Raffaello, isem sħiħ Raffaello Sanzio jew Raffaello Santi, (28 ta' Marzu jew 6 ta’ April, 1483, Urbino, Dukat ta’ Urbino, l-Italja — 6 ta’ April, 1520, Ruma, Stati Papali, l-Italja), pittur u arkitett tar-Rinaxximent Għoli Taljan. Raffaello huwa magħruf l-iktar għall-Madonni tiegħu u għall-kompożizzjonijiet kbar bil-figuri fil-Vatikan. Ix-xogħol tiegħu huwa ammirat għaċ-ċarezza tal-forma u l-faċilità tal-kompożizzjoni u għar-rappreżentazzjoni viżwali tal-ideal Neoplatoniku tal-grandjożità umana.

Raffaello
Awtoritratt ta' Raffaello fl-età ta' 23 sena
Ħajja
Isem propju	Raffaello Sanzio
Twelid	Urbino, 6 April 1483, 28 Marzu 1483, 1483
Nazzjonalità
Grupp etniku
Mewt	Ruma, 6 April 1520
Post tad-dfin	^(en)
Kawża tal-mewt	()
Familja
Missier
Konjuga/i	Not married
Koppja/i
Edukazzjoni
Lingwi	Taljan
Għalliema
Studenti	uri ^(en) ^(en) ^(mul) ^(mul) ^(en)
Okkupazzjoni
Okkupazzjoni	arkitett
Post tax-xogħol	Firenze Perugia Ruma Siena Urbino
Xogħlijiet importanti	^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en) ^(en)
Premjijiet	List
Moviment
Moviment artistiku

L-ewwel snin f'Urbino

Raffaello kien iben Giovanni Santi u Magia di Battista Ciarla; ommu mietet fl-1491. Missieru kien, skont l-artist u bijografu tas-seklu 16, Giorgio Vasari, pittur "ta' ebda mertu kbir". Madankollu kien bniedem kolt li kien f'kuntatt kontinwu mal-ideat artistiċi avvanzati ta' dak iż-żmien fil-qorti ta' Urbino. Lil ibnu tah l-ewwel tagħlim fil-pittura, u, qabel mewtu fl-1494, meta Raffaello kellu biss 11-il sena, introduċieh għall-filosofija umanistika tal-qorti.

Urbino kien sar ċentru tal-kultura matul il-ħakma tad-Duka Federico da Montefeltro, li inkuraġġixxa l-arti u attira fil-qorti tiegħu nies ta' talent kbir, fosthom Donato Bramante, , u . Għalkemm Raffaello kien ħa jkun influwenzat minn artisti mill-ikbar f'Firenze u Ruma, Urbino kien il-bażi għat-tagħlim ta' wara kollu tiegħu. Barra minn hekk, il-vitalità kulturali tal-belt x'aktarx stimulat il-prekoċità eċċezzjonali tal-artist żagħżugħ, li, anke fil-bidu tas-seklu 16, meta bilkemm kellu 17-il sena, kien diġà wera talent straordinarju.

Apprendistat f'Perugia

Id-data ta' meta Raffaello mar Perugia mhijiex magħrufa, iżda diversi studjużi jagħtu l-1495. L-ewwel xhieda tal-attività ta’ Raffaello bħala pittur tinstab Perugia f’dokument tal-10 ta’ Diċembru 1500, li jiddikjara li l-pittur żagħżugħ, dak iż-żmien diġà msejjaħ "maestro", ingħata kummissjoni biex jgħin fil-pittura ta' titular li kellu jitlesta sat-13 ta' Settembru 1502. Minn dan naraw ċar li Raffaello kien diġà ta prova tal-abbiltá tiegħu, tant li bejn l-1501 u l-1503 irċieva kummissjoni pjuttost importanti - biex ipinġi l-Inkurunazzjoni tal-Madonna għall-Kappella Oddi fil-Knisja ta' San Franġisk, Perugia (u li issa qiegħda fil-Vatikan). Il-pittur kbir Umbrijan kien qiegħed jaħdem fuq l-affreski fil-Collegio del Cambio f’Perugia bejn l-1498 u l-1500, u b'hekk Raffaello, bħala membru tal-istudjo ta' Perugino seta' jitgħallem ħafna mingħandu fis-sengħa tiegħu.

Barra dan it-tagħlim prattiku, Raffaello kien influwenzat ukoll mill-istil skwiżit u kalm ta’ Perugino. L-Għoti taċ-Ċwievet lil San Pietru, impinġija fl-1481-1482 minn Perugino għall- tal-palazz tal-Vatikan, ispirat l-ewwel xogħol kbir ta’ Raffaello, Iż-Żwieġ tal-Madonna (1504). L-influwenza ta’ Perugino tidher fl-enfasi fuq il-perspettiva, fir-relazzjonijiet gradati bejn il-figuri u l-arkitettura, u fil-ħlewwa lirika tal-figuri. Minkejja dan, anke f’din il-pittura bikrija, jidher ċar li s-sensibilità ta’ Raffaello kienet differenti minn dik tal-għalliem tiegħu. Id-dispożizzjoni tal-figuri hija marbuta mal-arkitettura b’mod inqas riġidu, u d-dispożizzjoni ta’ kull figura relattiva għall-oħrajn hija aktar informali u animata. Il-ħlewwa tal-figuri u r-relazzjoni ġentili bejniethom ma nsibux bħalhom fix-xogħol ta’ Perugino.

It-tliet pitturi żgħar li pinġa Raffaello ftit wara Iż-Żwieġ tal-Madonna --Viżjoni ta’ Kavallier, Tliet Grazzji, u San Mikiel -- huma eżempji tal-ikbar sengħa ta’ pittura narrattiva, fejn naraw minbarra l-freskezza taż-żgħożija, kapaċità li qiegħda timmatura biex tikkontrolla l-elementi tal-istil tiegħu. Għalkemm kien tgħallem ħafna minn Perugino, Raffaello fl-aħħar tal- 1504 ħass il-bżonn li jfittex pitturi oħra biex jitgħallem minnhom; jidher ċar li x-xewqa li kellu li jitgħallem kienet qiegħda ġġegħlu jħares lil hinn minn Perugia.

Firenze

Vasari jirrakkonta b'mod vag li Raffaello mar Siena mal-pittur Peruġin u mbagħad baqa' sejjer Firenze, attirat minn dak li sema' dwar ix-xogħol li Leonardo da Vinci u Mikelanġlu kienu qegħdin iwettqu f'dik il-belt. Fil-ħarifa tal-1504 Raffaello żgur kien wasal Firenze. Ma nafux jekk din kinitx l-ewwel żjara tiegħu f'Firenze, iżda, kif jixhdu x-xogħlijiet tiegħu, kien madwar l-1504 li l-ewwel ġie f'kuntatt sewwa ma' din iċ-ċiviltà artistika, li saħħet l-ideat kollha li kien diġà kiseb waqt li fetħitlu orizzonti ġodda u aktar fil-wisa'. Vasari jikteb li ma studjax biss ix-xogħlijiet ta' Leonardo, Mikelanġlu, u , li kienu l-maestri tar-Rinaxximent Għoli, iżda wkoll "l-affarijiet qodma ta' ", pijunier tan-naturaliżmu li mmarka l-qtugħ tar-Rinaxximent bikri mill-Gotiku.

Xorta waħda, l-għalliema prinċipali tiegħu f'Firenze kienu Leonardo u Mikelanġlu. Ħafna mix-xogħlijiet li ħoloq Raffaello bejn l-1505 u l-1507, l-aktar is-sensiela kbira ta’ Madonni fosthom Il-Madonna tal-Gardell (c. 1505), il-Madonna del Prato (c. 1505), il-Madonna ta' Esterházy (c. 1505-1507), u La Belle Jardinière (c. 1507), fihom ħafna xhieda tal-influwenza ta’ Leonardo, li kien ilu jagħmel innovazzjonijiet kbar fil-pittura mill-1480. Raffaello kien influwenzat b’mod partikolari mill-pitturi tal-Madonna u l-Bambin ma' Sant'Anna ta’ Leonardo, li fihom insibu ambjentazzjoni intima u sempliċi rari fl-arti tas-seklu 15. Mill-Fjorentini Raffaello tgħallem il-metodu għall-bini tal-kompożizzjonijiet tiegħu li fil-fond għandhom mases piramidali ta' fiġuri; il-figuri huma miġbura f'unità waħda, filwaqt li kull waħda minnhom tibqa' żżomm l-individwalità u l-forma tagħha. Il-karatteristiċi ġodda tal-unità tal-kompożizzjoni u tat-tneħħija ta' kulma mhuwiex meħtieġ jiddistingwu x-xogħlijiet li pinġa f’Firenze. Raffaello tgħallem ħafna wkoll mit-tekniki tad-tidwil ta’ Leonardo; għamel użu moderat tal-chiaroscuro ta’ Leonardo (jiġifieri, kuntrast qawwi bejn id-dawl u d-dlam), u kien influwenzat b’mod speċjali mill-isfumato tiegħu (jiġifieri, l-użu ta’ sfumatura fina u ħafifa għall-aħħar minflok linja biex tiddefinixxi l-forom u l-karatteristiċi). Raffaello għadda lil Leonardo, madankollu, fil-ħolqien ta' tipi ġodda ta' figuri li l-uċuh tondi u ġentili tagħhom juru sentimenti mhux komplikati u tipikament umani imma mgħollijin għal perfezzjoni u għal serenità sublimi.

Fl-1507 Rafael kiseb kummissjoni biex ipinġi d-Depożizzjoni ta’ Kristu. F’dan ix-xogħol jidher ċar li Raffaello ried jitgħallem minn Mikelanġlu l-possibbiltajiet espressivi tal-anatomija umana. Iżda Raffaello kien differenti minn Leonardo u Mikelanġlu, li t-tnejn kienu pitturi ta' intensità skura u ta' eċitament, fis-sens li xtaq jiżviluppa stil aktar kalm u aktar estrovert li jservi bħala forma ta' komunikazzjoni viżwali għall-poplu, li jista' jifhmu kulħadd.

L-aħħar snin f'Ruma

Raffaello ġie imsejjaħ Ruma lejn l-aħħar tal-1508 mill-Papa , fuq suġġeriment tal-arkitett Donato Bramante, li sejjaħ lil Raffaello biex imur Ruma. Dak iż-żmien Raffaello ma kienx magħruf ħafna hemmhekk, iżda ż-żagħżugħ ma damx ma ħalla impressjoni profonda fuq Ġulju u l-qorti Papali, u l-awtorità tiegħu bħala maestro kibret ma' kull jum. Raffaello kien mogħni b'dehra sabiħa u b'seħer personali kbir minbarra t-talenti artistiċi prodiġjużi li kellu, u fl-aħħar tant sar popolari li beda jisejjaħ "il-prinċep tal-pitturi".

Raffaello għadda l-aħħar 12-il sena tal-ħajja qasira tiegħu f'Ruma. Kienu snin ta' attività sfrenata u ta' kapolavur wara l-ieħor. L-ewwel impieg tiegħu fil-belt kien biex ipinġi ċiklu ta’ affreski f’sensiela ta’ kmamar ta’ daqs medju fl-appartamenti Papali tal-Vatikan li fihom kien jgħix u jaħdem Ġulju nnifsu; dawn il-kmamar huma magħrufa sempliċement bħala Le Stanze: La Stanza della Segnatura (1508-1511) u La Stanza d’Eliodoro (1512-1514) kienu mżejna prattikament għalkollox minn Raffaello stess; l-affreski f'La Stanza dell’Incendio (1514-1517), għalkemm iddisinjati minn Raffaello, kienu fil-biċċa l-kbira esegwiti mill-bosta assistenti u studenti tiegħu.

Id-dekorazzjoni ta’ La Stanza della Segnatura kienet forsi l-akbar xogħol ta’ Raffaello. Ġulju II kien raġel kolt ħafna li ġab madwaru l-iktar nies famużi tar-Rinaxximent. Kien fada lil Bramante bil-bini tal-bażilika l-ġdida ta’ San Pietru biex tissostitwixxi l-knisja oriġinali tas-seklu 4; talab lil Michelangelo biex jeżegwixxi l-qabar tiegħu u ġiegħlu kontra qalbu jżejjen is-saqaf tal-Kappella Sistina; u, meta ntebaħ bil-ġenju ta’ Raffaello, tah f’idejh l-interpretazzjoni tal-iskema filosofika tal-affreski f'La Stanza della Segnatura. It-tema tagħha kienet il-ġustifikazzjoni storika tal-poter tal-Knisja Kattolika Rumana permezz tal-filosofija Neoplatonika.

Fuq l-erba’ ħitan ewlenin f'La Stanza della Segnatura hemm l-affreski d-Diżgwid u L-Iskola ta’ Ateni fuq il-ħitan il-kbar u Parnassu u Il-Virtujiet Kardinali fuq il-ħitan iż-żgħar. L-iktar tnejn importanti minn dawn l-affreski huma Id-Diżgwid u L-Iskola ta’ Ateni. Id-Diżgwid, li turi viżjoni ċelestjali ta' Alla u l-profeti u l-appostli tiegħu 'l fuq minn ġabra ta' rappreżentanti, tal-passat u tal-preżent, tal-Knisja Kattolika Rumana, tidentifika permezz tal-ikonografija tagħha t-trijonf tal-knisja mat-trijonf tal-verità. L-Iskola ta' Ateni hija allegorija kumplessa tal-filosofija, li turi lil u Aristotli mdawra minn filosfi, tal-imgħoddi u tal-ġejjieni, f'ambjent arkitettoniku mill-isbaħ, li tirrappreżenta l-kontinwità storika tal-ħsieb Platoniku. L-Iskola ta’ Ateni hija forsi l-iktar famuża mill-affreski kollha ta’ Raffaello, u waħda mill-aqwa opri artistiċi tar-Rinaxximent Għoli. F'dil-pittura Raffaello jimla spazju ordnat b'figuri f'ħafna pożi u ġesti, imma jikkontrollah b'tali mod li grupp wieħed ta' figuri jwassal għall-ieħor u jiġbed l-għajn lejn il-figuri ċentrali ta' Platun u Aristotli fil-punt konverġenti tal-ispazju perspettivali. L-ispazju li fih hemm jiltaqgħu l-filosfi huwa definit mill-kolonni u s-saqaf bl-arkati ta’ bażilika kbira bbażata fuq id-disinn ta’ Bramante għad-disinn tal-Bażilika l-ġdida ta’ San Pietru f’Ruma. L-effett ġenerali tal-affresk huwa wieħed ta’ kalma, ċarezza u ekwilibriju maestuż.

Għall-ħabta tal-istess żmien, probabbilment fl-1511, Raffaello pinġa suġġett aktar sekulari, It-Trijonf ta’ Galatea, fil-Villa Farnesina f’Ruma; dan ix-xogħol kien forsi l-aktar evokazzjoni li rnexxiet tal-ispirtu ħaj tal-antikità Klassika fir-Rinaxximent Għoli. Sadanittant, id-dekorazzjoni tal-appartamenti Papali ta' Raffaello kompliet wara l-mewt ta' Ġulju fl-1513 u fil-pontifikat suċċessiv ta' sal-1517. B'kuntrast mal-allegoriji ġeneralizzati f'La Stanza della Segnatura, id-dekorazzjonijiet fit-tieni kamra, La Stanza d'Eliodoro, juru ġrajjiet mirakulużi speċifiċi fl-istorja tal-knisja Nisranija. L-erba' suġġetti prinċipali huma It-Tkeċċija ta' Heliodorus mit-Tempju, Il-Quddiesa f'Bolsena, Il-Ħelsien ta' San Pietru, u l-Iljun Ii waqqaf lil Attila. Dawn l-affreski huma aktar profondi u aktar rikki fl-ilwien minn dawk fil-kamra ta’ qabel, u juru qawwa ġdida min-naħa ta’ Raffaello kemm fis-suġġetti drammatiċi tagħhom kif ukoll fl-effetti mhux tas-soltu tad-dawl. Il-Ħelsien ta’ San Pietru, pereżempju, huwa xena ta’ billejl u fih tliet effetti ta’ dawl differenti — id-dawl tal-qamar, it-torċa li tinġarr minn suldat, u d-dawl sopranaturali ħiereġ minn anġlu. Raffaello ħalla l-assistenti tiegħu jiddekoraw La Stanza dell’Incendio, ħlief affresk wieħed, In-Nar fil-Borgo, li fih jidher ċar kemm kien qiegħed fittex inċidenti pittoreski aktar drammatiċi u l-istudju kontinwu tiegħu ta’ suġġetti maskili għerwenin.

Fil-Madonni li Raffaello pinġa f'Ruma jitbiegħed mis-serenità u mill-ġentilezza tax-xogħlijiet ta' qabel biex jenfasizza l-kwalitajiet ta' enerġija u grandjożità. Il-Madonna ta' Alba (1508) hi eżempju perfett tal-ħlewwa trankwilla tal-Madonni Fjorentini iżda fl-istess ħin turi maturità ġdida ta’ espressjoni emozzjonali u sofistikazzjoni teknika suprema fil-pożi tal-figuri. Warajha kien hemm il-Madonna di Foligno (1510) u l-Madonna Sistina (1513), li juru kemm ir-rikkezza tal-ilwien kif ukoll l-awdaċja ġdida fl-invenzjoni kompożizzjonali tipika tal-perjodu Ruman ta’ Raffaello. Uħud mill-Madonni l-oħra ta' dak iż-żmien, bħall-Madonna ta' Franġisku I, huma notevoli għall-eleganza raffinata tagħhom.

Madonna ta' Alba
Madonna di Foligno
Madonna Sistina

Minbarra s-suċċessi l-oħra tiegħu, Raffaello sar l-iktar ritrattist importanti f'Ruma matul l-ewwel għoxrin sena tas-seklu 16. Introduċa modi ġodda ta’ preżentazzjoni u sitwazzjonijiet psikoloġiċi ġodda għall-mudelli tiegħu, kif jidher fir-ritratt ta’ Ljun X b’Żewġ Kardinali (1517-1519). L-aħjar xogħol ta’ Raffaello f'dan il-ġeneru huwa forsi r-Ritratt ta’ Baldassare Castiglione (1516), studju tal-karattru brillanti u impressjonanti.

Ljun X kkummissjona lil Raffaello biex jiddisinja 10 arazzi kbar biex jiddendlu mal-ħitan tal-Kappella Sistina. Seba’ mill-10 disinni preparatorji ta’ daqs sħiħ tlestew sal-1516, u l-arazzi minsuġa fuqhom iddendlu f’posthom fil-kappella sal-1519. Fil-pitturi Ananija, Il-Fejqan taz-Zopp, L-Għama ta’ Elize, Is-Sagrifiċċju f’Lystra, u San Pawl Jipprietka f’Ateni, Raffaello ħoloq prototipi li kienu ħa jinfluwenzaw it-tradizzjoni Ewropea tal-pittura tal-istorja narrattiva għal ħafna sekli wara. Id-disinni preparatorji juru s-sens drammatiku qawwi ta’ Raffaello, l-użu tiegħu ta’ ġesti u espressjonijiet tal-wiċċ biex juri l-emozzjoni, u l-inkorporazzjoni ta’ ambjenti fiżiċi kredibbli kemm mid-dinja naturali kif ukoll minn dik tal-arkitettura Rumana tal-qedem.

Waqt li kien qiegħed jaħdem f'La Stanza della Segnatura, Raffaello għamel ukoll l-ewwel xogħol arkitettoniku tiegħu, billi ddisinja l-Knisja ta’ Sant’Eligio degli Orefici. Fl-1513 il-bankier Agostino Chigi, li Raffaello kien diġà ddekora l-Villa Farnesina tiegħu, ikkummissjonah biex jiddisinja u jżejjen il-kappella funerarja tiegħu fil-Knisja ta’ Santa Maria del Popolo. Fl-1514 Ljun X għażlu biex jaħdem fuq il-Bażilika ta San Pietru flimkien ma’ Bramante; meta Bramante miet aktar tard dik is-sena, Raffaello ħa x-xogħol f'idejh u biddel il-pjanti tal-knisja minn disinn Grieg, jew fit-tond, għal wieħed disinn Latin, jew fit-tul.

Raffaello kien ukoll student ħerqan tal-arkeoloġija u tal-iskultura Greco-Rumana tal-qedem, li l-eki tagħha jidhru fil-pitturi tiegħu tal-figura umana matul il-perjodu Ruman. Fl-1515 Ljun X inkarigah bis-superviżjoni tal-preżervazzjoni tal-irħamijiet li kellhom iskrizzjonijiet ta' valur bil-Latin; sentejn wara nħatar kummissarju tal-antikitajiet għall-belt, u fassal mappa arkeoloġika ta' Ruma. Raffaello sa dan iż-żmien kien inkarigat mid-diversi proġetti artistiċi kollha tal-papat f’Ruma, li kienu jinvolvu l-arkitettura, il-pittura u d-dekorazzjoni, u l-preżervazzjoni tal-antikitajiet.

L-aħħar kapulavur ta’ Raffaello kien It-Trasfigurazzjoni (ikkummissjonata minn Giulio Kardinal de’ Medici fl-1517), titular enormi li kien għadu mhux lest meta miet u komplieh l-assistent tiegħu Giulio Romano. It-Trasfigurazzjoni hija xogħol kumpless li jgħaqqad l-irfinar formali estrem u l-eleganza kbira fl-eżekuzzjoni ma' atmosfera ta' tensjoni u vjolenza kkomunikata mill-ġesti aġitati ta' gruppi ta' figuri qrib xulxin. Juri sensibilità ġdida li qisha tbassar dinja ġdida, imqallba u dinamika. Fis-sentiment u l-kompożizzjoni tiegħu, il-kapulavur inawgura l-moviment u għandu t-tendenza lejn espressjoni li tista' saħansitra tissejjaħ Barokka.

Raffaello miet fl-eta ta' 37 sena. Il-quddiesa tal-funeral tiegħu ġiet iċċelebrata fil-Vatikan, it-Trasfigurazzjoni tiegħu tqiegħdet f’ras il-katafalk, u ġismu ndifen fil-Pantheon f’Ruma.

Referenzi

^ Jones and Penny, p. 171. Ir-ritratt ta' Raffaello hu x'aktarx "adattament li sar aktar tard tal-unika xbiha li kulħadd jaqbel fuqha", dik li hemm fl-Iskola ta' Ateni, li għaliha hemm ix-xhieda ta' Vasari.
^ Suppost twieled fil-Ġimgħa l-Kbira (28 ta' Marzu, 1483), imma l-iskrizzjoni fuq il-qabar tiegħu tgħid li twieled fl-istess data ta' meta miet (miet tliet sigħat wara l-Ave Maria tal-Ġimgħa l-Kbira). Ma jistax ikun li ż-żewġ dati tat-twelid huma korretti..
^ Giorgio Vasari, Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori, Vita di Raffaello da Urbino, Firenze 1568.

Biblijografija

Cecil Gould, The Sixteenth Century Italian Schools, National Gallery Catalogues, Londra 1975, ISBN 0-947645-22-5
Leopold D. Ettlinger u Helen S. Ettlinger, Raphael, Oxford: Phaidon, 1987, ISBN 0714823031
Roger Jones u Nicholas Penny, Raphael, Yale, 1983, ISBN 0-300-03061-4
David Landau u Peter Parshall, The Renaissance Print, Yale, 1996, ISBN 0-300-06883-2
Lisa Pon, Raphael, Dürer, u Marcantonio Raimondi, Copying and the Italian Renaissance Print, 2004, Yale UP, ISBN 978-0-300-09680-4
John Shearman, Raphael in Early Modern Sources 1483–1602, 2003, Yale University Press, ISBN 0-300-09918-5
Giorgio Vasari, Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori, Vita di Raffaello da Urbino, Firenze 1568.
Heinrich Wölfflin, Classic Art; An Introduction to the Renaissance, 1952), Phaidon, New York.

[1] Jones and Penny, p. 171. Ir-ritratt ta' Raffaello hu x'aktarx "adattament li sar aktar tard tal-unika xbiha li kulħadd jaqbel fuqha", dik li hemm fl-Iskola ta' Ateni, li għaliha hemm ix-xhieda ta' Vasari.

[2] Suppost twieled fil-Ġimgħa l-Kbira (28 ta' Marzu, 1483), imma l-iskrizzjoni fuq il-qabar tiegħu tgħid li twieled fl-istess data ta' meta miet (miet tliet sigħat wara l-Ave Maria tal-Ġimgħa l-Kbira). Ma jistax ikun li ż-żewġ dati tat-twelid huma korretti..

[3] Giorgio Vasari, Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori, Vita di Raffaello da Urbino, Firenze 1568.