Azərbaycan
Malta
ශ්රී ලංකාව
Türkmenistan
Türkiyə
L isem tal Baħar MediterranIl baċir tal Baħar Mediterran Il fruntieri tal Baħar Mediterran Dan l artiklu għandu bżonn ji
Baħar Mediterran
L-isem tal-Baħar Mediterran
| Dan l-artiklu għandu bżonn jiġi wikifikat biex jaqbel mal-istandard tal-Wikipedija. B'mod partikolari, dan l-artiklu huwa nieqes minn referenzi għal sorsi esterni li jivverifikaw il-fatti u perspettivi dwar is-suġġett. Jekk jogħġbok għin biex ittejjeb dan l-artiklu skont il-konvenzjonijiet tal-Wikipedija. |
Il-Mediterran ingħata bosta ismijiet matul is-snin f'bosta lingwi u minn popli diversi, kemm minn dawk li għexu u għadhom jgħixu madwaru kif ukoll minn oħrajn minn pajjiżi 'l bogħod li rriferew għalih matul is-sekli. Jidher li l-isem Mare Mediterrāneum jissemma l-ewwel darba fi żmien l-Imperu Ruman, fit-tielet seklu W.K. Apparentement, kien il-filosofu Gaius Julius Solinus li uża dan it-terminu għall-ewwel darba. Biss, l-eqdem dokument li juri dan it-terminu imur lura sas-sitt seklu W.K. miktub minn Isidore ta' Sevilja.Dan it-terminu jfisser, 'Fin-nofs tal-art' - riferenza għall-baħar li jinsab bejn l-artijiet, medius (in-nofs), terra (art), u - āneus (għandu l-għamla / jixbah). Il-Mediterran hu magħruf mill-Għarab bħala, al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ (البحر [الأبيض] المتوسط) 'il-Baħar (l-Abjad) tan-Nofs.
Ġeografija ġenerali
Il-Baħar Mediterran għandu tul ta' madwar 3.800 km (2.400 mil), filwaqt li l-erja tiegħu hi ta' 2.5 miljun km². Dan il-baħar hu magħqud mal-Oċean Atlantiku permezz tal- min-naħa tal-Punent, u mal-Baħar l-Aħmar permezz tal-Kanal tas-Swejż , li tħaffer fl-1869 biex jiffaċilita l-komunikazzjoni bil-baħar mal-Oċean Indjan. Mill-Istrett tad-Dardanelli l-Mediterran jagħqad mal-Baħar l-Iswed. Il-Mediterran hu maqsum f'diversi ibħra reġjonali. Prinċipalment, dawn huma, il-, l-Baħar Eġew, l-, Il-golf ta' Sirte u l-Baħar Tirren. Il-perimetru kostali hu ta' madwar 46.000 km. Dan it-tul jgħaddi matul il-kosta ta' 22 pajjiż differenti.
Formazzjoni ġeografika u ġeoloġika
Skont it-teorija magħrufa bħala 'The Continental Drift Theory', daqs tletin miljun sena ilu, il-Baħar Mediterran beda jifforma ruħu hekk kif iż-żewġ kontinenti, dawk tal-Afrika u dak tal-Ewrażja qorbu lejn xulxin, wieħed min-naħa tan-Nofsinhar u l-ieħor min-naħa tat-Tramunta. Biż-żmien, wara ħafna miljuni tas-snin, bdew anki jaħbtu ma' xulxin, kemm min-naħa tal-Punent, fejn il-ponta ta' dik li llum tagħmel parti mill-Marokk u l-art Iberika, u min-naħa tal-Lvant Nofsani. Daqs sitt miljun sena ilu l-Istrett ta' Ġibiltà nagħlaq u għal daqs 600,000 sena, il-baħar fil-baċin tal-Mediterran beda jevapora minħabba li issa l-baħar tal-oċean Atlantiku ma baqax jidħol mill-Istrett. Dan il-fenomenu ambjentali hu magħruf bħala Kriżi tas-Salinità Messinjana (The Messinian Salinity Crisis). Sadanittant il-widien fil-qiegħ tal-Mediterran bdew jiffurmaw depożiti ta' miljuni ta' metri kwadri ta' melħ. Maċ-ċaqliq tal-blatt taż-żewġ kontinenti, bdew anki jiffurmaw serje ta' reġjuni ta' muntanji, bħall-Pirinej, l-Alpi, u l-Atlas u widien. Ma' dawn wieħed irid isemmi ukoll l-attività vulkanika li ħalliet u għadha tħalli effett fuq il-ġeoloġija u l-ġeografija tar-reġjun. Ħafna speċi terrestri, u marini ġew effettwati b'dawn il-movimenti tal-kontinenti għaliex minn żmien għall-ieħor kellhom jaddattaw ruħhom għal klima u ambjent differenti. Daqs ħames miljun sena ilu, il-ħajt ta' blat li kien jimblokka l-Istrett ta' Ġibiltà infaqa', kemm biċ-ċaqliq tal-kontinenti kif ukoll bil-pressa u s-saħħa tal-Oċean Atlantiku. L-esperti jaħsbu li fi żmien sentejn il-baħar li daħal mill-Istrett ta' Ġibiltà irnexxielu jerġa' jimla' il-baċin tal-Mediterran.
Fl-aħħar miljun sena il-baħar naqas mill-fond tiegħu minħabba l-perijodi glaċjali, u l-gżejjer Mediterranji reġgħu ingħaqdu ħaġa waħda mal-kontinent Ewropew bosta drabi. Dan kien żmien fejn bosta merħliet ta' annimali, bħal ma huma, merħliet kbar ta' iljunfanti u l-ipopotami kellhom bilfors jinżlu lejn il-Mediterran biex jaħarbu l-kesħa xitwija ta' tul esaġerat u jsibu artijiet mhux miksija bis-silġ biex ikunu jistgħu isibu x'jieklu. Dawn setgħu jaqsmu lejn bosta gżejjer Mediterranji, fosthom Malta għaliex il-livell tal-baħar kien ħafna aktar baxx mil-lum tant li l-ispazju ta' bejn Malta u Sqallija kien ħieles mill-baħar u l-art kienet xotta. Il-gżejjer Mediterranji reġgħu ħadu l-forma tagħhom simili jew b'xi differenzi bħal ma huma llum hekk kif is-silġ mad-dinja kollha beda jdub għall-aħħar darba madwar 12,000 sena ilu u aktar.
Attività Vulkanika u Siżmika
Matul il-miljuni tas-snin seħħet kemm-il darba attività vulkanika f'diversi partijiet tal-Mediterran li effettwat kemm l-ambjent tal-madwar kif ukoll in-nies li jgħixu qrib l-avveniment naturali. Wieħed minn dawn l-avvenimenti katastrofiċi kienet l-isplużjoni / eruzzjoni tal-vulkan Tera, gżira qrib il-Greċja fejn illum hemm Santorini, fil-Baħar Eġew. Din l-isplużjoni seħħet madwar 1,700 / 1,600 sena Q.K.. Din l-isplużżjoni kkawżat tsunami kbir li xi esperti jaħsbu li qered iċ-ċiviltà ta' Minoa fil-gżira u l-madwar ta' Kreta. Il-Vesuvju huwa vulkan ieħor li jissemma matul l-istorja għall-erruzzjoni vjolenti tal-lava. Fis-sena 79 W.K. dan il-vulkan żbroffa b'qawwa enormi u qatel popolazzjoni sħiħa li kienet tgħix fil-qrib. L-istess materjal li ħareġ mill-vulkan iddistruġġa u għatta l-bliet Rumani ta ’Pompei u Erkulanu. Il-vulkani Etna u Stromboli huma aktar attivi u ta' spiss l-attenzjoni taqa' fuqhom kull meta tkun ħierġa l-lava minnhom għax din teffettwa mhux biss l-ambjent tal-madwar iżda anki tqanqal biża' fin-nies li jgħixu fil-villaġġi qrib. Il-Mediterran kontinwament jirreġistra attivitàjiet sismiċi li xi kultant ikunu ta' qawwa li tiddistruġġi l-ambjent tal-madwar u anki tipperikola l-ħajja tal-abitanti. Dawn it-terrimoti huma l-effet taċ-ċaqliq tal-blat taħt wiċċ l-art fir-reġjun.
Il-Baħar tal-Mediterran
Billi l-baħar fil-baċin tal-Mediterran hu magħluq kważi minn kull naħa, il-ġeografija tal-kontinenti kemm tal-Afrika kif ukoll tal-Ewropa taffettwa l-kundizzjonijiet u l-karatteristiċi tiegħu li jagħmluh differenti minn oċeani oħra. Pereżempju, il-baħar mhuwiex daqstant effettwat mill-marea, li għalkemm iseħħu kontinwament biss huma insinjifikanti, ħlief għal golf ta' Venezja. Il-Mediterran huwa magħruf għall-kulur kaħlani skur tiegħu kif ukoll għaċ-ċarezza u l-limpidità.
L-evaporazzjoni taqbeż ħafna l-preċipitazzjoni u t-tnixxija tax-xmajjar fil-Mediterran, fatt li huwa ta' importanza għaċ-ċirkolazzjoni tal-ilma fil-baċir. L-evaporazzjoni hija partikolarment għolja fin-naħa tal-Lvant, u tikkawża il-livell tal-ilma li jonqos, u s-salinità li tiżdied. L-imluħa medja fil-baċin hija 38 PSU f'fond ta' 5m. It-temperatura tal-ilma fl-iktar parti fonda tal-Baħar Mediterran hija 13.2 ° C (55.8 ° F).
L-influss nett tal-ilma mill-Oċean Atlantiku huwa ta' ca. 70,000 m³ / s jew 2.2 × 1012 m3 / a (7.8 × 1013 cu ft / a). Mingħajr dan l-ilma li jidħol mill-Atlantiku, il-livell tal-baħar tal-Baħar Mediterran jaqa' b'rata ta' madwar 1metru fis-sena. Iċ-ċirkolazzjoni tal-ilma fil-Mediterran tista' tiġi attribwita għall-ilmijiet tal-wiċċ li jidħlu mill-Atlantiku mill-Istrett ta' Ġibiltà, kif ukoll għall-ilma ta' salinità baxxa li jidħol fil-Mediterran mill-Baħar l-Iswed u mill-Bosforu. L-ilma tal-Atlantiku li hu ħafna aktar nieqes mill-melħ meta jidħol mal-kurrent fil-Mediterran jiċċirkola f'direzzjoni len il-Lvant min-naħa tal-kosta Afrikana sa l-Iżrael u mbagħad lura lejn il-Punent tul in-naħa tat-Tramuntana tal-Mediterran. Parti mill-ilma tal-wiċċ ma tgħaddix mill-Istrett ta' Sqallija, iżda tiddevja lejn Korsika qabel ma toħroġ mill-Mediterran. Ix-xejriet taċ-ċirkolazzjoni huma affettwati wkoll minn bosta fatturi oħra - inklużi l-klima, il-batimetrija, il-kimika u t-temperatura tal-ilma - li huma interattivi u jistgħu jaffettwaw l-preċipitazzjoni tal-evaporiti.
Biodiversità
Kemm minħabba ċ-ċaqliq taż-żewġ kontinenti kif ukoll minħabba t-taqlib tal-klimatika li seħħew mal-milja taż-żmien, l-aktar fi żmien u bejn il-Perijodi tas-Silġ (l-Interglacials), bosta pjanti u annimali infirxu jew spustjaw ruħhom b'mod konsiderevoli.
Fi tmiem tal-Perijodu Miocene seħħet bidla fil-klima fil-baċir tal-Mediterran. L-evidenza tal-fossili minn dak il-perijodu turi li l-baċir kellu klima subtropikali umda bix-xita fis-sajf tissostjeni l-foresti tar-rand. Il-bidla għal "klima Mediterranja" seħħet fil-biċċa l-kbira matul l-aħħar tliet miljun sena (l-epoka tal-Pliocene Tardiv) hekk kif naqset ix-xita tas-sajf. Il-foresti subtropikali tar-rand naqsu u l-veġetazzjoni Mediterranja preżenti evolviet, iddominata minn siġar koniferi u siġar u arbuxxelli sklerofilli b'weraq żgħar, iebsin u b'lega bħal xama' li jipprevjenu t-telf ta' umdità fis-sjuf xotti.
Il-bijodiversità fil-Baħar Mediterran hija waħda stabbli minħabba l-kurrenti tal-arja li huma effettwati mill-geografija tal-artijiet ta' madwar il-Mediterran. L-ekosistema stabbli tal-baħar u t-temperatura tal-baħar jipprovdu ambjent nutrittiv biex il-ħajja fil-baħar fond tiffjorixxi filwaqt li tassigura ekosistema akkwatika bilanċjata eskluża minn kwalunkwe fattur tal-Oċean Atlantiku. Huwa stmat li fil-Baħar Mediterran hawn aktar minn 17,000 speċi, b'bijodiversità tal-baħar ġeneralment ogħla f'żoni kostali u fuq l-ixkafef kontinentali.
Il-Baħar Alboran (il-baħar Mediterranju l-aktar qrib il-promonotorju tal-Iberja) huwa żona ta' tranżizzjoni bejn l-Oċean Atlantiku u l-baħar Mediterranju, li fih taħlita ta' speċi Mediterranji u Atlantiċi. Il-Baħar Alboran għandu l-ikbar popolazzjoni ta' delfini magħrufa bħala bottlenose. Din hi ukoll iz-zona ta' harbour porpoises fil-Mediterran. Huwa wkoll l-iktar post ta' tmigħ importanti għall-fkieren tal-baħar (loggerhead sea turtles) fl-Ewropa. Fil-Baħar Alboran isir ħafna sajd kummerċjali importanti, inkluż dak tas-sardin u l-pixxispad. Il-bumerini Mediterranji (monk seals) jgħixu fil-Baħar Eġew, fil-Greċja.
Fl-2003, il-Fond Dinji għall-Ħajja Selvaġġa (World Wildlife Fund) wera tħassib dwar is-sajd li jsir bi kwantità fuq ix-xibka tat-tifrix (drift net) li jipperikola l-popolazzjonijiet tad-delfini, lil-fkieren, u annimali tal-baħar oħrajn bħall-awwista tax-xewka (spiny squat lobster).
Sas-snin tmenin kien hawn popolazzjoni mdaqqsa ta' 'balieni qattiela' (killer whales) fil-Mediterran, li sfaw estinti, probabbilment minħabba l-espożizzjoni fit-tul għall-PCB. Kultant żmien jidhru xi killer whales 'l hawn u 'l hinn.
Kwistjonijiet ambjentali
Matul iż-żmien, ħafna mill-foresti u l-artijiet tal-arbuxxelli ġew mibdula għal kollox kawża tal-eluf ta' snin tal-preżenza umana. Fil-preżent, ftit hemm żoni naturali relattivament mhux minsusa f’dak li qabel kien reġjun ta' imsaġar. Għal 4,000 sena sħaħ, l-attività tal-bniedem ittrasformat il-biċċa l-kbira tal-kosta tal-Ewropa Mediterranja, u l- "umanizzazzjoni tal-pajsaġġ" irduppjat mad-dehra tal-klima Mediterranja preżenti. L-evoluzzjoni storika tal-klima, il-veġetazzjoni u l-pajsaġġ fin-Nofsinhar tal-Ewropa minn żminijiet preistoriċi sal-preżent hija ħafna iktar kumplessa minħabba li għaddiet minn diversi bidliet. Uħud mid-deforestazzjonijiet kienu diġà qed iseħħu matul il-Perijodu Ruman. Filwaqt li fl-era Rumana is-sistema tal-latifundia bdiet teffettwa l-foresti u l-agrikoltura.
Id-diversità ekoloġika wiesgħa tipika tal-Ewropa Mediterranja hija kkwawżata l-aktar minħabba l-preżenza tal-bniedem. Id-diversità agrikola żdiedet bil-firxa u l-interazzjoni tal-agrikoltura lokali u t-trasport u kummerċ. Fil-ħamsinijiet tas-seklu għoxrin popolazzjonijiet sħaħ rurali fil-Mediterran abbandunaw l-agrikoltura. Minflok, mal-industrija tal-manifattura daħlet ukoll l-industrija tat-turiżmu li bidlet wiċċ il-fiżjonomija ta' parti kbira mill-kosta tal-Ewropa tan-Nofsinhar kif ukoll parti mill-Kosta tat-Tramuntana tal-Afrika.Terremoti, attivitajiet vulkaniċi, tsunamis nirien fil-foresti li jniġġsu l-baħar huma wkoll perikli li ta' spiss huma ta' theddida lil-ambjent Mediterranju.
Il-popli tal-Mediterran
Il-popli li huma nattivi u li ilhom jgħixu madwar il-Mediterran għal dawn l-aħħar eluf tas-snin huma fil-maġġoranza tagħhom ta' razza Kawkasa. Biss kulturalment, l-istess popli jkopru firxa vasta ta' kulturali, waħda diversi mill-oħra. Mill-bidu tal-Perjodu Neolitiku t-tixrid tal-popli madwar il-litoral Mediterranju kienet stabbilit ruħha bħala ħajja sedentarja, billi l-attività prinċipali kienet tiffoka fuq l-agrikoltura li ħadet post il-kaċċa u l-ġbir tal-pjanti slavaġġ. Gruppi oħra madankollu, kienu u għadhom sal-lum nomadi jew jipprattikaw transumanza. Bosta minn dawn il-gruppi ta' nies kienu mifruda minn xulxin minħabba il-ġeografija fiżika, bħal ma huma, il-muntanji, id-deżert, u l-baħar. Biss, dan tal-aħħar dejjem kien ippreferut biex wieħed jasal b'mod l-aktar mod faċli. Dan għaliex, il-baħar filwaqt li għandu l-perikli tiegħu, biss qatt ma jimblokka it-triq li wieħed irid jaqsam. Għaldaqstant, il-Baħar Mediterran, filwaqt li jifred gruppi ta' popli u kulturi minn xulxin, jgħin biex jiffaċilita il-kummerċ u l-kumikazzjoni kulturali bejn il-popli tar-reġjun.
Il-pajjiżi tal-Mediterran
L-antenati tal-popli tal-Mediterran kienu diversi. Tribujiet minn diversi partijiet tal-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u oħrajn mil-Lvant Nofsani qarrbu lejn il-kosta Mediterranja fi żminijiet diversi, matul il-medda ta' eluf ta' snin. Imbagħad, meta dawn ideċidew li jaħdmu l-art bħala mezz ta' għixien u saru sedentarji, bdew jiffurmaw bliet u rħula li fihom setgħu jikkontrollaw u jikkmandaw dak kollu li kien jiġri madwarhom. Minħabba dan iċ-ċaqliq u invażjonijiet ta' popli wieħed fuq l-ieħor, saru ħafna gwerer, sakemm finalment ġew stabbiliti konfini kemm imaġinarji kif ukoll fiżiċi bis-saħħa tal-ambjent naturali. Biex nagħtu eżempju, waqt li Malta illum hi indipendenti wara ħafna eluf ta' snin maħkuma minn qawwiet u nazzjonijiet barranin, Ċipru pajjiż indipendenti mill-Greċja għandu parti minnu,dik tal-Lvant miżmuma bħala art taċ-Ċiprijotti Torok, għax dawn tal-aħħar jsostnihom il-gvern Tork. Fl-Afrika ta' Fuq, bosta mil-linji imaġinarji li jservu ta' fruntieri li jifirdu pajjiż minn ieħor saru fl-aħħar seklu u ddeċidewhom potenzi oħra barranin.
Madwar il-Mediterran, illum, hemm għoxrin stat li għandhom kosta li tmiss mal-baħar. Dan in-numru qed jeskludi l-Istat Palestinjan kif ukoll it-territorju Ingliż ta' Ġibiltà. Il-Portugall, għalkemm meqjus bħala pajjiż Mediterranju m'għandux kosta li tmiss mal-Mediterran. Intant meta wieħed isemmi l-klima Mediterranja ikun qiegħed jirriferi għall-reġġjun partikulari, l-aktar fejn tikber b'mod naturali s-siġra taż-żebbuġ. Hekk allura insibu li fil-muntanji għoljin tal-Italja għaliex dawn ma għandhomx klima tipika Mediterranja minħabba l-altitudni tagħhom, fihom ma tikbirx din is-sigra.
Lista ta' Pajjiżi Mediterranji
Din hi l-lista ta' dawk l-istati tal-Mediterran li għandhom il-kosta tmiss mal-Baħar Mediterran. Dawn huma ppreżentati wieħed wara l-ieħor, bħal kif idur l-arloġġ:
Spanja, Franza, Monako, l-Italja, is-Slovenja, il-Kroazja, il-Bosnja u Ħerzegovina, il-Montenegro, l-Albanija, il-Greċja, it-Turkija, is-Sirja, il-Libanu, l-Iżrael, l-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija u l-Marokk; Malta u Ċipru huma l-uniċi żewġ stati gżejjer. Barra minn hekk, il-Medda ta 'Gaża u t-territorji Brittaniċi barranin ta' Ġibiltà, u Akrotiri u Dhekelia huma bażijiet Ingliżi sovrana f'Ċipru, għandhom ukoll kosta fuq il-baħar. Bosta huma dawk il-pajjiżi li għandhom aktar minn gruppp etniku wieħed.
Kontribut storiku
Għalkemm il-Mediterran jaqsam u jifred in-naħa tal-Punent min-naħa tal-Lvant tal-Mediterran, kif ukoll il-kosta ta' Fuq minn dik ta' Isfel (l-Afrika ta' fuq), dan l-istess baħar storikament għaqqad miljuni ta' nies minn kull naħa għax iffaċilita l-ivvjaġġar, għax il-baħar hu bosta drabi eħfef li taqsam minn fuqu milli tivvjaġġa fuq l-art li hija muntanjuża u mifruda bi xmajjar.
Hekk, daqs 750 Q. K. il-Feniċi bdew jaqsmu dan il-baħar biex jikkumerċjaw it-tessili li kienu jipproduċu mal-fidda ta' Spanja. Matul l-era klassika, Kartaġni, il-Greċja, l-, u Ruma lkoll għamlu kemm felħu biex jieħdu l-kontroll tal-pajjiżi u r-rotot ta' dan ir-reġjun. Iktar tard il-Mediterran kien taħt bosta dominji, fosthom dak, Biżantin, Għarbi, Spanjol, Ottoman, Franċiż, Ingliż, u tal-flotta Amerikana.
Gżejjer prinċipali
Il-gżejjer prinċipali huma:
- Ċipru, Kreta, u Rodi fil-Lvant
- , Sqallija, Korsika, u Malta fil-parti ċentrali
- u fil-Punent
Pajjiżi li jiffurmaw ix-xatt tal-Mediterran
Il-pajjiżi li jmissu mall-Mediterran huma:
- Spanja, Franza, l-Italja, is-Slovenja, il-Kroazja, il-Bosnija-Ħerzegovina, il-Montenegro, l-Albanija, il-Greċja u t-Turkija fuq il-kosta ta' fuq
- Il-Libanu, is-Sirja u Iżrael fil-Lvant
- L-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija u l-Marokk fuq in-naħa t'isfel
Ibħra interni
Il-Baħar Mediterran huwa magħmul minn dawn l-ibħra interni:
- Il-Baħar Albaran
- il-
- Il-Baħar Baleariku
- il-
- il-
- il-Baħar Tirren
- il-Baħar Eġew
- il-
Bibliografija
Attenborough David, The First Eden, The Mediterranean World and Man. Fontana / Collins. 1987.
Holoq relatati fuq l-internet
The Mediterranean Sea / Facts / History / Islands and Countries https://www.britannica.com/place/Mediterranean-Sea
'The Mediterranean Region', https://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/biogeog_regions/mediterranean/index_en.htm
'The Mediterranean Region - a Geological Primer' https://www.researchgate.net/publication/237502816_The_Mediterranean_region-_A_geological_primer
'The Messinian Salinity Crisis', https://www2.atmos.umd.edu/~dankd/MessinianWeb/_private/HOME.htm
'The Mediterranean Marine and Coastal Environment', https://www.medqsr.org/mediterranean-marine-and-coastal-environment
'What is a Mediterranean Climate?' https://www.mediterraneangardensociety.org/climate.html
'Geography of the Mediterranean Region', https://www.coreknowledge.org/wp-content/uploads/2018/03/CKHG_G6_U2_AncientGreeceRome_WTNK_C01_GeographyOfTheMediterranean_AboutCity-States.pdf
Awtur: www.NiNa.Az
Data tal-pubblikazzjoni:
wikipedija, wiki, ktieb, kotba, librerija, artiklu, aqra, niżżel, b'xejn, download b'xejn, mp3, vidjo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, stampa, mużika, kanzunetta, film, ktieb, logħba, logħob, mobbli, telefon, android, ios, apple, mowbajl, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, kompjuter, Informazzjoni dwar Baħar Mediterran, X'inhi Baħar Mediterran? Xi tfisser Baħar Mediterran?
L isem tal Baħar MediterranIl baċir tal Baħar Mediterran Il fruntieri tal Baħar Mediterran Dan l artiklu għandu bzonn jiġi wikifikat biex jaqbel mal istandard tal Wikipedija B mod partikolari dan l artiklu huwa nieqes minn referenzi għal sorsi esterni li jivverifikaw il fatti u perspettivi dwar is suġġett Jekk jogħġbok għin biex ittejjeb dan l artiklu skont il konvenzjonijiet tal Wikipedija Il Mediterran ingħata bosta ismijiet matul is snin f bosta lingwi u minn popli diversi kemm minn dawk li għexu u għadhom jgħixu madwaru kif ukoll minn oħrajn minn pajjizi l bogħod li rriferew għalih matul is sekli Jidher li l isem Mare Mediterraneum jissemma l ewwel darba fi zmien l Imperu Ruman fit tielet seklu W K Apparentement kien il filosofu Gaius Julius Solinus li uza dan it terminu għall ewwel darba Biss l eqdem dokument li juri dan it terminu imur lura sas sitt seklu W K miktub minn Isidore ta Sevilja Dan it terminu jfisser Fin nofs tal art riferenza għall baħar li jinsab bejn l artijiet medius in nofs terra art u aneus għandu l għamla jixbah Il Mediterran hu magħruf mill Għarab bħala al Baḥr al Abyaḍ al Mutawassiṭ البحر الأبيض المتوسط il Baħar l Abjad tan Nofs Ġeografija ġenerali Il Baħar Mediterran għandu tul ta madwar 3 800 km 2 400 mil filwaqt li l erja tiegħu hi ta 2 5 miljun km Dan il baħar hu magħqud mal Oċean Atlantiku permezz tal min naħa tal Punent u mal Baħar l Aħmar permezz tal Kanal tas Swejz li tħaffer fl 1869 biex jiffaċilita l komunikazzjoni bil baħar mal Oċean Indjan Mill Istrett tad Dardanelli l Mediterran jagħqad mal Baħar l Iswed Il Mediterran hu maqsum f diversi ibħra reġjonali Prinċipalment dawn huma il l Baħar Eġew l Il golf ta Sirte u l Baħar Tirren Il perimetru kostali hu ta madwar 46 000 km Dan it tul jgħaddi matul il kosta ta 22 pajjiz differenti Formazzjoni ġeografika u ġeoloġikaSkont it teorija magħrufa bħala The Continental Drift Theory daqs tletin miljun sena ilu il Baħar Mediterran beda jifforma ruħu hekk kif iz zewġ kontinenti dawk tal Afrika u dak tal Ewrazja qorbu lejn xulxin wieħed min naħa tan Nofsinhar u l ieħor min naħa tat Tramunta Biz zmien wara ħafna miljuni tas snin bdew anki jaħbtu ma xulxin kemm min naħa tal Punent fejn il ponta ta dik li llum tagħmel parti mill Marokk u l art Iberika u min naħa tal Lvant Nofsani Daqs sitt miljun sena ilu l Istrett ta Ġibilta nagħlaq u għal daqs 600 000 sena il baħar fil baċin tal Mediterran beda jevapora minħabba li issa l baħar tal oċean Atlantiku ma baqax jidħol mill Istrett Dan il fenomenu ambjentali hu magħruf bħala Krizi tas Salinita Messinjana The Messinian Salinity Crisis Sadanittant il widien fil qiegħ tal Mediterran bdew jiffurmaw depoziti ta miljuni ta metri kwadri ta melħ Maċ ċaqliq tal blatt taz zewġ kontinenti bdew anki jiffurmaw serje ta reġjuni ta muntanji bħall Pirinej l Alpi u l Atlas u widien Ma dawn wieħed irid isemmi ukoll l attivita vulkanika li ħalliet u għadha tħalli effett fuq il ġeoloġija u l ġeografija tar reġjun Ħafna speċi terrestri u marini ġew effettwati b dawn il movimenti tal kontinenti għaliex minn zmien għall ieħor kellhom jaddattaw ruħhom għal klima u ambjent differenti Daqs ħames miljun sena ilu il ħajt ta blat li kien jimblokka l Istrett ta Ġibilta infaqa kemm biċ ċaqliq tal kontinenti kif ukoll bil pressa u s saħħa tal Oċean Atlantiku L esperti jaħsbu li fi zmien sentejn il baħar li daħal mill Istrett ta Ġibilta irnexxielu jerġa jimla il baċin tal Mediterran Fl aħħar miljun sena il baħar naqas mill fond tiegħu minħabba l perijodi glaċjali u l gzejjer Mediterranji reġgħu ingħaqdu ħaġa waħda mal kontinent Ewropew bosta drabi Dan kien zmien fejn bosta merħliet ta annimali bħal ma huma merħliet kbar ta iljunfanti u l ipopotami kellhom bilfors jinzlu lejn il Mediterran biex jaħarbu l kesħa xitwija ta tul esaġerat u jsibu artijiet mhux miksija bis silġ biex ikunu jistgħu isibu x jieklu Dawn setgħu jaqsmu lejn bosta gzejjer Mediterranji fosthom Malta għaliex il livell tal baħar kien ħafna aktar baxx mil lum tant li l ispazju ta bejn Malta u Sqallija kien ħieles mill baħar u l art kienet xotta Il gzejjer Mediterranji reġgħu ħadu l forma tagħhom simili jew b xi differenzi bħal ma huma llum hekk kif is silġ mad dinja kollha beda jdub għall aħħar darba madwar 12 000 sena ilu u aktar Attivita Vulkanika u Sizmika Matul il miljuni tas snin seħħet kemm il darba attivita vulkanika f diversi partijiet tal Mediterran li effettwat kemm l ambjent tal madwar kif ukoll in nies li jgħixu qrib l avveniment naturali Wieħed minn dawn l avvenimenti katastrofiċi kienet l ispluzjoni eruzzjoni tal vulkan Tera gzira qrib il Greċja fejn illum hemm Santorini fil Baħar Eġew Din l ispluzjoni seħħet madwar 1 700 1 600 sena Q K Din l ispluzzjoni kkawzat tsunami kbir li xi esperti jaħsbu li qered iċ ċivilta ta Minoa fil gzira u l madwar ta Kreta Il Vesuvju huwa vulkan ieħor li jissemma matul l istorja għall erruzzjoni vjolenti tal lava Fis sena 79 W K dan il vulkan zbroffa b qawwa enormi u qatel popolazzjoni sħiħa li kienet tgħix fil qrib L istess materjal li ħareġ mill vulkan iddistruġġa u għatta l bliet Rumani ta Pompei u Erkulanu Il vulkani Etna u Stromboli huma aktar attivi u ta spiss l attenzjoni taqa fuqhom kull meta tkun ħierġa l lava minnhom għax din teffettwa mhux biss l ambjent tal madwar izda anki tqanqal biza fin nies li jgħixu fil villaġġi qrib Il Mediterran kontinwament jirreġistra attivitajiet sismiċi li xi kultant ikunu ta qawwa li tiddistruġġi l ambjent tal madwar u anki tipperikola l ħajja tal abitanti Dawn it terrimoti huma l effet taċ ċaqliq tal blat taħt wiċċ l art fir reġjun Il Baħar tal Mediterran Billi l baħar fil baċin tal Mediterran hu magħluq kwazi minn kull naħa il ġeografija tal kontinenti kemm tal Afrika kif ukoll tal Ewropa taffettwa l kundizzjonijiet u l karatteristiċi tiegħu li jagħmluh differenti minn oċeani oħra Perezempju il baħar mhuwiex daqstant effettwat mill marea li għalkemm iseħħu kontinwament biss huma insinjifikanti ħlief għal golf ta Venezja Il Mediterran huwa magħruf għall kulur kaħlani skur tiegħu kif ukoll għaċ ċarezza u l limpidita L evaporazzjoni taqbez ħafna l preċipitazzjoni u t tnixxija tax xmajjar fil Mediterran fatt li huwa ta importanza għaċ ċirkolazzjoni tal ilma fil baċir L evaporazzjoni hija partikolarment għolja fin naħa tal Lvant u tikkawza il livell tal ilma li jonqos u s salinita li tizdied L imluħa medja fil baċin hija 38 PSU f fond ta 5m It temperatura tal ilma fl iktar parti fonda tal Baħar Mediterran hija 13 2 C 55 8 F L influss nett tal ilma mill Oċean Atlantiku huwa ta ca 70 000 m s jew 2 2 1012 m3 a 7 8 1013 cu ft a Mingħajr dan l ilma li jidħol mill Atlantiku il livell tal baħar tal Baħar Mediterran jaqa b rata ta madwar 1metru fis sena Iċ ċirkolazzjoni tal ilma fil Mediterran tista tiġi attribwita għall ilmijiet tal wiċċ li jidħlu mill Atlantiku mill Istrett ta Ġibilta kif ukoll għall ilma ta salinita baxxa li jidħol fil Mediterran mill Baħar l Iswed u mill Bosforu L ilma tal Atlantiku li hu ħafna aktar nieqes mill melħ meta jidħol mal kurrent fil Mediterran jiċċirkola f direzzjoni len il Lvant min naħa tal kosta Afrikana sa l Izrael u mbagħad lura lejn il Punent tul in naħa tat Tramuntana tal Mediterran Parti mill ilma tal wiċċ ma tgħaddix mill Istrett ta Sqallija izda tiddevja lejn Korsika qabel ma toħroġ mill Mediterran Ix xejriet taċ ċirkolazzjoni huma affettwati wkoll minn bosta fatturi oħra inkluzi l klima il batimetrija il kimika u t temperatura tal ilma li huma interattivi u jistgħu jaffettwaw l preċipitazzjoni tal evaporiti Biodiversita Kemm minħabba ċ ċaqliq taz zewġ kontinenti kif ukoll minħabba t taqlib tal klimatika li seħħew mal milja taz zmien l aktar fi zmien u bejn il Perijodi tas Silġ l Interglacials bosta pjanti u annimali infirxu jew spustjaw ruħhom b mod konsiderevoli Fi tmiem tal Perijodu Miocene seħħet bidla fil klima fil baċir tal Mediterran L evidenza tal fossili minn dak il perijodu turi li l baċir kellu klima subtropikali umda bix xita fis sajf tissostjeni l foresti tar rand Il bidla għal klima Mediterranja seħħet fil biċċa l kbira matul l aħħar tliet miljun sena l epoka tal Pliocene Tardiv hekk kif naqset ix xita tas sajf Il foresti subtropikali tar rand naqsu u l veġetazzjoni Mediterranja prezenti evolviet iddominata minn siġar koniferi u siġar u arbuxxelli sklerofilli b weraq zgħar iebsin u b lega bħal xama li jipprevjenu t telf ta umdita fis sjuf xotti Il bijodiversita fil Baħar Mediterran hija waħda stabbli minħabba l kurrenti tal arja li huma effettwati mill geografija tal artijiet ta madwar il Mediterran L ekosistema stabbli tal baħar u t temperatura tal baħar jipprovdu ambjent nutrittiv biex il ħajja fil baħar fond tiffjorixxi filwaqt li tassigura ekosistema akkwatika bilanċjata eskluza minn kwalunkwe fattur tal Oċean Atlantiku Huwa stmat li fil Baħar Mediterran hawn aktar minn 17 000 speċi b bijodiversita tal baħar ġeneralment ogħla f zoni kostali u fuq l ixkafef kontinentali Il Baħar Alboran il baħar Mediterranju l aktar qrib il promonotorju tal Iberja huwa zona ta tranzizzjoni bejn l Oċean Atlantiku u l baħar Mediterranju li fih taħlita ta speċi Mediterranji u Atlantiċi Il Baħar Alboran għandu l ikbar popolazzjoni ta delfini magħrufa bħala bottlenose Din hi ukoll iz zona ta harbour porpoises fil Mediterran Huwa wkoll l iktar post ta tmigħ importanti għall fkieren tal baħar loggerhead sea turtles fl Ewropa Fil Baħar Alboran isir ħafna sajd kummerċjali importanti inkluz dak tas sardin u l pixxispad Il bumerini Mediterranji monk seals jgħixu fil Baħar Eġew fil Greċja Fl 2003 il Fond Dinji għall Ħajja Selvaġġa World Wildlife Fund wera tħassib dwar is sajd li jsir bi kwantita fuq ix xibka tat tifrix drift net li jipperikola l popolazzjonijiet tad delfini lil fkieren u annimali tal baħar oħrajn bħall awwista tax xewka spiny squat lobster Sas snin tmenin kien hawn popolazzjoni mdaqqsa ta balieni qattiela killer whales fil Mediterran li sfaw estinti probabbilment minħabba l espozizzjoni fit tul għall PCB Kultant zmien jidhru xi killer whales l hawn u l hinn Kwistjonijiet ambjentali Matul iz zmien ħafna mill foresti u l artijiet tal arbuxxelli ġew mibdula għal kollox kawza tal eluf ta snin tal prezenza umana Fil prezent ftit hemm zoni naturali relattivament mhux minsusa f dak li qabel kien reġjun ta imsaġar Għal 4 000 sena sħaħ l attivita tal bniedem ittrasformat il biċċa l kbira tal kosta tal Ewropa Mediterranja u l umanizzazzjoni tal pajsaġġ irduppjat mad dehra tal klima Mediterranja prezenti L evoluzzjoni storika tal klima il veġetazzjoni u l pajsaġġ fin Nofsinhar tal Ewropa minn zminijiet preistoriċi sal prezent hija ħafna iktar kumplessa minħabba li għaddiet minn diversi bidliet Uħud mid deforestazzjonijiet kienu diġa qed iseħħu matul il Perijodu Ruman Filwaqt li fl era Rumana is sistema tal latifundia bdiet teffettwa l foresti u l agrikoltura Id diversita ekoloġika wiesgħa tipika tal Ewropa Mediterranja hija kkwawzata l aktar minħabba l prezenza tal bniedem Id diversita agrikola zdiedet bil firxa u l interazzjoni tal agrikoltura lokali u t trasport u kummerċ Fil ħamsinijiet tas seklu għoxrin popolazzjonijiet sħaħ rurali fil Mediterran abbandunaw l agrikoltura Minflok mal industrija tal manifattura daħlet ukoll l industrija tat turizmu li bidlet wiċċ il fizjonomija ta parti kbira mill kosta tal Ewropa tan Nofsinhar kif ukoll parti mill Kosta tat Tramuntana tal Afrika Terremoti attivitajiet vulkaniċi tsunamis nirien fil foresti li jniġġsu l baħar huma wkoll perikli li ta spiss huma ta theddida lil ambjent Mediterranju Il popli tal Mediterran Il popli li huma nattivi u li ilhom jgħixu madwar il Mediterran għal dawn l aħħar eluf tas snin huma fil maġġoranza tagħhom ta razza Kawkasa Biss kulturalment l istess popli jkopru firxa vasta ta kulturali waħda diversi mill oħra Mill bidu tal Perjodu Neolitiku t tixrid tal popli madwar il litoral Mediterranju kienet stabbilit ruħha bħala ħajja sedentarja billi l attivita prinċipali kienet tiffoka fuq l agrikoltura li ħadet post il kaċċa u l ġbir tal pjanti slavaġġ Gruppi oħra madankollu kienu u għadhom sal lum nomadi jew jipprattikaw transumanza Bosta minn dawn il gruppi ta nies kienu mifruda minn xulxin minħabba il ġeografija fizika bħal ma huma il muntanji id dezert u l baħar Biss dan tal aħħar dejjem kien ippreferut biex wieħed jasal b mod l aktar mod faċli Dan għaliex il baħar filwaqt li għandu l perikli tiegħu biss qatt ma jimblokka it triq li wieħed irid jaqsam Għaldaqstant il Baħar Mediterran filwaqt li jifred gruppi ta popli u kulturi minn xulxin jgħin biex jiffaċilita il kummerċ u l kumikazzjoni kulturali bejn il popli tar reġjun Il pajjizi tal Mediterran L antenati tal popli tal Mediterran kienu diversi Tribujiet minn diversi partijiet tal Ewropa l Afrika ta Fuq u oħrajn mil Lvant Nofsani qarrbu lejn il kosta Mediterranja fi zminijiet diversi matul il medda ta eluf ta snin Imbagħad meta dawn ideċidew li jaħdmu l art bħala mezz ta għixien u saru sedentarji bdew jiffurmaw bliet u rħula li fihom setgħu jikkontrollaw u jikkmandaw dak kollu li kien jiġri madwarhom Minħabba dan iċ ċaqliq u invazjonijiet ta popli wieħed fuq l ieħor saru ħafna gwerer sakemm finalment ġew stabbiliti konfini kemm imaġinarji kif ukoll fiziċi bis saħħa tal ambjent naturali Biex nagħtu ezempju waqt li Malta illum hi indipendenti wara ħafna eluf ta snin maħkuma minn qawwiet u nazzjonijiet barranin Ċipru pajjiz indipendenti mill Greċja għandu parti minnu dik tal Lvant mizmuma bħala art taċ Ċiprijotti Torok għax dawn tal aħħar jsostnihom il gvern Tork Fl Afrika ta Fuq bosta mil linji imaġinarji li jservu ta fruntieri li jifirdu pajjiz minn ieħor saru fl aħħar seklu u ddeċidewhom potenzi oħra barranin Madwar il Mediterran illum hemm għoxrin stat li għandhom kosta li tmiss mal baħar Dan in numru qed jeskludi l Istat Palestinjan kif ukoll it territorju Ingliz ta Ġibilta Il Portugall għalkemm meqjus bħala pajjiz Mediterranju m għandux kosta li tmiss mal Mediterran Intant meta wieħed isemmi l klima Mediterranja ikun qiegħed jirriferi għall reġġjun partikulari l aktar fejn tikber b mod naturali s siġra taz zebbuġ Hekk allura insibu li fil muntanji għoljin tal Italja għaliex dawn ma għandhomx klima tipika Mediterranja minħabba l altitudni tagħhom fihom ma tikbirx din is sigra Lista ta Pajjizi Mediterranji Din hi l lista ta dawk l istati tal Mediterran li għandhom il kosta tmiss mal Baħar Mediterran Dawn huma pprezentati wieħed wara l ieħor bħal kif idur l arloġġ Spanja Franza Monako l Italja is Slovenja il Kroazja il Bosnja u Ħerzegovina il Montenegro l Albanija il Greċja it Turkija is Sirja il Libanu l Izrael l Eġittu il Libja it Tunezija l Alġerija u l Marokk Malta u Ċipru huma l uniċi zewġ stati gzejjer Barra minn hekk il Medda ta Gaza u t territorji Brittaniċi barranin ta Ġibilta u Akrotiri u Dhekelia huma bazijiet Inglizi sovrana f Ċipru għandhom ukoll kosta fuq il baħar Bosta huma dawk il pajjizi li għandhom aktar minn gruppp etniku wieħed Kontribut storikuGħalkemm il Mediterran jaqsam u jifred in naħa tal Punent min naħa tal Lvant tal Mediterran kif ukoll il kosta ta Fuq minn dik ta Isfel l Afrika ta fuq dan l istess baħar storikament għaqqad miljuni ta nies minn kull naħa għax iffaċilita l ivvjaġġar għax il baħar hu bosta drabi eħfef li taqsam minn fuqu milli tivvjaġġa fuq l art li hija muntanjuza u mifruda bi xmajjar Hekk daqs 750 Q K il Feniċi bdew jaqsmu dan il baħar biex jikkumerċjaw it tessili li kienu jipproduċu mal fidda ta Spanja Matul l era klassika Kartaġni il Greċja l u Ruma lkoll għamlu kemm felħu biex jieħdu l kontroll tal pajjizi u r rotot ta dan ir reġjun Iktar tard il Mediterran kien taħt bosta dominji fosthom dak Bizantin Għarbi Spanjol Ottoman Franċiz Ingliz u tal flotta Amerikana Gzejjer prinċipaliIl gzejjer prinċipali huma Ċipru Kreta u Rodi fil Lvant Sqallija Korsika u Malta fil parti ċentrali u fil PunentPajjizi li jiffurmaw ix xatt tal MediterranIl pajjizi li jmissu mall Mediterran huma Spanja Franza l Italja is Slovenja il Kroazja il Bosnija Ħerzegovina il Montenegro l Albanija il Greċja u t Turkija fuq il kosta ta fuq Il Libanu is Sirja u Izrael fil Lvant L Eġittu il Libja it Tunezija l Alġerija u l Marokk fuq in naħa t isfelIbħra interniIl Baħar Mediterran huwa magħmul minn dawn l ibħra interni Il Baħar Albaran il Il Baħar Baleariku il il il Baħar Tirren il Baħar Eġew il Bibliografija Attenborough David The First Eden The Mediterranean World and Man Fontana Collins 1987 Holoq relatati fuq l internet The Mediterranean Sea Facts History Islands and Countries https www britannica com place Mediterranean Sea The Mediterranean Region https ec europa eu environment nature natura2000 biogeog regions mediterranean index en htm The Mediterranean Region a Geological Primer https www researchgate net publication 237502816 The Mediterranean region A geological primer The Messinian Salinity Crisis https www2 atmos umd edu dankd MessinianWeb private HOME htm The Mediterranean Marine and Coastal Environment https www medqsr org mediterranean marine and coastal environment What is a Mediterranean Climate https www mediterraneangardensociety org climate html Geography of the Mediterranean Region https www coreknowledge org wp content uploads 2018 03 CKHG G6 U2 AncientGreeceRome WTNK C01 GeographyOfTheMediterranean AboutCity States pdf