzjonali Din il klassifikazzjoni kienet kontroversjali b mod partikolari minħabba li s sejbiet tal materjali kulturali mis sit fil biċċa l kbira huma allinjati mal prattiki kontemporanji tal popli Bantu ta Zmien il Ħadid Analizi mill ġdid tal fdalijiet ta Galloway hija diffiċli minħabba l prattika ta preservazzjoni batuta tal kranji li uza izda analizi sussegwenti fuq sejbiet oħra wriet li l maġġoranza ta dawk il kampjuni minn Mapungubwe li ma kinux ġarrbu ħsara minn ħzin batut jew li ma kinux vulnerabbli għall qerda jaqgħu fi ħdan firxa ġenerali mistennija mill gruppi Bantu Analizi ta Rightmire fl 1970 sabet li bil kejl tat tul tal kranji tal protruzjoni tal glabella tal ħofra tal imnieħer tal ispazju alveolari u għadd ta traċċi oħra 35 b kollox is sitt kranji ta K2 Rightmire jqabbel l ezemplari ta K2 flimkien ma dawk ta Bambandyanalo u ta Mapungubwe kollha huma barra mill firxa tal kampjuni ta Bushman San u erba huma zgur barra mill firxa tal kampjuni ta Hottentot Apparti tnejn il bqija huma sew fi ħdan il firxa tal varjazzjoni Bantu moderna mistennija Bħala konkluzjoni huwa jsostni l idea li Il ħsieb li l popli ta Bambandyanalo u ta Mapungubwe għandhom jitqiesu bħala rapprezentattivi ta popolazzjoni Khoisan jiġifieri Hottentot kbira jidher li hi bla bazi peress li ma hemm l ebda bazi għal enfasi kontinwa fuq dawn il fdalijiet bħala mhux ta karnaġjon sewda jew ta qabel u b hekk ma hemm l ebda ħtieġa li l materjal kulturali ta K2 Kopje tal Leopard tiġi spjegata bħala assorbita Analizi ta Steyn fl 1997 sabet li l kampjuni tas snien li ġew studjati l iktar minnha kienu iktar simili għall kampjuni minn K2 li kienu ġew ikklassifikati bħala ta nies ta karnaġjon sewda tan Nofsinhar tal Afrika milli kampjuni tal poplu San Għaldaqstant is snien ta nies ta K2 u ta Mapungubwe x aktarx ġejjin minn popolazzjoni unika li għalkemm mhux identika hija simili ferm għall popolazzjoni moderna ta nies ta karnaġjon sewda tan Nofsinhar tal Afrika Hemm bosta raġunijiet li wasslu għal din il konfuzjoni L ewwel nett id daqs ferm zgħir tal kampjun disponibbli jfisser li r rizultati huma soġġetti għal preġudizzju koinċidentali jiġifieri sett partikolarment uniku ta individwi jittieħed bħala rapprezentattiv tal komunita kollha It tieni l analizi kranjometrika ġeneralment tkun suxxettibbli għal problemi ta kejl u ta interpretazzjoni ilu magħruf li skont il kriterji mkejla u l popolazzjonijiet implikati wieħed jista jinterpreta t traċċi ta popolazzjoni waħda f oħra It tielet bosta studjuzi jinnutaw li s suppozizzjoni ta differenzjazzjoni uniformi bejn membri tal popolazzjonijiet Khoisan u Bantu permezz tal analizi fizjoloġika hija kkumplikata minħabba l fatt li ilu rikonoxxut li l popolazzjonijiet tan Nofsinhar tal Afrika għandhom traċċi mħallta u li interaġixxew u minħabba kif issostni Steyn l approċċ tipoloġiku fejn individwu jiġi deskritt b referenza għal individwu ideali li jkollu l karatteristiċi prinċipali kollha ta razza speċifika issa hija waħda antikwata għalkollox Madankollu dan ma jfissirx li d differenzi raggruppati wesgħin ma jistgħux jiġu aċċertati u ssir ħidma fuqhom kif Rightmire argumenta fl 1970 billi asserixxa li bizzejjed kriterji jistgħu jwasslu b livell għoli ħafna ta kunfidenza għal dixxerniment bejn is sett ta kampjuni analizzati ta nies Khoisan u ta karnaġjon sewda tan Nofsinhar tal Afrika u argument simili tressaq fl analizi ta Franklin u Freedman fl 2006 Anke f dan il kaz Rightmire u Merwe fl 1976 urew li b tali differenzjazzjoni ġieli jkun hemm sejbiet mhux mistennija l analizi tagħhom iddeterminat li waħda miz zewġ difniet analizzati għall istudju tagħhom kienu joqogħdu iktar fost in nies Hottentot milli n nies Bantu u l aqwa qbil mat traċċi Bantu kien fil kampjuni tagħhom tal poplu Venda Fiz zewġ kazijiet l analizi ġenetika reali ta dawn l aħħar 20 sena għad differenza tal analizi fizjoloġika li tinferixxi rabtiet ġenetiċi tappoġġa t taħlit notevoli xi kultant saħansitra sostanzjali bejn il popolazzjonijiet Khoisan u ta karnaġjon sewda tan Nofsinhar tal Afrika fl istorja riflessa fil popli Khoisan u Bantu moderni Finalment is suppozizzjoni stess li l analizi kranjometrika JEW ġenetika waħedhom jistgħu jindikaw bir reqqa l identitajiet etnolingwistiċi u l konfini ta popli storiċi hija xi ħaġa meqjusa minn Brothwell fl 1963 bħala sikwit problematika għax jaf jezistu popolazzjonijiet Khoisan bi kwazi l antenati assoċjati kollha mhux Khoisan u milli jidher xi kampjuni Xhosa kellhom maġġoranza ta antenati mhux Xhosa Skoperta mill ġdid u storjografijaIn nies lokali kellhom għarfien dwar is sit permezz tal ġrajjiet bil fomm tagħhom u kienu jqisu s sit bħala sagru u mimli qawwa u bil prezenza tar rejiet anċestrali Għaldaqstant kienu jwissu abbazi tat tradizzjonijiet bil fomm tagħhom biex dak li jkun ma jzurx l għolja u saħansitra lanqas jipponta lejha Fis seklu 19 ta dixxendenza Ġermaniza jew Olandiza ivvjaġġa fis subkontinent u kien magħruf bħala Wild Lottering u iktar il quddiem waqaf jgħix qrib ix xmara Limpopo Il Van Graans li kienu bdiewa fid Distrett ta Mopane semgħu b leġġenda ta raġel abjad li ġġennen u li għex ħajtu bħala eremita f għar max xtut tax xmara Limpopo u li xxabbat fuq l għolja sagra u sab xi affarijiet hemmhekk Wara diversi snin ta tfittxija għat tezor fl 1933 ikkonvinċew gwida Afrikana lokali jgħinhom u reġgħu ttantaw xortihom b tim Il gwida Afrikana skont arkeologu fl 1937 litteralment beda jirtogħod bil biza u kellu jinzamm bil forza qabel ma pponta lejn il mogħdija sigrieta sal quċċata tal għolja Dawn sabu frammenti tal fuħħar u artefatti tar ram tal ħġieġ u tad deheb u d difna ta persuna ta livell għoli Il Van Graans ma ddikjaraw li sabu xejn Il Van Graan iz zgħir eks student tal Universita ta Pretoria irrapporta l iskoperta lil arkeologu L Universita ta Pretoria li dak iz zmien kienet istituzzjoni eskluzivament ta Afrikani ta dixxendenza predominanti Olandiza kisbet il jeddijiet għat tezor u l gvern ta Hertzog kiseb monopolju fuq is sit L iskoperta marret kontra l mit tas supremazija tan nies ta karnaġjon bajda li l Afrika kienet kontinent kiebi u li baqa lura u li jeħtieġ li jiġi salvat kif ukoll it twemmin li l Afrikani ta dixxendenza predominanti Olandiza kienu ċampjins taċ ċivilizzazzjoni Kif seħħ b mod simili għal Zimbabwe l Kbir il gvern ipprova jaħbi jiskredita u jipproteġi s sit Is sit ġie ddikjarat bħala monument nazzjonali fis snin 80 tas seklu 20 L istudju u l interpretazzjoni ta Mapungubwe matul is seklu 20 fil biċċa l kbira eskludew il komunitajiet lokali sa wara l era tal fejn imbagħad id dixxendenti u n nies lokali bdew jiġu involuti ferm iktar f Mapungubwe Veduta panoramika mill quċċata tal Għolja ta Mapungubwe Zoni protetti u Sit ta Wirt DinjiIz zona issa hija protetta bħala parti mill Park Nazzjonali ta Mapungubwe li tagħmel parti mill Pajsaġġ Kulturali ta Mapungubwe u miz Zona ta Konservazzjoni Transfruntiera Usa ta Mapungubwe Il Pajsaġġ Kulturali ta Mapungubwe ġie ddezinjat bħala Sit ta Wirt Dinji tal UNESCO fit 3 ta Lulju 2003 Il valur universali straordinarju tas sit ġie rrikonoxxut abbazi ta erba kriterji tal għazla tal UNESCO il kriterju ii Wirja ta skambju importanti ta valuri umani tul perjodu ta zmien jew fi ħdan zona kulturali fid dinja dwar l izviluppi fl arkitettura jew it teknoloġija l arti monumentali l ippjanar tal bliet jew id disinn tal pajsaġġ il kriterju iii Xhieda unika jew minn tal inqas eċċezzjonali ta tradizzjoni kulturali jew ta ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet il kriterju iv Ezempju straordinarju ta tip ta bini ta grupp ta siti jew ta pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid dieher stadju i sinifikanti fl istorja tal bniedem u l kriterju v Ezempju straordinarju ta insedjament uman tradizzjonali ta uzu tal art jew ta uzu tal baħar li jirrapprezenta kultura jew kulturi jew interazzjoni umana mal ambjent speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l impatt ta bidla irreversibbli GallerijaReferenzi Huffman Thomas N 2005 Mapungubwe ancient African civilisation on the Limpopo Internet Archive Wits University Press ISBN 978 1 86814 408 2 Wingfield Chris Giblin John King Rachel eds 2020 The Pasts and Presence of Art in South Africa Technologies Ontologies and Agents McDonald Institute for Archaeological Research ISBN 978 1 913344 01 6 Chirikure Shadreck Delius Peter Esterhuysen Amanda Hall Simon Lekgoathi Sekibakiba Maulaudzi Maanda Neluvhalani Vele Ntsoane Otsile Pearce David Sadr Karim Smith Jeanette 2015 Mapungubwe Reconsidered A Living Legacy Exploring Beyond the Rise and Decline of the Mapungubwe State Real African Publishers Pty ISBN 978 1 920655 06 8 Shabalala Lombuso 2022 Perspective of Mapungubwe Descendants Traditional Leaders Concerning Their Traditional Values and Cultural Heritage Preservation Cultural Sustainable Tourism Advances in Science Technology amp Innovation pp 123 134 doi 10 1007 978 3 031 07819 4 11 ISBN 978 3 031 07818 7 Mathebula Mantha 2017 Some notes on the early history of the Tembe 1280 AD 1800 AD New Contree 78 78 16 doi 10 4102 nc v78i0 102 Chirikure Shadreck Manyanga Munyaradzi Pollard A Mark Bandama Foreman Mahachi Godfrey Pikirayi Innocent 31 October 2014 Zimbabwe Culture before Mapungubwe New Evidence from Mapela Hill South Western Zimbabwe PLOS ONE 9 10 e111224 Bibcode 2014PLoSO 9k1224C doi 10 1371 journal pone 0111224 ISSN 1932 6203 PMC 4215987 PMID 25360782 Mapungubwe National Park World Heritage Site in South Africa southafrica co za Miġbur 2025 02 25 Chirikure Shadreck Delius Peter Esterhuysen Amanda Hall Simon Lekgoathi Sekibakiba Maulaudzi Maanda Neluvhalani Vele Ntsoane Otsile Pearce David 1 October 2015 Mapungubwe Reconsidered A Living Legacy Exploring Beyond the Rise and Decline of the Mapungubwe State Real African Publishers Pty Ltd ISBN 978 1 920655 06 8 Mlambo A S 2014 A history of Zimbabwe Internet Archive New York NY Cambridge University Press ISBN 978 1 107 02170 9 pp 11 12 a b Mapungubwe Cultural Landscape UNESCO whc unesco org Miġbur 2025 02 25