Timbuktu

Timbuktu (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ TIM-buk-TOO; bil-Franċiż: Tombouctou; bil-Koyra Chiini: Tumbutu; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, b'ittri Rumani: Tin Bukt) hija belt antika fil-Mali, li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-belt kapitali tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ.

Timbuktu
Mali
Amministrazzjoni
Stat sovran	Mali
Region of Mali	Reġjun ta' Timbuktu
Isem uffiċjali	Tombouctou تمبكتو
Ismijiet oriġinali	Tombouctou تمبكتو
Ġeografija
Koordinati	16°46′24″N 2°59′58″W / 16.7733331°N 2.9994439°W / 16.7733331; -2.9994439Koordinati: 16°46′24″N 2°59′58″W / 16.7733331°N 2.9994439°W / 16.7733331; -2.9994439
Timbuktu Timbuktu (Mali)
Superfiċjenti	14,789 hectare
Għoli	261 m
Demografija
Popolazzjoni	35,330 abitanti (2012)
Informazzjoni oħra
Żona tal-Ħin
bliet ġemellati	Marrakesh, , , , , Kairouanu

L-evidenza arkeoloġika tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti preistoriċi, ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju Iżlamiku li kellha l-belt fil-perjodu Medjevali. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-deheb u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-Saħara u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468.

Armata Marokkina għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-Afrika. Kittieba storiċi notevoli, bħal u , kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-Ewropa, fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960.

Fl-istorja reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti kulturali; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti.

Toponimija

Matul is-sekli, l-ortografija ta' Timbuktu varjat ferm: minn Tenbuch fl-Atlas Katalan (1375), għal Thambet tal-vjaġġatur f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn fil-Vjaġġi ta' Cadamosto, għal Timbúktu u Timbu'ktu ta' . L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala Tombouctou. L-ortografija Ġermaniża "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija Ingliża u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-Malti. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu".

Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur ) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne () u Segu (). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu:

• oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ kelmiet bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn . Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: tin (ħajt) u butu (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' Butu. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-Ewropej bħala l-bir ta' Buktu (l-istess kelma bil-Persjan: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-xemx, il-Punent), iżda tin ma għandha x'taqsam xejn ma' bir".
• oriġini Berbera: l-istoriku mill-Mali jipproponi etimoloġija differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: tin, il-forma femminili ta' in (post ta') u bouctou, duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar".
• joffri spjegazzjoni oħra fit-Tarikh al-Sudan tas-seklu 17: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom mara skjava minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha".
• L-Orjentalist Franċiż ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga b-k-t, li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili tin. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra.

Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara.

Preistorja

L-istess bħala rħula Medjevali importanti tal-Punent tal-Afrika bħal Djenné, Gao u Dia, qrib Timbuktu ġew skoperti insedjamenti ta' Żmien il-Ħadid li jmorru lura għal qabel l-istabbiliment tal-belt. Għalkemm l-akkumulu ta' saffi ħoxnin tar-ramel xekkel l-iskavi arkeoloġiċi tal-belt, f'parti mill-pajsaġġ tal-madwar inkixfu xi bċejjeċ tal-fuħħar fis-superfiċe. Stħarriġ tal-inħawi mwettaq minn Susan u Roderick McIntosh fl-1984 identifika diversi siti ta' Żmien il-ħadid tul l-el-Ahmar, sistema antika tal-widien ftit kilometri 'l bogħod lejn il-Lvant tal-belt moderna.

Kumpless ta' Żmien il-Ħadid fuq għolja, madwar 9 kilometri (5.5 mili) fix-Xlokk ta' Timbuktu qrib Wadi el-Ahmar ġie skavat bejn l-2008 u l-2010 minn arkeologi mill-Università ta' Yale u mill-Missjoni Kulturali ta' Timbuktu. Ir-riżultati jissuġġerixxu li s-sit ġie okkupat għall-ewwel darba matul is-seklu 5 Q.K., iffjorixxa matul it-tieni nofs tal-ewwel millenju W.K. u eventwalment sfaxxa matul l-aħħar tas-seklu 10 jew il-bidu tas-seklu 11 W.K.

Storja

Timbuktu donnu saret referenza komuni għal post imbiegħed u misterjuż, iżda l-belt innifisha fl-imgħoddi kienet ċentru kummerċjali b'saħħtu u magħruf mad-dinja kollha, kif ukoll hotspot akkademiku tad-dinja Medjevali. Timbuktu hija unika minħabba l-fatt li kellha bosta mexxejja differenti, iżda l-epoka tad-deheb tal-belt kienet taħt l-Imperu tal-Mali fis-sekli 13 u 14. Mansa Mūsā għamilh famuża ħafna meta stabbilixxa università tat-tagħlim Iżlamiku hemmhekk. L-università kienet tgħallem ħafna iktar minn studji Iżlamiċi, fosthom suġġetti bħall-istorja, ir-retorika, id-dritt, ix-xjenza u l-mediċina. Mansa Mūsā introduċa wkoll lil Timbuktu, u l-Imperu tal-Mali inġenerali, lill-bqija tad-dinja Medjevali permezz tal-Hajj tiegħu, u ż-żmien li qatta' fil-Mekka minnufih ispira lill-vjaġġaturi Għarab biex iżuru t-Tramuntana tal-Afrika. Madankollu, l-Ewropej ma żarux il-belt qabel ferm wara, minħabba l-vjaġġ iebes u twil, u b'hekk baqa' xi ftit jew wisq sens ta' misteru madwar il-belt.

Timbuktu primarjament kisbet il-ġid tagħha mill-estrazzjoni tad-deheb u tal-melħ lokali, minbarra l-kummerċ tal-iskavi trans-Saħarjan. Id-deheb kien prodott bażiku ta' valur għoli fir-reġjun Mediterran u l-melħ kien popolari l-iktar fin-Nofsinhar tal-belt, għalkemm x'aktarx li l-ikbar assi li kellha Timbuktu kienet il-pożizzjoni ġeografika tagħha. Il-belt tinsab 9 mili mix-xmara Niġer, u b'hekk l-art agrikola tal-madwar hija ferm għammiela, u tinsab qrib id-Deżert tas-Saħara, u b'hekk tiffaċilita rotot kummerċjali aċċessibbli. Timbuktu tinsab f'salib it-toroq ukoll bejn ir-reġjuni tat-Tramuntana tal-Afrika, tal-Punent tal-Afrika u tal-Afrika Ċentrali. Minħabba f'hekk, Timbuktu żviluppat f'ċentru kulturali mħallat.

L-Imperu tal-Mali qabad it-triq tan-niżla b'mod kostanti f'nofs is-seklu 15, u minfloku laħaq l-Imperu tas-Songhai. Madankollu, il-belt ta' Timbuktu għal żmien qasir tmexxiet mit-Tuareg qabel ma sfat f'idejn il-poplu Songhai. Minkejja l-bidliet kbar fil-poter, ġeneralment Timbuktu ffjorixxiet sal-invażjoni tal-Marokkini fl-Imperu tas-Songhai fl-1590 u sal-okkupazzjoni ta' Timbuktu mill-Marokkini fl-1591, wara l-Battalja ta' Tondibi. Fl-1593, il-biċċa l-kbira tal-fakultà tal-università ġiet ġustizzjata jew eżiljata minħabba nuqqas ta' lealtà lejn il-mexxejja l-ġodda, u b'hekk flimkien mad-deklin fil-kummerċ minħabba ż-żieda fil-kompetizzjoni mir-rotot trans-Atlantiċi l-ġodda tat-tbaħħir, il-belt tilfet ir-rilevanza tagħha. Madankollu, ma kienx qabel is-snin 90 tas-seklu 19 li Timbuktu ġiet formalment inkorporata fil-kolonja Franċiża tal-Mali, u fl-1960 ġiet iddikjarata bħala parti min-nazzjon indipendenti tal-Mali.

Illum il-ġurnata, il-popolazzjoni ta' Timbuktu ċkienet b'mod sostanzjali mill-ikbar popolazzjoni stmata ta' 100,000 ruħ fil-perjodu Medjevali. Il-belt batiet minn ħafna faqar għal diversi snin u għadha tiddependi fuq il-finanzjament mill-gvern bħala mezz ta' sopravivenza.

Assedju ta' Timbuktu

Fit-8 ta' Awwissu 2023, Timbuktu ġarrbet imblokk totali mill-Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), u dan żied il-faqar u wassal għal skarsezza fl-ikel. 33,000 ruħ ħarbu mill-belt u mill-inħawi tal-madwar u 1,000 ruħ ħarbu lejn il-Mawritanja mill-bidu tal-assedju. L-assedju beda wara l-irtirar ta' MINUSMA, il-missjoni tan-Nazzjonijiet Uniti matul il-Gwerra tal-Mali.

Ġeografija

Timbuktu tinsab fit-tarf tan-Nofsinhar tas-Saħara, 15-il kilometru (9.5 mili) fit-Tramuntana tal-kanal prinċipali tax-xmara Niġer. Il-belt hija mdawra bl-għaram tar-ramel u t-toroq spiss ikunu mimlijin ramel. Il-port ta' Kabara jinsab 8 kilometri (5 mili) lejn in-Nofsinhar tal-belt u huwa kkollegat ma' fergħa tax-xmara permezz ta' kanal ta' 3 kilometri (2 mili). Il-kanal kien imtela' sedimenti iżda fl-2007 is-sedimenti tneħħew bħala parti minn proġett iffinanzjat mil-Libja.

L-għargħar annwali tax-xmara Niġer hija r-riżultat tax-xita qliel li tinżel u tinġabar fl-ilmijiet prinċipali tax-xmajjar Niġer u Bani fil-Ginea u fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju. L-eqqel tax-xita f'dawn l-inħawi tinżel f' Awwissu iżda l-ilma tal-għargħar idum daqsxejn biex jinżel tul is-sistema tax-xmajjar u mid-Delta Interna tax-xmara Niġer. F'Koulikoro, 60 kilometru (37 mil) 'l isfel minn , l-eqqel tal-għargħar ikun f'Settembru, filwaqt li f'Timbuktu l-għargħar idum iktar u normalment jilħaq il-qofol tiegħu fi tmiem Diċembru.

Fl-imgħoddi, l-inħawi affettwata bl-għargħar tax-xmara kienu iktar estensivi u matul is-snin permezz tax-xita qliel, l-ilma tal-għargħar kien jilħaq il-periferiji tal-Punent ta' Timbuktu stess. Qala navigabbli żgħira lejn il-Punent tal-belt tintwera fuq il-mapep ippubblikati minn Heinrich Barth fl-1857 u minn Félix Dubois fl-1896. Bejn l-1917 u l-1921, matul il-perjodu kolonjali, il-Franċiżi użaw l-iskjavi biex iħaffru kanal dejjaq li jikkollega lil Timbuktu ma' Kabara. Matul id-deċennji ta' wara dan imtela' bis-sedimenti u bir-ramel, iżda fl-2007, bħala parti minn proġett apposta, il-kanal ġie skavat mill-ġdid biex b'hekk kull meta jseħħ l-għargħar tax-xmara Niġer, Timbuktu terġa' tiġi kkollegata ma' Kabara. Il-gvern tal-Mali wiegħed li jindirizza l-problemi marbuta mad-disinn tal-kanali għaliex attwalment ma fihx pontijiet għan-nies bil-mixi, u x-xtut weqfin u instabbli jagħmluha diffiċli biex wieħed jaċċessa l-ilma.

Kabara tista' tiffunzjona bħala port f'Diċembru u f'Jannar biss meta jseħħ l-għargħar tax-xmara. Meta l-livelli tal-ilma jkunu iktar baxxi, id-dgħajjes jirmiġġaw f'Korioumé li hija kkollegata ma' Timbuktu permezz ta' triq pavimentata twila 18-il kilometru (11-il mil).

Klima

Timbuktu għandha klima sħuna tad-deżert (BWh) skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen. It-temp ikun estremament sħun u niexef kważi matul s-sena kollha, u l-biċċa l-kbira tax-xita tal-belt tinżel bejn Ġunju u Settembru, minħabba l-influwenza taż-Żona ta' Konverġenza Intertropikali. Il-livell ta' varjazzjoni fit-temperaturi binhar ikun ogħla fl-istaġun tan-nixfa milli fl-istaġun tax-xita. It-temperaturi massimi ta' kuljum fl-iktar xhur sħan tas-sena – April, Mejju u Ġunju – jaqbżu l-40 °C (104 °F). L-iżjed temperaturi baxxi jkunu matul l-iktar xhur miti tas-sena – Diċembru, Jannar u Frar. Madankollu, it-temperaturi massimi medji ma jinżlux taħt it-30 °C (86 °F). Dawn ix-xhur tax-xitwa jkunu kkaratterizzati minn irjieħ aliżej nexfin u li jaqilgħu t-trab, li jonfħu mir-Reġjun ta' Tibesti fis-Saħara lejn in-Nofsinhar tal-Golf tal-Ginea. Dawn l-irjieħ jaqilgħu l-partiċelli tat-trab u b'hekk jillimitaw il-viżibbiltà; xi kultant dan il-fenomenu jiġi mlaqqam bħala ċ-"Ċpar ta' Harmattan". Barra minn hekk, meta t-trab joqgħod fil-belt, jakkumula r-ramel u titkattar id-deżertifikazzjoni.

Data klimatika Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja rekord °C (°F)	41.6 (106.9)	43.5 (110.3)	46.1 (115.0)	48.9 (120.0)	49.0 (120.2)	49.0 (120.2)	46.0 (114.8)	46.5 (115.7)	45.0 (113.0)	48.0 (118.4)	42.5 (108.5)	40.0 (104.0)	49.0 (120.2)
Medja massima kuljum °C (°F)	30.0 (86.0)	33.2 (91.8)	36.6 (97.9)	40.0 (104.0)	42.2 (108.0)	41.6 (106.9)	38.5 (101.3)	36.5 (97.7)	38.3 (100.9)	39.1 (102.4)	35.2 (95.4)	30.4 (86.7)	36.8 (98.2)
Medja kuljum °C (°F)	21.5 (70.7)	24.2 (75.6)	27.6 (81.7)	31.3 (88.3)	34.1 (93.4)	34.5 (94.1)	32.2 (90.0)	30.7 (87.3)	31.6 (88.9)	30.9 (87.6)	26.5 (79.7)	22.0 (71.6)	28.9 (84.0)
Medja minima kuljum °C (°F)	13.0 (55.4)	15.2 (59.4)	18.5 (65.3)	22.5 (72.5)	26.0 (78.8)	27.3 (81.1)	25.8 (78.4)	24.8 (76.6)	24.8 (76.6)	22.7 (72.9)	17.7 (63.9)	13.5 (56.3)	21.0 (69.8)
Temp. baxxa rekord °C (°F)	1.7 (35.1)	7.5 (45.5)	7.0 (44.6)	8.0 (46.4)	18.5 (65.3)	17.4 (63.3)	18.0 (64.4)	20.0 (68.0)	18.9 (66.0)	13.0 (55.4)	11.0 (51.8)	3.5 (38.3)	1.7 (35.1)
Medja tax-xita cm (pulzieri)	0.6 (0.02)	0.1 (0.00)	0.1 (0.00)	1.0 (0.04)	4.0 (0.16)	16.4 (0.65)	53.5 (2.11)	73.6 (2.90)	29.4 (1.16)	3.8 (0.15)	0.1 (0.00)	0.2 (0.01)	182.8 (7.20)
Medja għall-jiem bix-xita (≥ 0.1 mm)	0.1	0.1	0.1	0.6	0.9	3.2	6.6	8.1	4.7	0.8	0.0	0.1	25.3
Medja fix-xahar għas-siegħat bid-dawl tax-xemx	263.9	249.6	269.9	254.6	275.3	234.7	248.6	255.3	248.9	273.0	274.0	258.7	3,106.5
Sors 1: World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)
Sors 2: Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)

Ekonomija

Kummerċ tal-melħ

Il-ġid u l-eżistenza proprja ta' Timbuktu kienu jiddependu fuq il-pożizzjoni tagħha bħala ċ-ċentru tan-Nofsinhar ta' rotta kummerċjali trans-Saħarjana importanti; illum il-ġurnata, l-unika merkanzija li tiġi ttrasportata minn żmien għal żmien tul id-deżert hija vjeġġi ta' melħ miċ-ċentru tal-estrazzjoni ta' Taoudenni fis-Saħara ċentrali, 664 kilometru (413-il mil) fit-Tramuntana ta' Timbuktu. Sat-tieni nofs tas-seklu 20, il-biċċa l-kbira tal-melħ kien jiġi ttrasportat permezz ta' karovani kbar tal-melħ jew azalai, waħda li kienet titlaq minn Timbuktu fil-bidu ta' Novembru u oħra fl-aħħar ta' Marzu.

Il-karovani ta' diversi eluf ta' iġmla kienu jdumu tliet ġimgħa kull naħa, u kienu jittrasportaw l-ikel lill-minaturi u jerġgħu lura b'kull ġemel mgħobbi b'120-150 kilogramma ta' melħ. It-trasport tal-melħ kien fil-biċċa l-kbira tiegħu kkontrollat min-nomadi tad-deżert tat-tribù Berabich (jew Barabish) li jitkellmu l-Għarbi. Għalkemm ma hemm l-ebda triq, issa l-melħ normalment jiġi ttrasportat minn Taoudenni bit-trakkijiet. Minn Timbuktu l-melħ jiġi ttrasportat bid-dgħajsa lejn irħula oħra fil-Mali.

Bejn is-sekli 12 u 14, il-popolazzjoni ta' Timbuktu kibret immensament minħabba influss tal-Bono, tat-Tuareg, tal-Fulani u tas-Songhai li kienu jiġu minħabba l-kummerċ, is-sigurtà jew l-istudju. Sal-1300, il-popolazzjoni kibret għal 10,000 ruħ u baqgħet tikber sa ma laħqet madwar 50,000 ruħ fis-seklu 16.

Agrikoltura

Fir-reġjun ta' Timbuktu ma tinżilx biżżejjed xita biex ikun hemm agrikoltura u għelejjel ibbażati purament fuq l-ilma tax-xita u għaldaqstant jissaqqew bl-ilma mix-xmara Niġer. L-għalla agrikola prinċipali hija r-ross. Ir-ross Afrikan li jikber f'wiċċ l-ilma (Oryza glaberrima) tradizzjonalment tkabbar fir-reġjuni qrib ix-xmara li jiġu mgħerrqa matul l-għargħar annwali. Iż-żrieragħ jinżergħu fil-bidu tal-istaġun tax-xita (Ġunju–Lulju) biex meta jasal l-ilma tal-għargħar, il-pjanti jkunu diġà kibru sa għoli ta' 30-40 ċentimetru (12-16-il pulzier).

Il-pjanti jikbru sa għoli ta' 3 metri (10 piedi) iktar ma jgħola l-livell tal-ilma. Ir-ross jinħasad bil-kenura f'Diċembru. Il-proċedura hija waħda prekarja ħafna u r-rendimenti jkunu baxxi, iżda dan il-metodu għandu l-vantaġġ li jeħtieġ ftit investiment tal-kapital. Għalla ta' suċċess tiddependi b'mod kritiku fuq l-ammont u t-tempestività tax-xita fl-istaġun tax-xita u l-għoli tal-għargħar. Sa ċertu punt, il-wasla tal-ilma tal-għargħar tista' tiġi kkontrollata permezz tal-kostruzzjoni ta' digi żgħar tat-tajn li jgħerqu malli jgħola l-livell tal-ilma.

Għalkemm ir-ross li jikber f'wiċċ l-ilma għadu jiġi kkultivat fl-inħawi ta' Timbuktu, il-biċċa l-kbira tar-ross issa jitkabbar fi tliet żoni irrigati relattivament kbar li jinsab fin-Nofsinhar tal-belt: Daye (392 ettaru), Koriomé (550 ettaru) u Hamadja (623 ettaru). L-ilma jiġi ppumpjat mix-xmara permezz ta' għaxar "viti" kbar ta' Arkimede li ġew installata għall-ewwel darba fis-snin 90 tas-seklu 20. Iż-żoni irrigati jitmexxew bħala kooperattivi b'madwar 2,100 familja jikkultivaw irqajja' żgħar. Kważi r-ross kollu li jiġi prodott jiġi kkonsmat mill-familji stess. Ir-rendimenti għadhom relattivament baxxi u l-bdiewa qed jiġu mħeġġa jibdlu l-prattiki agrikoli tagħhom.

Turiżmu

Il-biċċa l-kbira tat-turisti jżuru Timbuktu bejn Novembru u Frar meta t-temperatura tkun iktar baxxa. Fis-snin 80 tas-seklu 20, l-akkomodazzjoni għat-turisti kienet ipprovduta mil-Lukanda Hendrina Khan u minn żewġ lukandi żgħar oħra: il-Lukanda Bouctou u l-Lukanda Azalaï. Matul id-deċennji ta' wara, l-għadd ta' turisti kiber tant li sal-2006 kien hemm seba' lukandi żgħar. Il-belt ibbenefikat mid-dħul mit-taxxa għat-turisti magħrufa bħala CFA 5000, mill-bejgħ tal-oġġetti artiġjanali u mill-impjieg tal-gwidi lokali.

Attakki

Mill-2008, membri tal- fil-Magreb Iżlamiku bdew jaħtfu gruppi ta' turisti fir-reġjun tas-. F'Jannar 2009, erba' turisti nħatfu qrib il-fruntiera bejn il-Mali u n-Niġer wara li attendew festival kulturali f'Anderamboukané. Sussegwentement wieħed mit-turisti nqatel. Minħabba dan u diversi inċidenti oħra, għadd ta' stati inkluż Franza, ir-Renju Unit u l-Istati Uniti, bdew jagħtu parir liċ-ċittadini tagħhom biex jevitaw li jivvjaġġaw 'il bogħod minn Bamako. L-għadd ta' turisti li żaru Timbuktu naqas f'daqqa minn madwar 6,000 ruħ fl-2009 għal 492 ruħ biss fl-ewwel erba' xhur tal-2011.

Minħabba tħassib dwar is-sigurtà, il-gvern tal-Mali ttrasferixxa l-Festival fid-Deżert tal-2010 minn Essakane għall-periferiji ta' Timbuktu. F'Novembru 2011, nies armati bl-armi tan-nar attakkaw lit-turisti li kienu qed joqogħdu f'lukanda f'Timbuktu, u qatlu turista u ħatfu tliet turisti oħra. Dan kien l-ewwel attakk terroristiku f'Timbuktu.

Fl-1 ta' April 2012, jum wara li nħatfet Gao, Timbuktu nħatfet mingħand il-militar tal-Mali mir-ribelli Tuareg tal-MNLA u ta' Ansar Dine. Ħamest ijiem wara, l-MNLA ddikjarat li r-reġjun sar indipendenti mill-Mali u sejħitu bħala n-nazzjon ta' Azawad. L-entità politika ddikjarat ma ġiet irrikonoxxuta minn l-ebda nazzjon reġjonali jew mill-komunità internazzjonali u sfaxxat tliet xhur wara fit-12 ta' Lulju.

Fit-28 ta' Jannar 2013, truppi Franċiżi u tal-gvern tal-Mali bdew jerġgħu jieħu l-kontroll ta' Timbuktu mingħand ir-ribelli Iżlamisti. Il-qawwa ta' 1,000 suldat Franċiż flimkien ma' 200 suldat mill-Mali wasslet biex Timbuktu terġa' tittieħed mingħajr ġlied. Il-gruppi Iżlamisti diġà kienu ħarbu lejn it-Tramuntana ftit jiem qabel, wara li taw in-nar lill-Istitut ta' Ahmed Baba, li kien jospita bosta manuskritti importanti. Il-binja li kienet tospita l-Istitut ta' Ahmed Baba ġiet iffinanzjata mill-Afrika t'Isfel, u kien fiha 30,000 manuskritt. L-aħbarijiet bir-radju ta' BBC World irrapportaw fid-29 ta' Jannar 2013 li madwar 28,000 manuskritt fl-Istitut kienu tneħħew mill-binja u tpoġġew f'post sikur qabel l-attakk mill-gruppi Iżlamisti, u li madwar 2,000 manuskritt intilfu t-traċċi tagħhom. L-għan tal-Istitut kien li jkun riżorsa għar-riċerka Iżlamika.

Fit-30 ta' Marzu 2013, ribelli ġiħadisti infiltraw f'Timbuktu disat ijiem qabel attakk suwiċida bil-bombi f'punt ta' kontroll tal-armata tal-Mali fl-ajruport internazzjonali, li qatel suldat. Il-ġlied dam sal-1 ta' April, meta l-inġenji tal-ajru militari Franċiżi għen lill-forzi tal-art tal-Mali jkeċċu lir-ribelli li kien għad fadal miċ-ċentru tal-belt.

Ġrajjiet bikrin fil-Punent

Il-ġrajjiet dwar il-ġid kbir ta' Timbuktu għenu biex iqanqlu l-esplorazzjoni Ewropea tal-kosta tal-Punent tal-Afrika. Fost l-iżjed deskrizzjonijiet famużi ta' Timbuktu hemm dawk ta' Leo Africanus u ta' Shabeni.

Leo Africanus

X'aktarx li l-iżjed famuża fost il-ġrajjiet miktuba dwar Timbuktu hija dik ta' Leo Africanus, imwieled El Hasan ben Muhammed el-Wazzan-ez-Zayyati f'Granada fl-1485. Il-familja tiegħu kienet fost l-eluf ta' Musulmani mkeċċija mir-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabel wara li reġgħu ħakmu Spanja fl-1492. Huma marru joqogħdu fil-Marokk, fejn Leo studja f'Fes u akkumpanja lil zijuh f'missjonijiet diplomatiċi fit-Tramuntana tal-Afrika. Matul dawn il-vjaġġi, huwa żar Timbuktu. Bħala żagħżugħ huwa kien inħataf mill-pirati u ġie ppreżentat bħala skjav tassew mgħallem lil , li ħelsu, għammdu bl-isem ta' "Johannis Leo de Medici", u kkummissjonah biex jikteb stħarriġ dettaljat tal-Afrika bit-Taljan. Il-ġrajjiet tiegħu pprovdew il-biċċa l-kbira ta' dak li l-Ewropej kienu jafu dwar il-kontinent għad-diversi sekli ta' wara. Hu u jiddeskrivi lil Timbuktu meta l-Imperu tas-Songhai kien fl-aqwa tiegħu, fil-ktieb tiegħu jinkludi d-deskrizzjoni li ġejja:

Ir-re għani ta' Tombuto kellu bosta platti u xettri tad-deheb, uħud minnhom li jiżnu xi 1,300 libbra. ... Huwa dejjem kellu miegħu 3,000 raġel rekbin iż-żwiemel ... (u) ġabra kbira ta' tobba, imħallfin, patrijiet u rġiel mgħallma oħrajn, miżmuma fuq wiċċ l-idejn għas-spejjeż tar-re. Leo Africanus — Descrittione dell' Africa.

Skont Leo Africanus, kien hemm abbundanza ta' provvisti ta' qmuħ, bhejjem tal-ifrat, ħalib u butir prodotti lokali, għalkemm ma kienx hemm ġonna jew għelieqi bis-siġar tal-frott madwar il-belt. F'silta oħra fejn jiddeskrivi l-ġid tal-ambjent u tar-re, Leo Africanus isemmi r-rarità ta' wieħed mill-prodotti bażiċi kummerċjali ta' Timbuktu: il-melħ.

L-abitanti huma għonja ħafna, speċjalment il-barranin li baqgħu jgħixu fil-pajjiż [..] Iżda l-provvista tal-melħ naqset ferm għax tinġarr hawnhekk minn Tegaza, xi 500 mil [800 kilometru] minn Timbuktu. Inzertajt kont fil-belt fi żmien meta tagħbija tal-melħ kienet tinbigħ għal tmenin dukat. Ir-re għandu teżor sħiħ ta' muniti u ingotti tad-deheb. Leo Africanus —  Descrittione dell'Africa.

Dawn id-deskrizzjonijiet u s-siltiet ġibdu l-attenzjoni tal-esploraturi Ewropej. Leo Africanus iddeskriva wkoll l-aspetti iktar ta' kuljum tal-belt, bħad-"djar mibnija bil-ġebla tal-ġir u msaqqfa bil-ħuxlief" – għalkemm dawn fil-biċċa l-kbira ngħataw il-ġenb.

Shabeni

Bejn wieħed u ieħor 250 sena wara ż-żjara ta' Leo Africanus f'Timbuktu, il-belt kellha bosta mexxejja. Fi tmiem is-seklu 18, il-kontroll tal-mexxejja Marokkini fuq il-belt batta, u dan wassal għal perjodu ta' governanza instabbli minn tribù għall-oħra f'qasir żmien. Matul it-tmexxija ta' waħda minn dawk it-tribujiet, il-Hausa, tifel ta' 14-il sena jismu (jew Shabeeny) minn Tetouan fil-kosta tat-Tramuntana tal-Marokk akkumpanja lil missieru fi żjara lejn Timbuktu.

Shabeni qagħad f'Timbuktu għal 3 snin qabel ma mar lejn belt ewlenija magħrufa bħala Housa, li kienet tinvolvi vjaġġ ta' diversi jiem lejn ix-Xlokk biex wieħed jasal għaliha. Sentejn wara, huwa reġa' lura lejn Timbuktu u għex hemmhekk għal seba' snin oħra – f'popolazzjoni li, anke sekli sħaħ wara l-aqwa żmien tagħha u mingħajr l-iskjavi, kienet id-doppju tad-daqs tal-popolazzjoni tal-belt fis-seklu 21.

Meta Shabeni għalaq 27 sena, huwa kien merkant stabbilit f'raħal twelidu, Tetouan. Huwa għamel pellegrinaġġ ta' sentejn lejn il-Mekka u b'hekk sar hajji, magħruf bħala Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Fi triqtu lura minn vjaġġ kummerċjali lejn Amburgu, huwa nħataf minn vapur immexxi mill-Ingliżi iżda li kien qed ibaħħar b'bandiera Russa, u l-kaptan sostna li s-sinjura imperjali tiegħu (Katerina l-Kbira) kienet "fi gwerra mal-Musulmani kollha" (il-Gwerra bejn ir-Russja u t-Turkija tal-1787–1792). Hu u l-vapur ittieħdu lejn fil-Belġju f'Diċembru 1789 iżda l-konslu Brittaniku rnexxielu jeħilsu flimkien mal-vapur tiegħu. Huwa reġa' salpa fl-istess vapur, iżda l-kaptan, li sostna li kien qed jibża' li l-vapur tiegħu jerġa' jinħataf, waqqfu biex jiżbarka f'. Fl-Ingilterra din il-ġrajja ġiet irreġistrata. Shabeeni ta indikazzjoni tad-daqs tal-belt fit-tieni nofs tas-seklu 18. F'silta iktar bikrija, huwa ddeskriva ambjent li kien ikkaratterizzat mill-foresti, għad-differenza tal-ambjent aridu modern tal-belt.

Arti u kultura

Moskej

Timbuktu tinsab fit-tarf tat-Tramuntana tad-delta tax-xmara Niġer, f'salib it-toroq tar-rotot kummerċjali tas-Saħara u tax-xmara Niġer. Stabbilit fl-1100 mit-Tuareg, dan iċ-ċentru kulturali fih diversi attrazzjonijiet arkitettoniċi sinifikanti, fosthom tliet moskej kbar: Djinguere Ber, Sankore u Sidi Yahya.

Il-, li nbniet fl-1328 taħt il-patroċinju ta' Mansa Musa, il-mexxej għani tal-Imperu tal-Mali, kienet xhieda tal-prosperità tal-belt matul l-epoka tad-deheb tagħha. Il-pellegrinaġġ leġġendarju ta' Mansa Musa lejn il-Mekka, li matulu huwa qassam ammonti kbar ta' deheb, ikkontribwixxa għall-kostruzzjoni tal-moskea u saħħet ir-reputazzjoni ta' Timbuktu bħala ċentru tal-kultura u tat-tagħlim Iżlamiċi. Matul is-sekli, il-Moskea ta' Djinguere Ber sarulha għadd ta' rinnovazzjonijiet u tkabbir li jirriflettu t-tibdil tal-istili arkitettoniċi u tal-prattiki reliġjużi tar-reġjun.

Il-, li nbniet bejn l-1325 u l-1463, kellha rwol ċentrali fix-xena intellettwali u edukattiva ta' Timbuktu. Iktar ma l-belt iffjorixxiet bħala ċentru tat-tagħlim Iżlamiku, il-Moskea ta' Sankore saret ċentru tat-tagħlim rinomat, u attirat għadd ta' studjużi u studenti mid-dinja Musulmana kollha. Il-libreriji tagħha kienu jospitaw eluf ta' manuskritti dwar suġġetti li jvarjaw mit- għall-astronomija, u b'hekk ikkontribwew għar-reputazzjoni ta' Timbuktu bħala ċentru ta' skambju intellettwali u diversità kulturali.

Il-, stabbilita fl-1440 mill-marabut devot Sheikh al-Mukhtar Hamallah, kellha importanza reliġjuża u mistika għall-poplu ta' Timbuktu. Skont leġġenda lokali, il-moskea stenniet il-wasla ta' Sidi Yahya al-Tadlissi, qaddis li bil-preżenza tiegħu kellu jqaddes is-sit. Meta Sidi Yahya ħa l-moskea taħt il-kontroll tiegħu erbgħin sena wara, din saret punt fokali tad-devozzjoni spiritwali u tal-pellegrinaġġi. Matul iż-żmien, il-moskea sarulha diversi rinnovazzjonijiet u restawri, li jirriflettu t-tibdil fil-pajsaġġ reliġjuż u kulturali ta' Timbuktu.

Avvenimenti kulturali

L-iżjed avveniment kulturali magħruf huwa l-Festival tad-Deżert. Meta ntemmet ir-ribelljoni tat-Tuareg fl-1996 taħt l-amministrazzjoni ta' Konaré, 3,000 arma ngħataw in-nar f'ċerimonja mlaqqma bħala l-Fjamma tal-Paċi fid-29 ta' Marzu 2007 – u nbena monument biex din iċ-ċerimonja tibqa' titfakkar. Sal-2010, il-Festival tad-Deżert, bħala ċelebrazzjoni tat-trattat ta' paċi, kien isir kull Jannar fid-deżert, 75 kilometru mill-belt.

Il-festival ta' ġimgħa sħiħa ta' Mawloud isir kull Jannar ukoll, u jiċċelebra jum it-twelid ta' Muħammed; l-iżjed "l-egħżeż manuskritti" tal-belt jinqraw pubblikament, u huma parti ċentrali ta' din iċ-ċelebrazzjoni. Oriġinarjament dan kien festival Xiita mill-Persja u wasal f'Timbuktu għall-ħabta tal-1600. Dan jitqies bħala "l-iżjed okkażjoni ta' briju fil-kalendarju ta' Timbuktu", u jżewweġ flimkien "ritwali mill-Iżlam Sufi u ċ-ċelebrazzjoni tat-tradizzjonijiet letterarji rikki ta' Timbuktu". Huwa "perjodu ta' festi, kant u żfin ... jilħaq il-qofol tiegħu filgħaxija fejn jinġabru eluf ta' nies fil-pjazza ramlija l-kbira quddiem il-Moskea ta' Sankore u jsir qari pubbliku ta' wħud mill-egħżeż manuskritti tal-belt".

Mill-2015, kull sena matul ix-xitwa, Timbuktu ospitat il-festival tal-Ħajja Flimkien.

Sit ta' Wirt Dinji

Matul it-tnax-il sessjoni tiegħu f'Diċembru 1988, il-Kumitat tal-Wirt Dinji għażel partijiet miċ-ċentru storiku ta' Timbuktu biex jitniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".

• Kriterju II: il-postijiet sagri ta' Timbuktu kienu vitali għall-Iżlamizzazzjoni bikrija fl-Afrika;
• Kriterju IV: il-moskej ta' Timbuktu joħorġu fid-dieher l-epoka tad-deheb kulturali u tal-istudji matul l-Imperu tas-Songhai;
• Kriterju V: il-kostruzzjoni tal-moskej, li fil-biċċa l-kbira għadhom oriġinali, turi l-użu ta' tekniki tradizzjonali tal-kostruzzjoni.

Nominazzjoni bikrija fl-1979 ma rnexxietx is-sena ta' wara peress li ma kienx hemm demarkazzjoni xierqa: il-gvern tal-Mali inkluda r-raħal kollu ta' Timbuktu fin-nominazzjoni. Kważi deċennju wara, tliet moskej u 16-il mawżolew jew ċimiterju ntgħażlu miċ-ċentru storiku għall-inklużjoni fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. B'hekk tressqet sejħa għall-protezzjoni tal-kundizzjonijiet tal-binjiet, esklużjoni ta' xogħlijiet ġodda tal-kostruzzjoni qrib is-siti, u miżuri kontra d-deżertifikazzjoni u l-impatt tar-ramel.

Ftit wara, il-monumenti tpoġġew fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji fil-periklu mill-gvern tal-Mali bħalma kien issuġġerixxa l-kumitat tal-għażla waqt in-nominazzjoni. L-ewwel perjodu ta' inklużjoni f'din il-lista dam mill-1990 sal-2005, meta firxa ta' miżuri, inkluż ix-xogħol ta' restawr u l-kompilazzjoni ta' inventarju, iġġustifikaw "it-tneħħija ta' Timbuktu minn din il-lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-periklu". Fl-2008, il-Kumitat tal-Wirt Dinji poġġa ż-żona protetta taħt skrutinju ulterjuri msejjaħ "monitoraġġ imsaħħaħ", miżura li saret possibbli fl-2007, peress li l-impatt tax-xogħol ippjanat ta' kostruzzjoni ma kienx ċar. Ingħatat attenzjoni speċjali għall-kostruzzjoni ta' ċentru kulturali.

Matul sessjoni f'Ġunju 2009, l-UNESCO ddeċidiet li twaqqaf il-programm ta' monitoraġġ peress li ħasset li kien sar biżżejjed progress biex jiġi indirizzat it-tħassib inizjali li kellha. Wara t-teħid ta' Timbuktu mill-MNLA u mill-grupp Iżlamista Ansar Dine, Timbuktu reġgħet tpoġġiet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-periklu fl-2012.

Ħafna mill-isforzi attwali ta' konservazzjoni jsiru minn "atturi tradizzjonali" fil-komunità. Uħud mill-isforzi tagħhom jinkludu l-ġestjoni u r-restawr tal-moskej storiċi fil-belt.

Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali

F'Mejju 2012, Ansar Dine qered santwarju fil-belt u f'Ġunju 2012, wara l-Battalja ta' Gao u ta' Timbuktu, santwarji oħra, inkluż il-mawżolew ta' Sidi Mahmoud, inqerdu meta ġew attakkati bil-pali u bil-bqaqen minn membri tal-istess grupp. Kelliem ta' Ansar Dine sostna li s-santwarji kollha fil-belt, inkluż it-13-il komponent li kien għad fadal mis-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, kienu se jinqerdu minħabba li jitqiesu bħala eżempju ta' idolatrija, li huwa dnub fl-Iżlam. Dawn l-atti ġew deskritti bħala reati kontra l-umanità u reati tal-gwerra. Wara l-qerda tal-oqbra, l-UNESCO ħolqot fond speċjali biex tissalvagwardja s-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-Mali, u wegħdet li twettaq proġetti ta' rikostruzzjoni u ta' riabilitazzjoni ladarba s-sitwazzjoni tas-sigurtà tippermetti.

Edukazzjoni

Li kieku l-Università ta' Sankore ... ħelsitha ħafif mill-qerda tal-invażjonijiet barranin, l-istorja akkademika u kulturali tal-Afrika jaf kienet tkun differenti minn dik tal-lum. –Kwame Nkrumah fl-inawgurazzjoni tal-Università tal-Ghana fl-1961.

Ċentru tat-tagħlim

Timbuktu kienet ċentru dinji tat-tagħlim Iżlamiku mis-seklu 13 sas-seklu 17, speċjalment taħt l-Imperu tal-Mali u t-tmexxija ta' . Il-gvern tal-Mali u l-NGOs ilhom jaħdmu qatigħ sabiex jikkatalogaw u jirrestawraw il-fdalijiet ta' dan il-legat tat-tagħlim: il-manuskritti ta' Timbuktu.

It-tkabbir ekonomiku rapidu ta' Timbuktu fis-sekli 13 u 14 attira bosta studjużi minn fil-qrib (illum il-ġurnata fil-Mawritanja), u wassal għall-epoka tad-deheb tal-belt fis-sekli 15 u 16 fejn tkattru l-istudji tar-reliġjonijiet, tal-arti u tax-xjenzi. Għaċ-ċittadini ta' Timbuktu, il-litteriżmu u l-kotba kienu simboli ta' ġid, poter u barkiet, u l-ksib tal-kotba sar tħassib primarju tal-istudjużi. Il-kummerċ attiv tal-kotba bejn Timbuktu u partijiet oħra tad-dinja Iżlamika u l-appoġġ b'saħħtu tal-imperatur Askia Mohammed wasslu biex jinkitbu eluf ta' manuskritti.

L-għarfien inġabar b'mod simili għall-mudel universitarju Medjevali Ewropew bikri u informali. L-għoti tal-lekċers ġie ppreżentat permezz ta' firxa ta' istituzzjonijiet informali msejħa madrasa. Illum il-ġurnata magħrufa bħala l-Università ta' Timbuktu, tliet madrasa ffaċilitaw l-istudju ta' 25,000 student: ta' Djinguereber, ta' Sidi Yahya u ta' Sankore.

Dawn l-istituzzjonijiet kienu espliċitament reliġjużi, għad-differenza tal-kurrikuli iktar lajċi tal-universitajiet Ewropej moderni u kienu iktar simili għall-mudell Ewropew Medjevali. Madankollu, filwaqt li l-universitajiet fis-sens Ewropew bdew bħala għaqdiet ta' studenti u għalliema, l-edukazzjoni tal-Punent tal-Afrika ġiet immexxija mill-famiji jew min-nisel, u l-familji Aqit u Bunu al-Qadi al-Hajj huma kienu tnejn fost l-iżjed familji prominenti f'Timbuktu – dawn il-familji ffaċilitaw it-tagħlim ukoll għall-istudenti fi kmamar imwarrba apposta fl-abitazzjonijiet tagħhom. Għalkemm il-bażi tad-dritt Iżlamiku u t-tagħlim tiegħu twasslu f'Timbuktu mit-Tramuntana tal-Afrika bit-tixrid tal-Iżlam, l-istudju fil-Punent tal-Afrika żviluppa: Ahmad Baba al Massufi jitqies bħala l-iżjed studjuż importanti tal-belt.

F'dan il-proċess, Timbuktu ntużat bħala ċentru tat-tixrid tal-istudjużi u tal-istudji. Id-dipendenza tagħha fuq il-kummerċ wasslet għal ċaqliq kbir ta' studjużi bejn il-belt u n-network estensiv ta' msieħba kummerċjali. Minkejja dan, fl-1468–1469, bosta studjużi telqu lejn Walata meta l-Imperu tas-Songhay taħt Sunni Ali assorba lil Timbuktu. Imbagħad, fl-invażjoni Marokkina ta' Timbuktu fl-1591, l-istudjużi kellhom jerġgħu jaħarbu jew jissograw li jintefgħu l-ħabs jew saħansitra jinqatlu.

Din is-sistema tal-edukazzjoni baqgħet teżisti sal-aħħar tas-seklu 19, filwaqt li fis-seklu 18 ġiet stabbilita l-iskola Koranika bħala forma ta' edukazzjoni universali, fejn l-istudjużi kienu jivvjaġġaw tul ir-reġjun bl-istudenti tagħhom, u jittalbu għall-ikel għal parti mill-ġurnata. L-edukazzjoni Iżlamika sfat taħt pressjoni wara l-okkupazzjoni tal-Franċiżi, in-nixfiet fis-snin 70 u 80 tas-seklu 19, u l-gwerra ċivili tal-Mali fil-bidu tas-snin 90 tas-seklu 20.

Manuskritti u libreriji

Mijiet ta' eluf ta' manuskritti nġabru f'Timbuktu matul is-sekli: uħud inkitbu fil-belt stess, filwaqt li oħrajn – inkluż kopji esklużivi tal-Koran għall-familji għonja – ġew importati permezz tal-kummerċ attiv tal-kotba. Moħbijin fil-kantini jew midfuna bejn il-ħitan tat-tajn tal-moskej u ssalvagwardjati mis-sidien tagħhom, bosta minn dawn il-manuskritti baqgħu jeżistu minkejja d-deklin tal-belt. Issa jiffurmaw parti mill-kollezzjoni ta' diversi libreriji f'Timbuktu, li fl-2003 kienet tammonta għal xi 700,000 manuskritt. Dawn jinkludu l-Istitut ta' Ahmed Baba, il-Librerija ta' Mamma Haidara, Fondo Kati, il-Librerija ta' Al-Wangari, il-Librerija ta' Mohamed Tahar, il-Librerija ta' Maigala, il-Kollezzjoni ta' Boularaf, u l-Kollezzjonijiet ta' Al Kounti. Dawn il-libreriji huma l-ikbar fost xi 60 librerija privata jew pubblika li huwa stmat li jeżistu llum il-ġurnata f'Timbuktu, għalkemm uħud fihom biss ftit ringieli ta' kotba fuq l-ixkaffi u xi senduq. F'dawn iċ-ċirkostanzi, il-manuskritti huma vulnerabbli kemm għall-ħsara kif ukoll għas-serq, iżda fit-tul anke għat-tibdil fil-klima, minkejja l-klima arida ta' Timbuktu. Żewġ proġetti għall-manuskritti ta' Timbuktu ffinanzjati minn universitajiet indipendenti kellhom l-għan li jippreservawhom.

Fl-aħħar ta' Jannar 2013 ġie rrapportat li l-qawwiet ribelli qerdu bosta mill-manuskritti qabel ma telqu mill-belt. "Il-Ġimgħa filgħodu tal-25 ta' Jannar 2013, ħmistax-il ġiħadista daħlu fil-kmamar tar-restawr u tal-konservazzjoni fil-pjan terran tal-Istitut ta' Ahmed Baba f'Sankoré ... L-irġiel kaxkru 4,202 manuskritti minn fuq l-imwejjed u l-ixkaffi, u ġarrewhom lejn il-bitħa bil-madum ... Fuqhom tefgħu l-karburant ... u xeħtu sulfarina. Il-karti fraġli u l-qxur tal-ġilda niexfa tagħhom ... spiċċaw fix-xejn bin-nar". Madankollu, ma kien hemm l-ebda qerda malizzjuża tal-libreriji jew tal-kollezzjonijiet u b'hekk il-manuskritti moħbija fihom ħelsuha ħafif. 90 % ta' dawn il-manuskritti ġew salvati mil- Adbel Kader Haidara u mill-NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Xi 350,000 manuskritt ġew ittrasportati lejn post sikur, u 300,000 minnhom kienu għadhom f'Bamako fl-2022.

Matul l-okkupazzjoni mill-estremisti Iżlamiċi, iċ-ċittadini tal-belt għamlu ħilithom biex isalvaw l-"aqwa ġrajjiet bil-miktub tal-Istorja Afrikana". Intervistati mir-rivista Time, ir-residenti lokali sostnew li ssalvagwardjaw it-300,000 manuskritt għall-ġenerazzjonijiet ta' warajhom. Ħafna minn dawn id-dokumenti għadhom f'idejn ir-residenti lokali, li għadhom joqogħdu lura milli jagħtuhom lill-Istitut ta' Ahmed Baba mmexxi mill-gvern, li huwa ospitat f'binja moderna li nbniet mill-gvern tal-Afrika t'Isfel fl-2009. L-Istitut jospita 10 % biss tal-manuskritti. Iktar 'il quddiem ġie kkonfermat minn Jean-Michel Djian lil The New Yorker li "l-maġġoranza l-kbira tal-manuskritti, madwar 50,000, fil-fatt jinsabu fil-libreriji tat-32 familja tal-"Belt tat-333 Qaddis". Huwa żied jgħid, "Dawk għadhom protetti sal-lum". Huwa żied jgħid ukoll li bis-saħħa tal-isforzi kbar ta' individwu, 200,000 manuskritt oħra rnexxielhom jiġu ttrasportati lejn post sikur. Dan l-isforz ġie organizzat minn Abdel Kader Haidara, li dak iż-żmien kien id-direttur tal-Librerija ta' Mamma Haidara, bl-użu tal-fondi tiegħu stess. Haidara xtara sniedaq żgħar tal-metall u fihom poġġa sa 300 manuskritt. Kważi 2,500 senduq ta' din ix-xorta tqassmu f'postijiet sikuri madwar il-belt. Ħafna minnhom iktar 'il quddiem ġew ittrasportati lejn Dreazen.

Lingwa

Għalkemm il- hija l-lingwa franka ta' Mali, illum il-ġurnata l-maġġoranza l-kbira tal-abitanti ta' Timbuktu jitkellmu bil-Koyra Chiini, lingwa tas-Songhay li tista' titqies ukoll bħala l-lingwa franka. Qabel ir-ribelljoni tat-Tuareg tal-1990–1994, kemm l-Għarbi Hassaniya kif ukoll it-Tamashek kienu rrappreżentati minn 10 % kull waħda, għalkemm kien hemm dominanza ta' 80 % tal-Koyra Chiini. It-Tamashek jiġi mitkellem mill-Ikelan u mit-Tuareg etniċi, iżda l-użu naqas bit-tkeċċija ta' bosta Tuareg wara r-ribelljoni, u b'hekk żdiedet id-dominanza tal-Koyra Chiini.

L-Għarbi, introdott flimkien mal-Iżlam matul is-seklu 11, prinċipalment kien il-lingwa tal-istudjużi u tar-reliġjon, b'mod simili għal-Latin fil-Kristjaneżmu tal-Punent. Għalkemm il-Bambara tiġi mitkellma mill-iżjed grupp etniku numeruż fil-Mali, il-poplu Bambara, din tiġi mitkellma l-iktar fin-Nofsinhar tal-pajjiż. B'infrastruttura li qed tittejjeb u b'aċċess aħjar għal Timbuktu mal-bliet il-kbar fin-Nofsinhar tal-Mali, l-użu tal-Bambara kien beda jiżdied fil-belt mill-inqas sal-indipendenza ta' Azawad.

Nies notevoli

• (1939–2006), mużiċist famuż, magħruf għall-popolarizzazzjoni tal-ġeneru mużikali blues tad-deżert;
• (1556–1627), kittieb, studjuż u provokatur politiku Berberu Sanhaja;
• (1762–1829), prinċep u Amir (kmandant) li nħataf u nbigħ lill-kummerċjanti tal-iskjavi, u li ġie ttrasportat lejn l-Istati Uniti fl-1788;
• (1910–1981), politiku li ġie elett fis-Senat Franċiż fl-1948;
• (twieled fl-1942), reġista, xeneġġjatur u produttur tal-films Marokkin;
• (1948–2021), politiku tal-Mali, l-ewwel Prim Ministru mara tal-Mali;
• (twieled fl-1957), disinjatur notevoli tal-moda fin-Niġer, magħruf bħala l-"Mag tad-Deżert".

Ġemellaġġ

Timbuktu hija ġemellata ma':

• , il-Ġermanja;
• , Wales (ir-Renju Unit);
• Kairouan, it-Tuneżija;
• Marrakesh, il-Marokk;
• , Franza;
• , l-Istati Uniti.

Referenzi

1. ^ Leo Africanus 1896, p. 824 Vol. 3.
2. ^ Brians, Paul (1998). Reading About the World. Vol. II. Fort Worth, TX: Harcourt Brace College Publishing.
3. ^ ^{a b} "Timbuktu - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-12-21.
4. ^ Jeppie, Shamil (2008), "Re/discovering Timbuktu", in Jeppie, Shamil; Diagne, Souleymane Bachir (eds.), The Meanings of Timbuktu (PDF), Cape Town: HSRC Press, pp. 1–17, ISBN 978-0-7969-2204-5.