Tikal

Tikal (/tiˈkɑːl/; Tik’al bl-ortografija moderna tal-Maja) hija l-fdal ta' belt antika, li x'aktarx kienet tissejjaħ Yax Mutal, u li tinsab f'foresta tropikali fil-Gwatemala. Hija wieħed mill-ikbar siti arkeoloġiċi u ċentri urbani taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja pre-Kolumbjana. Tinsab fir-reġjun arkeoloġiku tal-Baċir ta' Petén fit-territorju attwali tat-Tramuntana tal-Gwatemala. Is-sit jinsab fid-dipartiment ta' El Petén u huwa parti mill-Park Nazzjonali ta' Tikal. Fl-1979 sar Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Tikal kienet il-belt kapitali ta' stat ħakkiem li sar wieħed mill-iżjed renji setgħana tal-Maja tal-qedem. Għalkemm l-arkitettura monumentali tas-sit tmur lura saħansitra tas-seklu 4 Q.K., Tikal laħqet il-quċċata tagħha matul il-Perjodu Klassiku, għall-ħabta tal-200 sad-900. Matul dak iż-żmien, il-belt iddominat il-biċċa l-kbira tar-reġjun tal-Maja politikament, ekonomikament u militarment, filwaqt li interaġixxiet ma' żoni fil-Mesoamerka kollha, bħall-metropoli l-kbira ta' Teotihuacan fil-Wied tal-Messiku daqstant 'il bogħod. Hemm evidenza li Tikal inħakmet minn Teotihuacan fis-seklu 4 W.K. Wara t-tmiem tal-Perjodu Klassiku Aħħari, ma nbena l-ebda monument maġġuri f'Tikal u hemm evidenza li l-palazzi tal-elit ingħataw in-nar. Dan l-avvenimenti mexew id f'id ma' tnaqqis gradwali fil-popolazzjoni, u laħqu l-qofol tagħhom fl-abbandun tas-sit sal-aħħar tas-seklu 10.

Tikal hija l-iżjed belt mifhuma minn kwalunkwe waħda mill-bliet tal-Maja l-kbar fl-artijiet baxxi, b'lista twila ta' mexxejja dinastiċi, bl-iskoperta tal-oqbra ta' bosta mill-mexxejja fuq din il-lista u bl-investigazzjoni tal-monumenti, tat-tempji u tal-palazzi tagħhom.

Etimoloġija

L-isem Tikal jaf oriġina minn ti ak'al fil-lingwa tal-Maja tal-; jingħad li huwa isem relattivament modern li jfisser "f'ġibjun". Milli jidher l-isem ingħata lil wieħed mill-ġibjuni antiki tas-sit mill-kaċċaturi u mill-vjaġġaturi fir-reġjun. Interpretazzjoni oħra tal-isem hi li jfisser "il-post tal-vuċijiet" fil-lingwa tal-Maja ta' Itza. Madankollu, Tikal mhuwiex l-isem antik tas-sit iżda pjuttost l-isem li ġie adottat ftit wara l-iskoperta tas-sit fis-snin 40 tas-seklu 19. Il-kitbiet ġeroglifiċi fil-fdalijiet jirreferu għall-belt antika bħala Yax Mutal jew Yax Mutul, li tfisser "l-ewwel Mutal". Tikal jaf bdiet tissejjaħ hekk minħabba li Dos Pilas beda juża l-istess glifiċi emblematiċi; il-mexxejja tal-belt x'aktarx li riedu jiddistingwu bejn il-bliet b'dan il-mod. Ir-renju kollu kien jissejjaħ sempliċement Mutul, li huwa l-interpretazzjoni tal-glifiċi emblematiċi tal-"qatta' xagħar" fir-ritratt fuq il-lemin. It-tifsira preċiża għadha mhux ċerta.

Ġeografija

L-eqreb insedjamenti kbar moderni huma Flores u Santa Elena, bejn wieħed u ieħor xi 64 kilometru (40 mil) bogħod bit-triq lejn il-Lbiċ. Tikal tinsab xi 303 kilometri (188 mil) fit-Tramuntana tal-. Tinsab 19-il kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt tal-Maja kontemporanja ta' u 30 kilometru (19-il mil) fil-Majjistral ta' . Il-belt tinsab 100 kilometru (62 mil) fix-Xlokk tar-rivali l-kbira tagħha tal-Perjodu Klassiku, Calakmul, u 85 kilometru (53 mil) fil-Majjistral tal-alleat ta' Calakmul, , li issa tinsab fil-Belize.

Il-belt ġiet immappjata għalkollox u kienet tkopri erja ikbar minn 16-il kilometru kwadru (6.2 mili kwadri) li kienet tinkludi madwar 3,000 struttura. It-topografija tas-sit tikkonsisti minn sensiela ta' rdumijiet paralleli tal-ġebla tal-ġir 'il fuq minn artijiet baxxi u mtajna. L-arkitettura maġġuri tas-sit hija raggruppata f'żoni iktar għoljin li huma kkollegati b'toroq olzati minn naħa għall-oħra tal-artijiet bassasa. Iż-żona madwar Tikal ġiet iddikjarata bħala l-Park Nazzjonali ta' Tikal u ż-żona ppreservata tkopri 570 kilometru kwadru (220 mil kwadru). Dan il-park inħoloq fis-26 ta' Mejju 1955 taħt il-patroċinju tal-Instituto de Antropología e Historia u kien l-ewwel żona protetta fil-Gwatemala.

Il-fdalijiet jinsabu fost il-foresti tropikali tat-Tramuntana tal-Gwatemala li kienu jiffurmaw in-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja fl-artijiet baxxi. Il-belt stess kienet tinsab qalb art għammiela abbundanti, u jaf iddominat rotta kummerċjali naturali mil-Lvant għall-Punent tul il-Peniżola tal-Yucatan. Fost is-siġar il-kbar tal-Park Nazzjonali ta' Tikal hemm il-kapok ġgantesk (Ceiba pentandra) li kienet is-siġra sagra tal-Maja; iċ-ċedru tropikali (Cedrela odorata), u l-kawba tal-Ħonduras (Swietenia macrophylla). Fir-rigward tal-fawna, wieħed jista' jara regolarment l-aguti, il-koati ta' mnieħru abjad, il-volpi griż, ix-xadin ta' Geoffroy, ix-xadin li jgħajjat, l-ajkla arpija, il-falkun, id-dundjan tal-foresti, il-gwan, it-tukan, il-pappagall aħdar u n-nemel li jaqta' l-weraq. Jingħad ukoll li l-ġagwar, l-ocelot u l-cougar jgħixu fil-park.

Tikal ma kellha l-ebda ilma għajr dak li kien jinġabar mill-ilma tax-xita u jinħażen f'għaxar ġibjuni. L-arkeologi li ħadmu f'Tikal matul is-seklu 20 sewwew wieħed minn dawn il-ġibjuni antiki biex jaħżnu l-ilma għalihom stess. Ix-xita annwali medja li tinżel f'Tikal tammonta għal 1,945 millimetru (76.6 pulzier). Madankollu, ix-xita ġieli tinżel għal għarrieda, u perjodi twal ta' nixfa setgħu jseħħu qabel ma l-għelejjel isiru, li kienet theddida serja għall-abitanti tal-belt antika.

Popolazzjoni

L-istimi tal-popolazzjoni ta' Tikal ivarjaw minn 10,000 sa saħansitra 90,000 abitant. Il-popolazzjoni ta' Tikal bdiet kurva kontinwa ta' tkabbir mill-bidu tal-Perjodu Preklassiku (bejn wieħed u ieħor fl-2000 Q.K. – 200 W.K.), bl-eqqel livell fil-Perjodu Klassiku Aħħari, fejn il-popolazzjoni kibret b'mod rapidu mis-700 W.K. sat-830, u mbagħad kien hemm deklin qawwi. Għaż-żona ta' 120 kilometru kwadru (46 mil kwadru) fi ħdan id-difiżi bit-tajn tal-periferija, l-ogħla popolazzjoni hija stmata li kienet 517-il persuna għal kull kilometru kwadru (1,340 persuna għal kull mil kwadru). F'żona fi ħdan raġġ ta' 12-il kilometru (7.5 mili) tal-qalba tas-sit, l-ogħla popolazzjoni hija stmata li kienet tlaħħaq il-120,000 ruħ; id-densità tal-popolazzjoni hija stmata li kienet 265 persuna għal kull kilometru kwadru (689 persuna għal kull mil kwadru). F'reġjun fi ħdan raġġ ta' 25 kilometru (16-il mil) mill-qalba tas-sit u inkluż xi siti anċillari, l-ogħla popolazzjoni hija stmata li kienet tlaħħaq l-425,000 ruħ b'densità ta' 216-il persuna għal kull kilometru kwadru (515-il persuna għal kull mil kwadru). Dawn iċ-ċifri rigward il-popolazzjoni huma ferm iktar impressjonanti minħabba l-artijiet bassasa estensiva li ma kinux adattati għall-abitazzjoni jew għall-agrikoltura. Madankollu, xi arkeologi, bħal , jemmnu li dawn iċ-ċifri huma wisq għoljin.

Sit ta' Wirt Dinji

Il-Park Nazzjonali ta' Tikal ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO bħala sit kulturali u naturali mħallat: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".

Storja

Preklassika

Hemm traċċi ta' biedja bikrija fis-sit li jmorru lura saħansitra sal-1000 Q.K., fil-Preklassiku Nofsani. Ġabra ta' bċejjeċ taċ-ċeramika ta' Mamon li jmorru lura għal madwar is-700 u l-400 Q.K. instabu f'chultun issiġillat, jiġifieri f'kompartiment taħt l-art b'għamla ta' flixkun.

Fil-perjodu Preklassiku Aħħar f'Tikal diġà kienet qed issir kostruzzjoni maġġuri, u l-ewwel binjiet tfaċċaw għall-ħabta tal-400 u t-300 Q.K., inkluż il-kostruzzjoni ta' piramidi u pjattaformi maġġuri, għalkemm il-belt kienet għadha ferm iżgħar minn siti oħra iktar fin-Nofsinhar bħal u . F'dak iż-żmien, Tikal ipparteċipat fil-kultura mifruxa ta' Chikanel li ddominat iż-żoni Ċentrali u tat-Tramuntana tal-Maja dak iż-żmien – reġjun li kien jinkludi l-Peniżola tal-Yucatan kollha inkluż it-Tramuntana u l-Lvant tal-Gwatemala u l-Belize kollu.

Żewġ tempji li jmorru lura għaż-żminijiet aħħarin ta' Chikanel kellhom superstrutturi b'ħitan bix-xogħol fil-ġebel li jaf kienu bil-volti apposta li jħallu arkata jew spazju vojt fi ħdanhom, għalkemm ma nstabux provi ta' dan. Wieħed minnhom kellu affreski elaborati mal-ħitan ta' barra li juru figuri umani fuq sfond ta' tiżjin ripetut bl-isfar, bl-iswed, bir-roża u bl-aħmar.

Fl-ewwel seklu W.K. tfaċċaw l-ewwel oqbra għonja u Tikal iffjorixxiet politikament u kulturalment, filwaqt li l-ġirien ġganteski tagħha fit-Tramuntana majnaw. Lejn l-aħħar tal-Preklassiku Aħħari, l-istil tal-arti u tal-arkitettura Izapan mill-Kosta Paċifika beda jinfluwenza lil Tikal, kif joħroġ fid-dieher minn skultura miksura mill-akropoli u mill-affreski bikrin fil-belt.

Klassika Bikrija

It-tmexxija dinastika fl-artijiet baxxi tal-Maja hija ankrata l-iktar fil-fond f'Tikal. Skont sejbiet ġeroglifiċi li saru iktar 'il quddiem, id-dinastija ġiet stabbilita minn , x'aktarx fl-ewwel seklu W.K. Fil-bidu tal-perjodu Klassiku Bikri, il-poter fir-reġjun tal-Maja kien ikkonċentrat f'Tikal u f'Calakmul, fil-qalba tat-territorju tal-Maja.

Tikal jaf ibbenefikat mill-waqgħa tal-istati Preklassiċi l-kbar bħal El Mirador. Fil-perjodu Klassiku Bikri Tikal malajr żviluppat fl-iżjed belt dinamika fir-reġjun tal-Maja, u xprunat l-iżvilupp ta' bliet tal-Maja oħrajn fl-inħawi.

Madankollu, is-sit spiss kien imdaħħal fi gwerer u mill-kitbiet imnaqqxa nafu li kien hemm diversi alleanzi u kunflitti ma' stati oħra tal-Maja, inkluż Uaxactun, Caracol, u Calakmul. Is-sit ġarrab telfa fl-aħħar tal-perjodu Klassiku Bikri kontra Caracol, li ħadet post Tikal bħala ċ-ċentru ewlieni fl-artijiet baxxi tan-Nofsinhar tal-Maja. Fil-parti iktar bikrija tal-Klassiku Bikri kien hemm ostilitajiet bejn Tikal u l-ġar tagħha Uaxactun. F'Uaxactun fil-fatt instabu dokumentazzjonijiet dwar il-qbid ta' priġunieri minn Tikal.

Milli jidher kien hemm waqfa fis-suċċessjoni dinastika minn raġel għal ieħor lejn it-317 W.K., meta għamlet ċerimonja ta' tmiem katun, x'aktarx bħala r-reġina tal-belt.

Tikal u Teotihuacan

Diġà fil-200 W.K. Teotihuacan kellha ambaxxati f'Tikal.

L-erbatax-il re ta' Tikal kien Chak Tok Ich'aak (li tfisser litteralment "Sieq tal-Ġagwar il-Kbir"). Chak Tok Ich'aak bena palazz li ġie ppreservat u żviluppat mill-mexxejja ta' warajh sakemm sar il-qalba tal-Akropoli Ċentrali. Ma tantx nafu wisq dwar Chak Tok Ich'aak għajr li nqatel fl-14 ta' Jannar 378 W.K. Fl-istess jum, wasal Siyah K'ak' (li tfisser litteralment "Twieled in-Nar") mill-Punent, wara li għadda minn , sit fil-Punent ta' Tikal, fit-8 ta' Jannar. Fuq l-iStele 31 jissemma bħala s-"Sinjur tal-Punent". Siyah K'ak' x'aktarx li kien ġeneral barrani, irrappreżentat minn kitba ġeroglifika mhux tal-Maja ta' wieħed li jwaddab il-lanez flimkien ma' kokka, kitba ġeroglifika magħrufa sew mill-metropoli l-kbira ta' Teotihuacan fil-Wied tal-Messiku daqstant 'il bogħod. Siyah K'ak' jaf kien anke l-mexxej ta' Teotihuacan. Dawn l-avvenimenti rreġistrati fil-kitba ġeroglifika tal-Maja jissuġġerixxu b'mod qawwi li Siyah K'ak' mexxa invażjoni ta' Tikal min-naħa ta' Teotihuacan u r-re nattiv ta' Tikal ġarrab telfa, inqabad mill-għadu u ġie ġġustizzjat minnufih. Milli jidher Siyah K'ak' ġie megħjun minn fazzjoni politika b'saħħitha f'Tikal stess; bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien tal-ħakma, grupp ta' nattivi ta' Teotihuacan kienu qed jirresjedu qrib il-kumpless tad-Dinja Mitlufa. Huwa eżerċita kontroll ukoll fuq bliet oħra fl-inħawi, fosthom Uaxactun, fejn sar re, iżda ma ħax it-tron ta' Tikal għalih innifsu. Fi żmien sena, ibnu, Yax Nuun Ayiin I (l-"Ewwel Kukkudrill") sar il-ħmistax-il re ta' Tikal meta kien għadu tifel, u ngħata t-tron fit-13 ta' Settembru 379. Huwa rrenja għal 47 sena bħala r-re ta' Tikal, u baqa' vassall ta' Siyah K'ak' sa ma dan miet. X'aktarx li Yax Nuun Ayiin I ħa mara mid-dinastija ta' Tikal ta' qablu u b'hekk leġittimizza d-dritt ta' tmexxija għal ibnu, Siyaj Chan K'awiil II.

, sit żgħir madwar 100 kilometru (62 mil) fil-Grigal ta' Tikal, inħakem minn Tikal matul ir-renju ta' Yax Nuun Ayiin I. Is-sit sar qisu tarka ta' Tikal u kien jiddefendiha mill-bliet ostili iktar lejn it-Tramuntana, u sar kollegament kummerċjali mal-.

Għalkemm il-mexxejja l-ġodda ta' Tikal kienu barranin, id-dixxendenti tagħhom malajr saru midħla tal-Maja. Tikal saret l-alleat u l-imsieħeb kummerċjali ewlieni ta' Teotihuacan fl-artijiet baxxi tal-Maja. Wara li nħakmet minn Teotihuacan, Tikal malajr iddominat ir-reġjun ta' Peten fit-Tramuntana u fil-Lvant. Uaxactun, flimkien ma' rħula żgħar oħra fir-reġjun, ġew assorbiti fir-renju ta' Tikal. Siti oħra, bħal u ħdejn il-Lag ta' Petén Itzá saru vassalli tal-ġar iktar setgħan tagħhom lejn it-Tramuntana. Sa nofs is-seklu 5 Tikal kellha territorju ewlieni ta' mill-inqas 25 kilometru (16-il mil) f'kull direzzjoni.

Għall-ħabta tas-seklu 5 inbniet sistema impressjonanti ta' fortifikazzjonijiet b'fosos u bi ħniedaq tul il-periferija tat-Tramuntana ta' Tikal, flimkien mad-difiżi naturali pprovduti minn żoni kbar ta' artijiet bassasa fil-Lvant u fil-Punent tal-belt. X'aktarx li nbnew ukoll fortifikazzjonijiet oħra lejn in-Nofsinhar. Dawn id-difiżi pproteġew lill-popolazzjoni ewlenija u r-riżorsi agrikoli ta' Tikal, f'erja ta' madwar 120 kilometru kwadru (46 mil kwadru). Riċerka reċenti tissuġġerixxi li l-ħniedaq kienu jintużaw bħala sistema ta' ġbir tal-ilma iktar milli għad-difiża.

Tikal u Copán

Fis-seklu 5 il-poter tal-belt kien iwassal saħansitra sa Copán fin-Nofsinhar, u l-fundatur tagħha, K'inich Yax K'uk' Mo', kellu rabtiet ċari ma' Tikal. Copán stess ma kinitx f'reġjun etniku tal-Maja u l-istabbiliment tad-dinastija ta' Copán x'aktarx li kienet tinvolvi l-intervent dirett ta' Tikal. K'inich Yax K'uk' Mo' wasal f'Copán f'Diċembru 426 u mill-analiżi tal-għadam tiegħu nafu li qatta' tfulitu u żgħożitu f'Tikal. Individwu magħruf bħala Ajaw K'uk' Mo' (jew is-Sinjur K'uk' Mo') jissemma f'test bikri f'Tikal u jaf kien l-istess persuna. Il-qabar tiegħu kellu karatteristiċi ta' Teotihuacan u iktar 'il quddiem ġie mpinġi bl-ilbies tal-ġellieda ta' Teotihuacan. Kitbiet ġeroglifiċi jirreferu għalih bħala s-"Sinjur tal-Punent", l-istess bħal Siyah K'ak'. Fl-istess żmien, fl-aħħar tal-426, Copán stabbiliet is-sit ta' fil-qrib, possibbilment sponsorjata minn Tikal stess. L-istabbiliment ta' dawn iż-żewġ ċentri jaf kien parti minn sforz biex tiġi imposta l-awtorità ta' Tikal fuq il-parti tax-Xlokk tar-reġjun tal-Maja. L-interazzjoni bejn dawn is-siti u Tikal kienet waħda intensiva matul it-tliet sekli ta' wara.

Rivalità twila bejn Tikal u Calakmul bdiet fis-seklu 6, u kull waħda miż-żewġt ibliet iffurmat in-network tagħha ta' alleanzi ostili għal xulxin, u dan x'aktarx wassal għal gwerra twila bejn iż-żewġ superpotenzi tal-Maja. Ir-rejiet ta' dawn iż-żewġ bliet kapitali adottaw it-titlu ta' kaloomte', terminu li ġiex tradott b'mod preċiż iżda li jimplika xi ħaġa bħal "re għoli".

Fil-bidu tas-seklu 6 laħqet reġina oħra bħala mexxejja tal-belt, magħrufa bħala s-"Sinjura ta' Tikal", li x'aktarx kienet bint Chak Tok Ich'aak II. Milli jidher qatt ma mexxiet waħedha, iżda dejjem kellha magħha mexxejja rġiel. L-ewwel wieħed minnhom kien Kaloomte' B'alam, li milli jidher kellu karriera twila bħala ġeneral f'Tikal qabel ma sar mexxej mar-reġina u fid-19-il post fis-sekwenza dinastika. Is-Sinjura ta' Tikal stess ma ġietx magħduda fis-sekwenza dinastika numerika. Iktar 'il quddiem x'aktarx li ngħaqad magħha bħala mexxej is-Sinjur "Difer ta' Għasfur", li jingħad li kien l-20 mexxej.

Klassika Aħħarija

Pawża fil-kontinwità tal-poter ta' Tikal

F'nofs is-seklu 6, milli jidher Caracol saret alleata ta' Calakmul u għelbu lil Tikal, u b'hekk temmew il-perjodu Klassiku Bikri. Din il-pawża fil-kontinwità tal-poter ta' Tikal x'aktarx li seħħet bejn l-aħħar tas-seklu 6 u l-aħħar tas-seklu 7 fejn kien hemm qabża fil-kitba tal-kitbiet imnaqqxa u fil-kostruzzjoni fuq skala kbira f'Tikal. Fl-aħħar nofs tas-seklu 6 W.K., il-belt għaddiet minn kriżi kbira, fejn ma tħejjiet l-ebda stele ġdida u fejn kien hemm mutilazzjoni mifruxa tal-iskulturi pubbliċi. Din il-pawża fl-attività kontinwa ta' Tikal kienet misteru għal żmien twil, iżda mbagħad ġew iddeċifrati epigrafi oħra li identifikaw li dak il-perjodu seħħ wara t-telfa komprensiva li ġarrbet Tikal kontra l-alleanza ta' Calakmul u ta' Caracol fil-562, telfa li milli jidher irriżultat fil-qbid u fis-sagrifiċċju tar-re ta' Tikal. L-Artal 21 f'Caracol, ħafna minnu miekul mill-elementi, jiddeskrivi kif Tikal ġarrbet din it-telfa diżastruża fi gwerra maġġuri li seħħet f'April 562. Milli jidher Caracol alleat ruħha ma' Calakmul fil-kunflitt usa' bejn il-belt u Tikal, u t-telfa ta' Tikal kellha impatt kbir għal żmien twil fuq il-belt. Ir-rikkezzi ta' Tikal ma ġewx misruqa iżda l-poter u l-influwenza li kellha ntilfu. Wara r-rebħa kbira tagħha, Caracol kibret malajr u parti mill-popolazzjoni ta' Tikal jaf ġiet rilokata hemmhekk. Matul il-pawża fil-kontinwità tal-poter ta' Tikal, mill-inqas mexxej wieħed ta' Tikal fittex refuġju ma' Janaab' Pakal ta' Palenque, vittma ieħor ta' Calakmul. Calakmul stagħnat matul il-pawża twila fil-kontinwità tal-poter ta' Tikal.

Din il-pawża serviet bħala markatur li l-arkeologi jużaw biex jiddistingwu bejn il-perjodu Klassiku tal-kronoloġija Mesoamerikana u l-perjodu Klassiku Bikri u Aħħari.

Tikal u Dos Pilas

Fis-629 Tikal stabbiliet lil , xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara . B'alaj Chan K'awiil tela' fuq it-tron tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635. Meta kiber, għal bosta snin serva bħala vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Bejn wieħed u ieħor għoxrin sena wara, Dos Pilas ġie attakkat minn Calakmul u ġarrab telfa kbira. B'alaj Chan K'awiil inqabad mir-re ta' Calakmul iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' ngħata t-tron bħala vassall tal-eks għadu tiegħu.

Huwa attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament. L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas komplew jużaw il-ġeroglifiċi emblematiċi ta' Mutal li kienu ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kienu leġittimi biex jieħdu t-tron ta' Tikal stess. Għall-istess raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; u minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal wettqet kontroattakk kontra Dos Pilas fis-672, u wasslet biex B'alaj Chan K'awiil jaħrab f'eżilju li dam ħames snin. Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, fosthom El Peru, Dos Pilas, u Caracol.

Fis-682, Jasaw Chan K'awiil I bena l-ewwel monument datat f'Tikal f'120 sena u ħa t-titlu ta' kaloomte', u b'hekk temm din il-pawża fil-poter. Huwa ta bidu għal programm ġdid ta' kostruzzjoni u ħadha qatta' bla ħabel kontra Calakmul sakemm fis-695, irnexxielu jaqbad il-mexxej tal-għadu u b'hekk xeħet lill-istat għadu tiegħu f'perjodu twil ta' deklin li qatt ma rkupra minnu għalkollox. Wara dan l-avveniment, Calakmul qatt ma reġgħet bniet monument biex tiċċelebra xi rebħa militari.

Tikal wara Teotihuacan

Sas-seklu 7, ma kien hemm l-ebda preżenza attiva ta' Teotihuacan f'xi sit tal-Maja u ċ-ċentru ta' Teotihuacan inqered sas-sena 700. Anke wara dan il-perjodu, l-ilbies militari formali mnaqqax jew impinġi fuq il-monumenti kellu stil ta' Teotihuacan. Jasaw Chan K'awiil I u l-eredi tiegħu Yik'in Chan K'awiil komplew l-ostilitajiet kontra Calakmul u l-alleati tagħha u imponew kontroll reġjonali rigoruż fuq iż-żona madwar Tikal, estiża saħansitra sat-territorju madwar il-Lag ta' Petén Itzá. Dan iż-żewġ mexxejja kienu responsabbli għall-biċċa l-kbira tal-arkitettura impressjonanti viżibbli llum il-ġurnata.

Fis-738, Quiriguá, li kienet vassall ta' Copán, l-alleat ewlieni ta' Tikal fin-Nofsinhar, qalbet l-alleanza tagħha favur Calakmul, rebħet kontra Copán u kisbet l-indipendenza tagħha stess. Milli jidher dan kien sforz konxju min-naħa ta' Calakmul sabiex twassal għall-qerda tal-alleati ta' Tikal fin-Nofsinhar. Dan biddel il-bilanċ fil-poter taż-żona tan-Nofsinhar tal-Maja u wassal għal deklin rapidu ta' Copán.

Fis-seklu 8, il-mexxejja ta' Tikal ġabru xi monumenti mill-belt u tellgħuhom quddiem l-Akropoli tat-Tramuntana. Sal-aħħar tas-seklu 8 u l-bidu tas-seklu 9, l-attività f'Tikal majnat. Xorta waħda nbniet arkitettura impressjonanti iżda ftit kitbiet ġeroglifiċi jirreferi għall-mexxejja li ġew wara.

Klassika Terminali

Sas-seklu 9, il-kriżi tal-waqgħa tal-Maja tal-perjodu Klassiku kienet qed taħkem ir-reġjun kollu, il-popolazzjonijiet bdew jonqsu drastikament, u belt wara l-oħra bdiet tispiċċa fix-xejn. Kulma jmur, gwerer endemiċi fir-reġjun tal-Maja wasslu biex il-popolazzjoni ta' Tikal tkun ikkonċentrata b'mod massiċċ qrib il-belt stess, u b'hekk ġie aċċellerat l-użu tal-agrikoltura intensiva li kkontribwixxa għad-deklin ambjentali korrispondenti. Il-kostruzzjoni kompliet fil-bidu tas-seklu, bil-bini tat-Tempju 3, l-aħħar tal-piramidi maġġuri tal-belt, kif ukoll il-bini ta' monumenti li mmarkaw il-waslu tad-19-il K'atun fit-810. Il-bidu tal-għaxar Bak'tun fit-830 sar bla ċelebrazzjonijiet, u jimmarka l-bidu ta' pawża ta' 60 sena fil-kontinwità tal-attività f'Tikal, li probabbilment irriżultat mill-kollass tal-kontrol ċentrali fil-belt. Matul din il-pawża, siti anċillari li tradizzjonalment kienu taħt il-kontroll ta' Tikal bdew jibnu l-monumenti tagħhom stess biex jiċċelebraw lill-mexxejja lokali u xorta waħda użaw il-glifiċi emblematiċi ta' Mutal. Kulma jmur Tikal milli jidher ma kellhiex iktar l-awtorità jew il-poter biex twaqqaf ħesrem dawn it-tentattivi ta' indipendenza. Fit-849, Jewel K'awiil jissemma fuq stele f' u jingħad li żar il-belt bħala s-Sinjur Divin ta' Tikal għalkemm ma ġie rreġistrat imkien iktar u l-poter li xi darba kellha Tikal kien kważi spiċċa fix-xejn. Sa dak iż-żmien is-siti ta' u kienu wirtu l-glifiċi emblematiċi ta' Mutal li fl-imgħoddi kien esklużivi.

Meta Tikal u l-periferija tagħha laħqu l-ogħla popolazzjoni, iż-żona batiet minħabba d-deforestazzjoni, l-erożjoni u t-telf tan-nutrijenti, li ġew segwiti minn deklin rapidu fil-livelli tal-popolazzjoni. Analiżi reċenti tindika wkoll li l-għejun tal-ilma ħelu tal-belt saru kkontaminati ferm bil-, bil-fosfati u biċ-ċjanobatterji, u dan wassal biex jakkumulaw it-tossini. Tikal u l-inħawi tal-madwar milli jidher tilfu l-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tagħhom bejn it-830 u d-950, u magħha l-awtorità ċentrali wkoll. Ma tantx hemm evidenza minn Tikal li l-belt kienet affettwata direttament minn xi gwerer endemiċi li affettwaw partijiet mir-reġjun tal-Maja matul il-perjodu Klassiku Terminali, għalkemm influss ta' refuġjati mir-reġjun ta' Petexbatún jaf żied il-problemi li rriżultaw mir-riżorsi ambjentali li diġà kienu minimi.

Fl-aħħar nofs tas-seklu 9 kien hemm tentattiv biex il-poter irjali fil-belt imċekkna ferm ta' Tikal jerġa' jingħata l-ħajja, kif joħroġ fid-dieher minn stele li ttellgħet fil-Pjazza l-Kbira minn Jasaw Chan K'awiil II fit-869. Dan kien l-aħħar monument li nbena jew li ttella' f'Tikal qabel ma l-belt sfat fix-xejn. L-eks siti anċillari ta' Tikal, bħal Jimbal u Uaxactun, ma tantx damu wisq iktar, u tellgħu l-aħħar monumenti tagħhom fit-889. Sal-aħħar tas-seklu 9, il-maġġoranza l-kbira tal-popolazzjoni ta' Tikal telqet mill-belt, il-palazzi rjali tagħha ġew okkupati b'mod abbużiv u bdew jinbnew abitazzjonijiet sempliċi bil-ħuxlief fil-pjazez ċerimonjali tal-belt. Dawk li kienu qed jokkupaw il-binjiet b'mod abbużiv imblukkaw xi daħliet fil-kmamar li kienu qed jokkupaw fl-istrutturi monumentali tas-sit u ħallew bosta skart, li kien jinkludi taħlita ta' skart domestiku u oġġetti mhux utilitarji bħal strumenti mużikali. Dawn l-abitanti reġgħu użaw il-monumenti bikrin għall-attivitajiet ritwali tagħhom stess, ferm differenti minn dawk tad-dinastija rjali li kienet bniethom. Xi monumenti ġew ivvandalizzati u wħud tressqu f'postijiet ġodda. Qabel l-abbandun finali tas-sit, kull rispett għall-mexxejja antiki kien għeb, u l-oqbra tal-Akropoli tat-Tramuntana ġew esplorati għall-ġada, filwaqt li r-rikkezzi tal-oqbra iktar aċċessibbli ġew misruqa. Wara d-950, Tikal kienet kważi vojta għalkollox, għalkemm jaf kien għad fadal xi popolazzjoni żgħira f'xi għorfiet qalb il-fdalijiet. Anke dawn l-abitanti finali abbandunaw il-belt fis-sekli 10 u 11 u l-foresta tropikali għattiet il-fdalijiet għall-elf sena ta' wara. Ftit mill-popolazzjoni ta' Tikal jaf marret tgħix fir-reġjun tal-Lagi ta' Peten, li baqgħu b'popolazzjoni kbira minkejja t-tnaqqis fil-livelli tal-popolazzjoni fl-ewwel nofs tas-seklu 9.

L-iżjed kawża probabbli tal-waqgħa ta' Tikal hija l-popolazzjoni eċċessiva u l-falliment agrarju. Il-waqgħa ta' Tikal kienet daqqa ta' ħarta għall-qalba taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika, peress li l-belt kienet minn ta' quddiem fil-ħajja tal-qorti, fl-arti u fl-arkitettura għal iżjed minn elf sena, b'dinastija mexxejja antika. Madankollu, riċerka ġdida rigward elementi paleoambjentali mis-sistema ta' ġibjuni ta' Tikal tissuġġerixxi li nixfa meteoroloġika jaf wasslet għall-abbandun ta' Tikal, minħabba l-kontaminazzjoni ta' xi ġibjuni qrib it-tempju u l-palazz bl-algi, filwaqt li l-ilma minn ġibjuni oħra baqa' tajjeb għax-xorb. Il-binjiet ġew impittra biċ-ċinabru b'kontenut tal-merkurju, li jaf inġarr mal-ilma tax-xita u niġġes xi ġibjuni. Ix-xogħlijiet ta' Kohler u kollegi tiegħu wrew li din il-belt kienet laħqet livell mhux sostenibbli ta' inugwaljanzi lejn l-aħħar tagħha.

Moderna

Fl-1525, il-konkwistatur Spanjol għadda ftit kilometri 'l bogħod mill-fdalijiet ta' Tikal iżda ma semmihomx fl-ittri tiegħu. Wara li l-patri Spanjol ntilef fil-foresti ta' Petén fil-bidu tal-1696, huwa ddeskriva fdal li jaf kien dak ta' Tikal.

Bħalma sikwit jiġri fil-każ ta' fdalijiet antiki kbar, l-għarfien dwar is-sit qatt ma jkun intilef għalkollox fir-reġjun. Milli jidher il-poplu lokali qatt ma nesa l-belt ta' Tikal u ggwidaw spedizzjonijiet tal-Gwatemala lejn il-fdalijiet fis-snin 50 tas-seklu 19. Xi rakkonti ta' rakkonti (jew saħansitra ta' rakkonti oħra) dwar Tikal ġew stampati mill-bidu tas-seklu 17, u komplew permezz tal-kitbiet ta' fil-bidu tas-seklu 19 (Stephens u l-illustratur semgħu xnigħat ta' belt mitlufa, bil-qċaċet ta' binjiet bojod ħerġin mill-kanopew tal-ġungla, matul il-vjaġġi tagħhom fir-reġjun fl-1839-1840). Madankollu, minħabba kemm kien remot is-sit mill-bliet moderni, l-ebda esploratur ma żar Tikal qabel u fl-1848, rispettivament il-kummissarju u l-gvernatur ta' Petén. L-artist Eusebio Lara akkumpanjahom u r-rakkont tagħhom ġie ppubblikat fil-Ġermanja fl-1853. Saru diversi spedizzjonijiet oħra li komplew jinvestigaw, jimmappjaw u jieħdu ritratti ta' Tikal fis-seklu 19 (inkluż dik ta' Alfred P. Maudslay fl-1881-1882) u fil-bidu tas-seklu 20. Xi arkeologi pijunieri bdew jnaddfu, jimmappjaw u jirreġistraw il-fdalijiet fis-snin 80 tas-seklu 19.

Fl-1951 inbena mitjar żgħir fil-fdalijiet, li qabel setgħu jintlaħqu biss wara diversi jiem ta' vjaġġar bil-mixi jew bil-ħmar minn ġol-ġungla. Fl-1956 il-Proġett ta' Tikal beda jimmappja l-belt fuq skala li qabel ma kinitx prevista fir-reġjun tal-Maja. Mill-1956 sal-1970 twettqu skavi arkeoloġiċi maġġuri mill-Proġett ta' Tikal tal-Università ta' . Dawn immappjaw il-biċċa l-kbira tas-sit u rrestawrar ħafna mill-istrutturi. Skavi mmexxija minn Edwin M. Shook u wara minn William Coe fl-università investigaw l-Akropoli tat-Tramuntana u l-Pjazza Ċentrali mill-1957 sal-1969. Il-Proġett ta' Tikal irreġistra iżjed minn 200 monument fis-sit. Fl-1979, il-gvern tal-Gwatemala beda proġett arkeoloġiku ieħor f'Tikal li baqa' għaddej sal-1984.

Ir-reġista uża lil Tikal biex jiġbed il-qamar fittizju Yavin 4 fl-ewwel film ta' , l-Episodju IV: A New Hope, li nħareġ fl-1977.

It-Tempju I ta' Tikal deher fuq in-naħa ta' wara tal-karta tal-flus ta' 50 centavo.

Eon Productions użaw is-sit għall-ġbid tal-film ta' Moonraker.

Is-sit ta' Tikal issa sar attrazzjoni turistika kbira mdawwar bil-park nazzjonali tiegħu stess. F'Tikal inbena mużew li tlesta fl-1964.

Biblijografija

• Adams, Richard E.W. (2000). "Introduction to a Survey of the Native Prehistoric Cultures of Mesoamerica". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 1–44. ISBN 978-0-521-35165-2. OCLC 33359444.

• Andrews, E. Wyllys; William L. Fash (2005). "Issues in Copán Archaeology". In E. Wyllys Andrews; William L. Fash (eds.). Copán: The History of an Ancient Maya Kingdom. Santa Fe and Oxford: School of American Research Press and James Currey Ltd. pp. 395–425. ISBN 978-0-85255-981-9. OCLC 56194789.

• Banco de Guatemala. "Monedas" (in Spanish). Banco de Guatemala. Retrieved 13 November 2009.

• Berlin, Heinrich (April 1967). "The Destruction of Structure 5D-33-1st at Tikal". American Antiquity. 32 (2): 241–242. doi:10.2307/277915. ISSN 0002-7316. JSTOR 277915. OCLC 754651089. S2CID 163207109.

• Coe, Michael D. (1999). The Maya. Ancient peoples and places series (6th, fully revised and expanded ed.). London and New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28066-9. OCLC 59432778.

• Coe, William R. (1988) [1967]. Tikal: Guía de las Antiguas Ruinas Mayas (in Spanish). Guatemala: Piedra Santa. ISBN 978-84-8377-246-1.

• Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Mayan Kings. Los Angeles: University of California Press.

• Fash, William L.; Ricardo Agurcia Fasquelle (2005). "Contributions and Controversies in the Archaeology and History of Copán". In E. Wyllys Andrews; William L. Fash (eds.). Copán: The History of an Ancient Maya Kingdom. Santa Fe and Oxford: School of American Research Press and James Currey Ltd. pp. 3–32. ISBN 978-0-85255-981-9. OCLC 56194789.

• Gill, Richardson B. (2000). The Great Maya Droughts: Water, Life, and Death. Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 978-0-8263-2194-7. OCLC 43567384.

• Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. ISBN 978-0-521-35165-2. OCLC 33359444.

• Harrison, Peter D. (2006). "Maya Architecture at Tikal". In Nikolai Grube (ed.). Maya: Divine Kings of the Rain Forest. Eva Eggebrecht and Matthias Seidel (assistant eds.). Köln: Könemann. pp. 218–231. ISBN 978-3-8331-1957-6. OCLC 71165439.

• Hidinger, Lori A. (1996). "Measuring the Impacts of Ecotourism on Animal Populations: A Case Study of Tikal National Park, Guatemala" (PDF). Yale Forestry & Environment Bulletin. 99 (1): 45–59.

• Jones, Grant D. (1998). The Conquest of the Last Maya Kingdom. Stanford, California, USA: Stanford University Press. ISBN 9780804735223. OCLC 38747674.

• Kelly, Joyce (1996). An Archaeological Guide to Northern Central America: Belize, Guatemala, Honduras, and El Salvador. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-2858-0. OCLC 34658843.

• Kerr, Justin (n.d.). "A Precolumbian Portfolio" (online database). FAMSI Research Materials. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Retrieved 13 June 2007.

• Looper, Matthew G. (1999). "New Perspectives on the Late Classic Political History of Quirigua, Guatemala". Ancient Mesoamerica. 10 (2): 263–280. doi:10.1017/S0956536199101135. ISSN 0956-5361. OCLC 86542758. S2CID 161977572.

• Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70556-2. OCLC 52208614.

• Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05103-0. OCLC 47358325.

• Martin, Simon; Nikolai Grube (2008). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya (2nd revised ed.). London and New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28726-2. OCLC 191753193.

• Martínez, Horacio; David Webster; Jay Silverstein; Timothy Murtha; Kirk Straight; Irinna Montepeque (2004). J.P. Laporte; B. Arroyo; H. Escobedo; H. Mejía (eds.). "Reconocimiento en la periferia de Tikal: Los Terraplenes Norte, Oeste y Este, nuevas exploraciones y perspectivas" (PDF). XVII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2003 (in Spanish). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala. pp. 635–641. Archived from the original (PDF) on 14 September 2011. Retrieved 24 June 2009.

• Means, Philip Ainsworth (1917). History of the Spanish Conquest of Yucatan and of the Itzas . Papers of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University. Vol. VII. Cambridge, Massachusetts, USA: Peabody Museum of Archaeology and Ethnology. OCLC 681599.

• Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-20327-9. OCLC 41659173.

• Miller, Mary; Karl Taube (1993). The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya: An Illustrated Dictionary of Mesoamerican Religion. London: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05068-2. OCLC 27667317.

• Morales, Tirso; Benito Burgos; Miguel Acosta; Sergio Pinelo; Marco Tulio Castellanos; Leopoldo González; Francisco Castañeda; Edy Barrios; Rudy Larios; et al. (2008). J.P. Laporte; B. Arroyo; H. Mejía (eds.). "Trabajos realizados por la Unidad de Arqueología del Parque Nacional Tikal, 2006-2007" (PDF). XXI Simposio de Arqueología en Guatemala, 2007 (in Spanish): 413–436. Archived from the original (PDF) on 14 September 2011. Retrieved 21 June 2011.

• Puleston, Dennis E.; Donald W. Callender, Jr. (1967). "Defensive Earthworks at Tikal". Expedition. University of Pennsylvania. 9 (3): 40–48. ISSN 0014-4738. OCLC 1568625.

• Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (19 September 2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. OCLC 50324967. Archived from the original (PDF online publication) on 2 November 2014. Retrieved 22 September 2009.

• Schele, Linda; Peter Mathews (1999). The Code of Kings: The language of seven Maya temples and tombs. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-85209-6. OCLC 41423034.

• Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th, fully revised ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-4817-9. OCLC 57577446.

• Silverstein, Jay; David Webster; Horacio Martinez; Alvaro Soto (2009). Rethinking the Earthworks of Tikal: A Hydraulic Hypothesis for the Classic Maya Polity. Ancient Mesoamerican 20(1), Cambridge Journals.

• StarWars.com. "Star Wars: Episode IV A New Hope". Lucasfilm. Archived from the original on 29 December 2009. Retrieved 13 November 2009.

• Torres, Estuardo. "Parque Nacional Tikal" (in Spanish). Ministerio de Cultura y Deportes. Archived from the original on 18 December 2009. Retrieved 30 July 2014.

• UNESCO World Heritage Center. "Tikal National Park". UNESCO World Heritage Center. Retrieved 13 November 2009.

• Valdés, Juan Antonio; Fahsen, Federico (2005). "Disaster in Sight: The Terminal Classic at Tikal and Uaxactun". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. ISBN 978-0-87081-822-6. OCLC 61719499.

• Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. London: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05113-9. OCLC 48753878.

Referenzi

1. ^ Tokovinine, Alexandre (2008). "Lords of Tikal: Narratives and Identities". Peabody Museum of Archaeology and Ethnology. Harvard University: 4.
2. ^ "CyArk". CyArk. Miġbur 2022-08-14.
3. ^ ^{a b ċ} Centre, UNESCO World Heritage. "Tikal National Park". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-08-14.
4. ^ Sharer & Traxler 2006, p. 1. Hammond 2000, p. 233.
5. ^ Martin & Grube 2008, pp. 29-32.
6. ^ Adams 2000, p. 34.
7. ^ Martin & Grube 2000, p. 30.
8. ^ Drew 1999, p. 136.
9. ^ Schele & Mathews 1999, p. 64.
10. ^ Sharer & Traxler 2006, p. 1.
11. ^ Kelly 1996, pp. 111-112.
12. ^ Webster 2002, p. 118.
13. ^ Webster 2002, p. 118.
14. ^ Coe 1999, p. 104.
15. ^ Drew 1999, p. 185.
16. ^ Kelly 1996, p. 140.
17. ^ Kelly 1996, p. 140.
18. ^ Coe 1967, pp. 9-10. Hidinger 1996, p. 52.
19. ^ Coe 1999, p. 124.
20. ^ Webster 2002, p. 239.
21. ^ Webster 2002, p. 264.
22. ^ Webster 2002, p. 262.
23. ^ Coe 1999, p. 55.
24. ^ Coe 1999, p. 55.
25. ^ Coe 1999, pp. 73, 80.
26. ^ Coe 1999, p. 75.
27. ^ Coe 1999, p. 78.
28. ^ Coe 1999, p. 90.
29. ^ Miller 1999, pp. 88-89.
30. ^ Webster 2002, p. 191.
31. ^ Sharer 1994, p. 265.
32. ^ Kelly 1996, p. 129.
33. ^ Martin & Grube 2000, p. 27.
34. ^ The Origins & Collapse of the Preclassic Maya in the Mirador Basin - Richard Hansen at The Library of Congress (2014)
35. ^ Webster 2002, p. 192.
36. ^ Drew 1999, p. 199.
37. ^ Coe 1999, pp. 90-91.
38. ^ Webster 2002, p. 133.
39. ^ Drew 1999, p. 201.
40. ^ ^{a b} Drew 1999, p. 200.
41. ^ Coe 1999, p. 97.
42. ^ Drew 1999, pp. 201-202.
43. ^ Silverstein 2009.
44. ^ Wyllys Andrews & Fash 2005, p. 407.
45. ^ Fash & Agurcia Fasquelle 2005, p. 26.
46. ^ Looper 2003, p. 37.
47. ^ Looper 2003, p. 38.
48. ^ Looper 1999, p. 263.
49. ^ Webster 2002, pp. 168-169.
50. ^ Martin & Grube 2000, pp. 38-39.
51. ^ Miller 1999, p. 89.
52. ^ Coe 1999, p. 94.
53. ^ Historical Dictionary of Mesoamerica by Walter Robert Thurmond Witschey and Clifford T. Brown, p. 313.
54. ^ Webster 2002, pp. 192-193.
55. ^ Webster 2002, p. 193.
56. ^ ^{a b} Webster 2002, p. 194.
57. ^ Miller u Taube 1993, p. 20.
58. ^ Salisbury et al. 2002, p. 1.
59. ^ Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.
60. ^ Salisbury et al. 2002, p. 2.
61. ^ Webster 2002, p. 276.
62. ^ Hammond 2000, p. 220.
63. ^ Miller 1999, p. 105.
64. ^ Webster 2002, p. 263.
65. ^ Looper 2003, p. 79.
66. ^ Wyllys Andrews & Fash 2005, p. 408.
67. ^ Miller 1999, p. 33.
68. ^ Martin & Grube 2000, pp. 52-53.
69. ^ Webster 2002, p. 340.
70. ^ Martin & Grube 2000, p. 52.
71. ^ Martin & Grube 2000, p. 53.
72. ^ Martin & Grube 2000, p. 53.
73. ^ Cross, Daniel T. (2020-07-03). "The Mayan city of Tikal succumbed to 'water pollution'" (bl-Ingliż). Miġbur 2022-08-15.
74. ^ ^{a b} Webster 2002, p. 273.
75. ^ Webster 2002, p. 274.
76. ^ Tamberino, Anthony T. (2013). Ancient Maya Reservoirs and their Role in the Abandonment of Tikal, Guatemala: A Multi-Proxy Investigation of Solid Sediment Cores (Teżi) (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2022-08-15. Miġbur 2022-08-15.
77. ^ Lentz, David L.; Hamilton, Trinity L.; Dunning, Nicholas P.; Scarborough, Vernon L.; Luxton, Todd P.; Vonderheide, Anne; Tepe, Eric J.; Perfetta, Cory J.; Brunemann, James; Grazioso, Liwy; Valdez, Fred; Tankersley, Kenneth B.; Weiss, Alison A. (2020). "Molecular genetic and geochemical assays reveal severe contamination of drinking water reservoirs at the ancient Maya city of Tikal". Scientific Reports. 10 (1): 10316.
78. ^ Miller, Michael; Cincinnati, University of. "Ancient Maya reservoirs contained toxic pollution: study". phys.org (bl-Ingliż). Miġbur 2022-08-15.
79. ^ Kohler et al. (2017) Greater post-Neolithic wealth disparities in Eurasia than in North America and Mesoamerica. Nature (551) : 619–622.
80. ^ Webster 2002, pp. 83-84.
81. ^ Jones 1998, pp. 218-219. Means 1917, p. 167.
82. ^ Kelly 1996, p. 139.
83. ^ Adams 2000, p. 19.
84. ^ Adams 2000, p. 30.
85. ^ Martin & Grube 2000, p. 43.
86. ^ Webster 2002, p. 29.
87. ^ "StarWars.com | The Official Star Wars Website". StarWars.com (bl-Ingliż). Miġbur 2022-08-15.
88. ^ "0.50 Quetzal, Guatemala". en.numista.com (bl-Ingliż). Miġbur 2022-08-15.
89. ^ Moonraker Special Edition, Region 2 booklet. United Artists. 2000.
90. ^ Coe 1967, 1988, p. 10.