Verona

Verona (/vəˈroʊnə/ və-ROH-nə, bit-Taljan: [veˈroːna]) hija belt max-Xmara fir-reġjun tal-, l-Italja, b’259,610 abitant. Hija waħda mis-seba’ kapitali provinċjali tar-reġjun. Verona hija l-ikbar muniċipalità fir-reġjun u t-tieni l-ikbar fil-Grigal tal-Italja. Iż-żona metropolitana ta’ Verona tkopri erja ta’ 1,426 km² u għandha popolazzjoni ta’ 714,310 abitant. Hija waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin fit-Tramuntana tal-Italja bis-saħħa tal-wirt artistiku tagħha u d-diversi fieri, spettakli u opri li jsiru kull sena, bħal pereżempju l-istaġun tal- fl-, l- ta’ żmien ir- fil-qalba tal-belt.

Verona
Italja
Amministrazzjoni
Pajjiż	Italja
Region of Italy	Veneto
Provinċja tal-Italja	Province of Verona ^(en)
Kap tal-Gvern	^(en)
Isem uffiċjali	Verona
Ismijiet oriġinali	Verona Veròna
Kodiċi postali	37100u 37121–37142
Ġeografija
Koordinati	45°26′19″N 10°59′34″E / 45.4386°N 10.9928°E / 45.4386; 10.9928Koordinati: 45°26′19″N 10°59′34″E / 45.4386°N 10.9928°E / 45.4386; 10.9928
Verona Verona (Italy)
Superfiċjenti	198.92±0.01 kilometru kwadru
Għoli	59 m
Fruntieri ma'	^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , ^(en) u ^(en)
Demografija
Popolazzjoni	255,588 abitanti (1 Jannar 2023)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni	550 "BCE"
Kodiċi tat-telefon	045
Żona tal-Ħin	UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati	Tirana, Munich, , , Salzburg, Betlem, ^(en) , ^(en) , ^(en) , , , ^(en) , ^(en) , , ^(en) , ^(en) , Korçë, , , ^(en) , , ^(en) , Korfù, ^(en) , ^(mul) , ^(en) , ^(en) , ^(en) , , , ^(en)
comune.verona.it

Bejn is-sekli 13 u 14, il-belt kienet immexxija mill-Familja Della Scala. Matul dan il-perjodu ta’ żmien, b’mod partikolari taħt it-tmexxija ta’ , il-belt esperjenzat prosperità kbira, u kienet tgawdi rikkezzi u poter kbar filwaqt li kienet imħarsa mis-swar ġodda ta’ madwarha. L-era tal-Familja Della Scala ħalliet warajha diversi monumenti madwar il-belt.

Tnejn mill-kapulavuri ta’ William Shakespeare huma ambjentati f’Verona: Romeo u Ġuljetta kif ukoll Iż-Żewġ Ġentlomi ta’ Verona. Mhuwiex magħruf jekk Shakespeare qatt żarx Verona jew l-Italja, iżda l-kapulavuri tiegħu ħajru lil ħafna viżitaturi jżuru Verona u l-bliet tal-madwar. Verona kienet art twelid wkoll, li jintqal li kienet l-ewwel umanista ewlenija mara u waħda mill-iktar umanisti importanti tar-Rinaxximent. Il-belt ta’ Verona ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji mill-UNESCO minħabba l-istruttura urbana u l-arkitettura tagħha.

Ġeografija

Territorju

L-inħawi abitati ta’ Verona jinsabu f’pożizzjoni ċentrali meta mqabbla mat-territorju muniċipali, li huwa fih eteroġenjetà notevoli ta’ pajsaġġi minħabba l-pożizzjoni ġeografika tiegħu b’altitudni li tvarja bejn 30 metru fil-pjanura għal 600 metru fiż-żona muntanjuża qabel l-. Il-belt, tul ix-xtut tax-Xmara Adige, fil-punt fejn ix-xmara tidħol fil-Pjanura Padana u tnixxi f’għamla ta’ ‘S’, hija mdawra fit-Tramuntana biż-żona muntanjuża tal-Lessinja u fin-Nofsinhar tax-xmara bil-pjanura.

Tul iż-żona bl-għoljiet, magħrufa bħala Torricelle, iż-żoni bil-boskijiet jalternaw maż-żoni b’mergħat aridi, għalkemm xorta waħda hemm żoni bil-veġetazzjoni, kemm naturali kif ukoll ikkultivati. L-iktar li jispikkaw huma d-dwieli u l-għelieqi bis-siġar taż-żebbuġ sa għoli ta’ xi 400 metru. Iż-żoni bl-għoljiet huma maqsuma f’marogne, jiġifieri ħbula art maqsuma bil-ħitan tas-sejjieħ, li minbarra li jirrappreżentaw eżempju tajjeb ta’ prevenzjoni tal-ħela tal-ilma jew ta’ ċedimenti tal-art, għandhom valur arkitettoniku intrinsiku li jsebbaħ il-pajsaġġ. Fl-aħħar nett, iż-żona bl-għoljiet tagħti għal wied imżewwaq b’diversi nixxigħat, magħrufa fost l-abitanti lokali bħala progni jew vaj, imsejħa (mill-Punent għal-Lvant) Quinzano, Borago, Galina, Valpantena u Squaranto.

Ix-Xmara Adige hija element karatteristiku ewlieni tal-pajsaġġ, u tikkundizzjona ferm l-iżvilupp tat-territorju kemm fuq livell urban kif ukoll fuq livell extraurban. L-ambjent naturali madwar ix-xmara ġie alterat għalkollox mill-attività tal-bniedem li ra kif jagħmel biex jisfruttah għall-biedja. Minkejja dan, għad hemm xi elementi seminaturali lil hinn miż-żona abitata. Iż-żona li fiha l-iktar bosk mhux mittiefes wisq mill-bniedem hija dik fuq il-gżira ta’ Pestrino f’nofs ix-xmara, li hija waħda mill-ftit żoni li ma ġietx mimsusa mill-bniedem biex jikkontrolla il-livell tax-xmara kemm jista’ jkun sabiex jevita l-impatt tal-għargħar. Żoni oħra ta’ dan it-tip jinsabu fil-park naturali tal-Villa Bernini Buri, fejn għad hemm żona bil-boskijiet bi fdalijiet tal-foresti antiki fil-pjanura, u fil-park naturali tan-Nofsinhar tax-Xmara Adige.

Idrografija

Ix-Xmara Adige tgħaddi min-nofs is-swar għoljin u b’saħħithom ta’ Verona, li nbnew apposta biex iħarsu l-belt mill-qawwa tax-xmara wara l-għargħar terribbli tal-1882. Fl-imgħoddi, ix-xmara kellha funzjoni ċentrali għall-belt ta’ Verona, minħabba diversi attivitajiet kummerċjali u industrijali. Barra minn hekk, ix-Xmara Adige kienet passaġġ navigabbli intern importanti ħafna li jwassal sa Trento. Għalhekk, tul ix-xmara qrib il-belt ta’ Verona nbnew bosta binjiet li kienu jintużaw għat-trasport tal-merkanzija, kif ukoll mollijiet, binjiet doganali, torrijiet li kienu jintużaw biex jiġu olzati l-ktajjen minn naħa għall-oħra tax-xmara sakemm titħallas il-miżata dovuta, kastelli u fortizzi. Fin-Nofsinhar tal-belt, fl-inħawi magħrufa bħala Filippini, qrib ix-xmara għad hemm id-il-moll u d-Dwana ta’ San Fermo, kif ukoll il-fdalijiet ta’ binja antika oħra tad-dwana, magħrufa bħala Dogana d'acqua, li kienet ġiet ibbumbardjata fit-Tieni Gwerra Dinjija. Għaldaqstant, sas-seklu 19, Verona u s-subborgi tagħha qrib ix-xmara kellhom ekonomija marbuta direttament max-xmara stess. Tul ix-xtut tax-xmara kienu jinħadmu blokok tal-irħam u l-injam mis-siġar, li mbagħad kienu jiġu ttrasportati fuq ix-xmara. Barra minn hekk, kien hemm ukoll tarzni fejn kienu jinbnew u jissewwew id-dgħajjes, diversi mtieħen tal-ilma fuq wiċċ l-ilma, pompi tal-ilma, imħażen, industriji żgħar u attivitajiet artiġjanali.

Dari, ix-xmara kienet tofroq f’kanali sekondarji li llum il-ġurnata m’għadhomx jeżistu. Qrib it-teatru Ruman, fuq in-naħa tax-xellug, kien hemm il-kanal magħruf bħala l-Kanal tal-Ilma Mejjet, imsejjaħ hekk minn żmien ir-Rumani minħabba li l-fluss tal-ilma kien ibatti kważi għalkollox, xi ħaġa li mbagħad ġrat tassew tant illi l-kanal nixef kollu. Dan il-kanal kien jerġa’ jagħti għall-fluss prinċipali tax-xmara qrib Ponte Navi, u kien jifforma qisha gżira magħmula minn żrar u sedimenti ta’ qiegħ ix-xmara. Barra minn hekk, kien hemm l’Adigetto, li kien foss kbir li twessa’ fil-Medjuevu għal skopijiet ta’ difiża. Dan il-foss kien jissepara mix-xmara Adige ftit qabel Castelvecchio u jibqa’ sejjer sas-swar muniċipali fin-Nofsinhar, sakemm jerġa’ jingħaqad max-xmara ftit iktar lil hinn mill-Ponte Aleardi. Batra minn hekk, kien hemm ukoll l-hekk imsejħa vò, jiġifieri iktar minn sebgħin kollegament żgħur bl-ilma li kienu jiggarantixxu li l-ilma ħdejn iż-żona abitata tal-belt ma jiġix ilma qiegħed.

L-imtieħen tal-ilma, mibnija fuq pjattaforma jew pontun fuq wiċċ l-ilma kienu tassew karatteristiċi u kienu jinbnew b’dan il-mod apposta biex ikunu jistgħu jadattaw għall-varjazzjonijiet fil-livell tal-ilma tax-xmara. Fuq il-pontun, kien ikun hemm ir-rota bil-paletti tal-injam tal-mitħna tal-ilma u qisha għarixa tal-injam li kienet tintuża għad-dris. Dawn l-imtieħen tal-ilma kienu jkunu kollegati max-xtut b’pont żgħir magħmul b’tavla tal-injam imsejjaħ peagno. Dawn l-imtieħen tal-ilma kienu ddokumentati mill-Medjuevu u ħafna minnhom kienu kkontrollati mid-diversi monasteri lokali, li fl-imgħoddi kellhom id-dritt li jisfruttaw l-ilma tax-xmara. Mhux ta’ b’xejn kien hemm grupp ta’ mtieħen tal-ilma b’mod partikolari qrib il-Bażilika ta’ San Zeno, tul il-parti tax-xmara bejn il-knisja ta’ San Giorgio in Braida u l-Katidral. Matul is-seklu 19 kien hemm iktar minn 400 minnhom, imma mbagħad maż-żieda tal-industrijalizzazzjoni ta’ Verona, naqsu sew u għebu għalkollox sal-bidu tas-seklu 20.

Minħabba l-għargħar miż-żieda fil-livel tal-ilma tax-xmara tas-16 ta’ Settembru 1882, li għerrqu l-biċċa l-kbira tal-belt, qerdu mijiet ta’ djar u żewġ pontijiet, u kkawżaw diversi vittmi, il-mogħdijiet tal-ilma tax-xmara kellhom jiġu mmodifikati għalkollox bejn l-1885 u 1899, u b’hekk id-dehra tal-belt inbidlet għal dejjem. Il-qiegħ tax-Xmara Adige ġie mwessa’ u mnaddaf, il-ħitan kbar qishom swar inbnew jew ġew irrestawrati mad-dawra kollha tal-belt, filwaqt li l-Kanali tal-Adigetto u tal-Ilma Mejjet intradmu u ngħalqu għalkollox. Sabiex jitnaqqas id-daqs tax-xmara meta tgħaddi minn fejn iż-żoni urbani, ġie mwettaq il-kanal industrijali Camuzzoni, li jibda minn Chievo (fejn fl-1923 imbagħad twettaq pont li jservi bħala diga) u jibqa’ għaddej għal 7.5 km lejn ix-Xlokk qabel ma jerġa’ jingħaqad max-Xmara Adige ftit iktar ’l isfel mill-belt ta’ Verona.

Klima

Ir-reġjun tal-Veneto għandu karatteristiċi klimatiċi li jiġu ddeterminati mill-pożizzjoni tiegħu fuq il-latitudnijiet medji. Din il-pożizzjoni twassal għall-effetti klimatiċi staġonali. Minbarra l-pożizzjoni ġeografika tiegħu fl-Italja, ir-reġjun jinsab ukoll f’żona ta’ tranżizzjoni bejn l-Ewropa Ċentrali, fejn jaħkmu l-kurrenti tal-Punent, il-kurrenti tal-Oċean Atlantiku, u xi kultant il-kurrenti kesħin u nexfin mill-Grigal, u n-Nofsinhar tal-Ewropa, fejn jaħkmu l-kurrenti mill-antiċikluni sottotropikali u mill-Mediterran. Flimkien ma’ dawn il-fatturi makroterritorjali hemm ukoll fatturi importanti oħra li jinfluwenzaw b’mod sinifikanti l-klima fuq livell reġjonali, u fil-każ speċifiku ta’ Verona jwasslu biex it-territorju bħal donnu jkun jista’ jinqasam fis-sottożoni klimatiċi li ġejjin: il-Pjanura Padana-Veneta, imdawra minn ktajjen muntanjużi lejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar u li tiftaħ b’mod ewlieni lejn il-Lvant; żona muntanjuża kbira iktar fl-għoli; u l- lejn il-Punent.

Għaldaqstant, fuq livell territorjali, il-klima ta’ Verona ġeneralment tkun klima tal-pjanura, jiġifieri moderata u umda, bi xtiewi relattivament kesħin u bi sjuf sħan. It-temperatura medja annwali tkun xi 13-14 °C. Meta t-temp ikun affettwat mill-kurrenti antiċikloniċi, il-massa tal-arja fuq il-pjanura tkun stabbli fl-għoli jew twassal għal inverżjoni termika fil-baxx, u għalhekk iseħħu fenomeni staġonali bħan-nida, iċ-ċpar, il-ġlata, ir-riħ isfel u l-akkumulu ta’ sustanzi niġġiesa fil-baxx. Dawn il-fenomeni jseħħu l-iktar minħabba l-preżenza tal-umdità minn għejun importanti bħaż-żoni tar-raba’ bl-irrigazzjoni u l-Lag ta’ Garda, li bħal donnhom jitimgħu lill-massa tal-arja qrib l-art bil-fwar.

Il-preċipitazzjonijiet (jiġifieri xita, silġ, borra, eċċ.) huma distribwiti b’mod pjuttost uniformi matul is-sena, għalkemm ix-xitwa s-soltu tkun l-iktar staġun niexef filwaqt li l-ħarifa u r-rebbiegħa jġibu magħhom maltemp mill-Atlantiku jew mill-Mediterran. Fis-sajf ikun hemm maltempati pjuttost ta’ sikwit u ħafna drabi jkunu bis-silġ. Meta fin-Nofsinhar tat-territorju ta’ Verona, jiġifieri fil-Widien il-Kbar ta’ Verona, ikun hemm preċipitazzjonijiet minimi ta’ madwar 700 mm, fil-pjanura u l-għoljiet iktar qrib il-belt ta’ Verona dawn jiżdiedu għal 800 mm, filwaqt li lejn id-dwieli ta’ Valpolicella sa ma wieħed jitla’ lejn iż-żoni muntanjużi ta’ qabel Lessinja, il-parti tan-Nofsinhar ta’ u l-katina muntanjuża ta’ , dawn jiżdiedu għal 900-1100 mm sa xi 1500 mm.

VERONA VILLAFRANCA (1981-2010) Xhur													Staġuni				Sena
	Jan	Frar	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Dic	Xit.	Reb.	Sajf	Ħar.
T. mass. medja (°C)	6,2	9,0	13,8	17,9	23,6	27,2	30,0	29,5	24,9	18,5	11,7	7,2	7,5	18,4	28,9	18,4	18,3
T. medja (°C)	2,5	4,3	8,7	12,6	18,0	21,8	24,4	24,0	19,5	13,9	7,8	3,6	3,5	13,1	23,4	13,7	13,4
T. min. medja (°C)	−1,3	0,0	3,6	7,3	12,4	16,3	18,8	18,4	14,1	9,4	3,9	−0,2	−0,5	7,8	17,8	9,1	8,6
Preċipitazzjonijiet (mm)	39,7	33,6	45,2	73,0	70,1	85,0	62,9	84,2	78,0	82,1	73,2	56,3	129,6	188,3	232,1	233,3	783,3
Jiem ta’ xita	5	4	5	9	8	9	5	6	6	7	7	6	15	22	20	20	77

Storja

Twaqqif

Iż-żona fejn tinsab Verona ilha abitata minn żmien in-Neolitiċi, u dan wisq probabbli għaliex wieħed bilfors irid jgħaddi minn din iż-żona jekk ikun ġej jew sejjer mill-Punent jew il-Lvant tal-Pjanura Padana-Veneta, fit-Tramuntana tax-. X’aktarx li kien hemm xi insedjament lejn in-Nofsinhar tal-għolja ta’ San Pietru, qrib wieħed mill-ftit punti minn fejn wieħed jista’ jaqsam ix-xmara Adige bil-mixi. Fil-fatt hawnhekk instabu ħafna fdalijiet ta’ żmien in-Neolitiċi. Fl-epoka protostorika, fl-inħawi ta’ dan l-insedjament, għexu wkoll il-Galli Ċenomani (mill-Gallja l-Qadima), li ppreferew it-territorji fin-naħa tal-Punent tax-xmara, il-Veneti, li kienu jgħixu fit-territorji tal-Lvant, u ir-Reti, li kienu konfederazzjoni ta’ tribujiet li kienu jgħixu fiż-żona tal-Alpi.

L-istoriċi Latini ma rnexxilhomx jidentifikaw l-oriġini ċerta tal-insedjament ta’ qabel żmien ir-Rumani, u kienu jakkreditaw it-twaqqif tal-belt lill-Veneti jew lill-predeċessuri tagħhom, jew saħansitra lill- (mill-Etrurja l-Qadima). Pereżempju l-istoriku Polibju kien isostni li fit-tieni seklu Q.K., ir-razza Veneta kienet l-iktar waħda komuni fil-belt, u effettivament ma kellux tort sa barra għaliex il-preżenza tal-Veneti hija dokumentata ferm u kkonfermata mis-sejbien tal-fdalijiet qrib l-għolja ta’ San Pietru. Min-naħa l-oħra, Plinju x-Xiħ kien isostni li t-twaqqif tal-belt sar mir-Reti u mill-Euganei flimkien, filwaqt li Tito Livio kien tal-fehma li l-belt twaqqfet mill-Galli Ċenomani.

Storja antika

L-ewwel kuntatti bejn Ruma l-antika u Verona huma dokumentati għall-ħabta tat-tielet seklu Q.K. u mill-bidu nett kienu kuntatti ta’ ħbiberija u ta’ alleanza. Fil-fatt, fis-seklu 390 Q.K., il-Galli Senoni ta’ Brenno invadew Ruma, u x’aktarx proprju bis-saħħa tal-għajnuna tal-Veneti ġew imġiegħla jiddjalogaw mar-Rumani. Barra minn hekk, iktar ’il quddiem anke l-Galli Ċenomani u l-Veneti għenu lir-Rumani fil-battalji, saħansitra meta r-Rumani kkonkwistaw il-Gallja Ċisalpina. Bis-saħħa tal-konkwista u tal-kolonjalizzazzjoni Rumana tal-Pjanura Padana, ħarġet fid-dieher l-importanza strateġika tal-belt ta’ Verona, li fis-seklu 89 Q.K. saret kolonja u fis-seklu 49 Q.K. saret muniċipju Ruman permezz tal-Lex Roscia ta’ . B’hekk il-municipium ingħata 3 700 km² ta’ art u sar magħruf ukoll bħala Res publica Veronensium.

Matul il-perjodu repubblikan, Verona ġiet imwaqqfa mill-ġdid max-xtut tal-Adige, fejn malajr kibret u żviluppat ekonomikament, tant li bejn nofs l-ewwel seklu Q.K. u s-seklu ta’ wara nbnew is-swar u l-monumenti ewlenin tal-belt. Fil-perjodu ta’ wara, il-belt ta’ Verona laħqet il-quċċata tar-rikkezza u tas-seħer tagħha, meta nbena s-simbolu tal-belt u l-monument li għadu ikoniku sal-lum il-ġurnata, jiġifieri l-anfiteatru Ruman (magħruf bħala l-Arena). Barra minn hekk, ġew restawrati l-Forum Ruman u ż-żewġ bibien tal-belt, Borsari u Leoni. Fis-sekli ta’ wara, iż-żona abitata kellha tħabbat wiċċha mal-invażjonijiet tal-Barbari, proprju minħabba li kienet l-ewwel belt tal-Italja li wieħed jinzerta fi triqtu mit-Tramuntana tal-Ewropa. Għalhekk, l-imperatur , fis-sena 265 saħħaħ u wessa’ s-swar tal-belt saħansitra lil hinn mill-Arena. Il-fortifikazzjonijiet imsaħħa kienu kruċjali fl-assedju tat-truppi ta’ kontra t-truppi ta’ , li kienu nġabru qaqoċċa fil-qalba tal-belt, filwaqt li battalji importanti oħra ġew miġġielda fejn il-bibien tal-belt ta’ Verona.

Storja tal-Medjuevu

Bil-waqgħa tal-, fil-belt stabbilew ruħhom renji ġodda, fosthom ir-renju tal- gvernat minn , magħruf bħala Dietrich von Bern jew Teodoriku ta’ Verona. Sar magħruf b’dan l-isem tal-aħħar peress li l-belt ta’ Verona kienet is-sede ppreferuta tar-re, tant li wessa’ ż-żona abitata biex issir ċentru militare importanti. Imbagħad ġew il- li interrompew id-dominju qasir tal-Biżantini (li kienu rebħu lill-Ostrogoti fil-) u għamluha belt kapitali tal-Italja sas-sena 571, meta ħadet postha l-belt ta’ . Verona xorta waħda baqgħet belt kapitali ta’ dukat importanti tal-Longobardi u waħda mill-bliet prinċipali tal-Langobardia Maior ħdejn Milan, u Pavia. L-eġemonija tal-Longobardi fir-rigward ta’ Verona u l-biċċa l-kbira tal-Italja damet għal żewġ sekli sal-wasla tal- f’Verona fis-sena 774. rnexxielu jegħleb ir-reżistenza aħħarija tar-Renju tal-Longobardi mmexxija minn Adelki, iben Desiderju: il-prinċep fittex il-kenn fil-belt ta’ Verona qabel ma ġie mġiegħel jaħrab. Wara l-waqgħa tal-Longobardi feġġ l-Imperu Karolinġju bl-inkoronazzjon ta’ Karlu Manju, li assenja r-Renju tal-Longobardi lil ibnu .

Fil-bidu tal-millenju l-ġdid, Verona (flimkien ma’ Aquileia) saret tifforma parti mill-influwenza tal-, wara li kienet tat il-kontribut siewi tagħha fil-battalji tul is-snin għall-investituri mal-. Fl-1117, it-territorju ta’ Verona ntlaqat minn qerriedi, l-ikbar avveniment sismiku li qatt seħħ fil-Pjanura Padana, li minbarra li ġarraf diversi binjiet u monumenti, ġab miegħu kriżi ekonomika u soċjali. Madankollu, it-terremot kien ukoll opportunità biex klassi ġdida ta’ Verona tikseb il-poter, issawwar tip ta’ gvern lokali awtonomu, u fl-1136 twaqqaf wieħed mill-ewwel Komuni (Comuni) Taljani ħielsa. Il-kisba ta’ awtonomija kbira wasslet ukoll għal ġlieda interna bejn żewġ fazzjonijiet: il- u l-. Il-Gwelfi kellhom l-appoġġ taċ-ċittadini fil-kampanja madwar il-belt u fuq kollox l-appoġġ tal-Kontijiet ta’ , filwaqt li l-Gibellini kellhom l-appoġġ taċ-ċittadini fil-belt proprja, immexxija mill- (Montagues bl-Ingliż), li ssemmew fil-kapulavur ta’ Shakespeare, Romeo u Ġuljetta.

Il-fazzjoni tal-Gibellini ssaħħet meta kiseb il-poter u l-iktar permezz ta’ , meta t-tip ta’ gvern tal-belt għadda minn Komun għal Signoria (immexxija minn Sinjur). Il-belt ta’ Verona reġgħet kisbet il-ġid u l-importanza, b’mod partikolari bis-saħħa ta’ , li kien bniedem tassew irrispettat, tant li Dante Alighieri ddedikalu cantica sħiħa fil-Ġenna tal-. Is-setgħa ta’ Cangrande I della Scala kienet estiża mal-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Italja. Hu sar Sinjur ta’ Verona, , , , , , , u , kif ukoll vikarju imperjali ta’ Mantova u kap tal-fazzjoni tal-Gibellini fl-Italja. Il-politika tal-espansjoni ta’ Verona lejn il-Lvant ġiet interrotta mill-mewta ħesrem ta’ Cangrande I fl-età ta’ 38 sena, ftit jiem wara l-konkwista ta’ Treviso, wara li bela’ tossina naturali. Il-mewta tiegħu ħalliet lis-Signoria lampa stampa mingħajr dixxendenti diretti u l-poter għadda għand in-neputi , li wara l-kisba ta’ Lucca wessa’ s-Signoria sal-Baħar Tirren. Dan il-kobor territorjali beda jinkwieta lill-istati ġirien u wassal għat-twaqqif ta’ lega promossa mir-Repubblika ta’ Venezja. Fiha ssieħbu l-familji , , u . Il-qawwa militari ta’ Verona ġġieldet żewġ battalji kbar kontrihom qabel ma ċediet. Dan wassal biex is-Signoria kellha tnaqqis kbir fit-territorju tagħha u fl-1388, wara li ddgħajfet minħabba d-diżgwidi bejn il-familji influwenti, il-Viskonti ħadulha postha. Id-dominju tal-Viskonti u warajhom ta’ Da Carrara, kien wieħed qasir, għaliex qalb it-tgemgim taċ-ċittadini ta’ Verona u l-irvelli li spiss kienu jfeġġu fil-belt, fit-22 ta’ Ġunju 1405 Venezja ħatfet l-opportunità biex tinvadiha bl-għajnuna taċ-ċittadini stess.

Storja moderna

Fl-24 ta’ Ġunju 1405, Venezja ħadet ir-riedni ta’ Verona f’idejha, u taħt il-governanza tagħha l-belt ta’ Verona gawdiet perjodu twil ta’ paċi sal-1509, meta r-Repubblika ta’ Venezja ġiet attakata mill-qawwiet tal-Lega ta’ . Kif intemmet il-gwerra tal-Lega ta’ Cambrai, Verona reġgħet gawdiet perjodu ieħor ta’ paċi li din id-darba ma ntemmx minħabba gwerra iżda minħabba marda devastanti: il-pesta tal-1630 li waslet l-Italja mis-suldati Ġermaniżi. Il-pesta kienet diżastru għall-belt ta’ Verona. In-numri jitkellmu waħedom: skont iċ- tal-1626 kien hemm 53,333 abitant, li sa tmien l-imxija tal-pesta naqsu għal 20,738 abitant. Dan ifisser li mietu kważi żewġ terzi tal-popolazzjoni. Tant kien hemm katavri fil-belt, li dawn kellhom jinħarqu jew jintremew fix-Xmara Adige għaliex ma kienx fadal post fejn jindifnu. Wara s-seklu 17 l-ekonomija bdiet tirpilja. Bdew jinbnew knejjes u binjiet bi stil Rinaxximentali. Wieħed mill-iktar arkitetti importanti ta’ dan l-istil fil-belt ta’ Verona kien . F’dan il-perjodu ta’ twelid mill-ġdid tal-arti u tal-kultura, ġiet żviluppata wkoll it-teknika famuża tal-kunċerti tal-qniepen ta’ Verona, u twaqqfu għexieren ta’ akkademji importanti li kattru l-attivitajiet kulturali fuq dimensjoni Ewropea.

F’Mejju 1796, waqt il-Kampanja tal-Italja, miġġielda miċ-ċittadini rivoluzzjonarji ta’ Franza kontra l-qawwier monarkiċi Ewropej tal-Ancien Régime, il-ġeneral Napuljun Bonaparte rebaħ kontra l-qawwa militari Awstrijaka fi . Il-qawwa militari Awstrijaka kellha tirtira minnufih, filwaqt li Napuljan u l-ideat rivoluzzjonarji Franċiżi ħarbtu t-trankwillità taċ-ċittadini ta’ Verona. Il-qawwa Awstrijaka rtirat f’, u b’hekk kasbret in-newtralità tal-Veneto. Napuljun, min-naħa tiegħu, approfitta ruħu biex jokkupa lil Peschiera u lil Verona b’mod temporanju. F’dan il-perjodu, Napuljun seraq għadd ta’ opri tal-arti mill-knejjes, fosthom it-Trittiku tal-artal tal-Bażilika ta’ San Zeno, kapulavur tal-artist mill-Veneto , li ġie żarmat u ntbagħat lejn il-. Kien biss matul ir-restawr li Antonio Canova rnexxielu jikseb il-biċċa ċentrali tat-Trittiku. Il-biċċiet l-oħra, li qabel kienu magħqudin bħala kapulavur wieħed, baqgħu Franza fil-Mużew tal-Belle Arti ta’ u fil-Louvre ta’ Pariġi. Matul din l-okkupazzjoni temporanja min-naħa tal-milizzji rivoluzzjonarji Franċiżi, faqqa’ rvell qalbieni msejjaħ il-perjodi tal-Għid ta’ Verona. Matul dan l-irvell, iċ-ċittadini ta’ Verona ħaqqewha mal-qawwiet Franċiżi u rreżistew l-attakki bil-kanuni fuq il-belt, qabel ma kellhom iċedu għax sfaw imdawra minn 15,000 suldat oħra. Mit-3,000 suldat tal-gwarniġjon Franċiż, waqt l-irvell mietu xi 500 suldat, indarbu xi 1,000 suldat, u ġew arrestati bħala priġuniera xi 2,400 persuna (500 suldat u 1,900 qrabat). Is-sena 1797 kienet is-sena ta’ tmiem l-istorja tar-Repubblika ta’ Venezja, li mbagħad wassal biex il-belt ta’ Verona, waqt il-gwerer ta’ Napuljun, tgħaddi f’idejn Franza u l-Awstrija, abbażi tad-diversi trattati li tfasslu tul is-snin.

Storja kontemporanja

Wara l-Kungress ta’ Vjenna tal-1815, il-provinċja ta’ Verona ġiet assorbita mir-Renju Waħdieni tal-Lombardia u tal-Veneto, li kien Stat li jiddependi fuq l-Imperu Awstrijak, u gawdiet perjodu ta’ stabbiltà sal-1866. Il-marixxall Josef Radetzky, nominat kmandant tar-Renju, irrikonoxxa li Verona kienet post strateġiku tassew importanti fi ħdan iż-żona Kwadrilatera ffortifikata, li kienet żona ta’ importanza militari kbira fl-istrateġija tad-dinastija ta’ , peress li setgħet isservi ta’ lqugħ kontra l-assalti tar-Renju ta’ , u għalhekk kompliet tiġi ffortifikata. Fil-fatt l-inġiniera militari bdew iwettqu sistema difensiva magħmula minn swar, fortizzi, kastelli, torrijiet tal-għassa u binjiet oħra, u Verona saret belt iffortifikata.

L-istorja ta’ Verona fl-Italja magħquda bdiet fis-16 ta’ Ottubru 1866, meta d-dinastija ta’ Savoj (Savoia bit-Taljan) ikkonkwistat il-Veneto wara t-tielet gwerra tal-indipendenza. Minn hawn ’il quddiem, il-belt ta’ Verona kellha perjodu ta’ trankwillità, li sfaxxa minħabba kriżi ekonomika li damet saħansitra wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Din il-kriżi wasslet biex mijiet ta’ eluf ta’ ċittadini ta’ Verona jemigraw. Barra minn hekk, fl-1882 ix-Xmara Adige għerrqet il-biċċa l-kbira taċ-ċentru storiku tal-belt u dan wassal biex is-swar max-xtut tax-xmara jiġu msaħħa.

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Verona kienet waħda mill-iktar bliet Taljani li ġew ibbumbardjati, b’xi 11,627 binja mġarrfa għalkollox u 8,347 binja imġarrfa b’mod gravi. Wara li spiċċa l-, il-belt ta’ Verona, li kienet is-sede ta’ ħames ministeri u bosta binjiet importanti tal-Ġermaniżi, saret ċentru importanti tar-. Proprju taħt il-ġurisdizzjoni tagħha, seħħ il-proċediment ġudizzjarju ta’ Verona kontra u faxxisti oħra, li kienu akkużati li kkonfoffaw ma’ biex Mussolini jiġi arrestat. Il-proċediment ġudizzjarju wassal għall-eżekuzzjoni sommarja tagħhom fil-poligonu tal-fortizza ta’ San Procolo.

Simboli

L-istemma tal-komun tfaċċat għall-ħabta ta’ nofs is-seklu 13 meta Verona kienet għadha komun ħieles. L-istemma ta’ qabel b’salib abjad fuq sfond aħmar, ġie sostitwit b’salib dehbi fuq sfond ikħal, li għadhom il-kuluri araldiċi ta’ Verona sa llum.

Simbolu ieħor ta’ Verona, li jintuża wkoll fl-istemma tal-provinċja, huwa dak b’sellum abjad, b’erba’ jew ħames skaluni, fuq sfond aħmar. Jeżistu żewġ varjanti ta’ din l-istemma, allavolja ma tantx huma magħrufa. L-ewwel varjant fih żewġt iklieb, wieħed ma’ kull ġenb tas-sellum, filwaqt li t-tieni varjant fih ajkla imperjali fil-quċċata tas-sellum. Dan it-tieni varjant, intuża uffiċjalment minn u Cangrande I della Scala meta kienu vikarji imperjali, kariga li ngħatatilhom mill-imperatur tal-Lussemburgu.

Sit ta’ Wirt Dinji

Il-belt ta’ Verona hija magħrufa universalment bħala belt tal-arti. Fis-sena 2000, Verona ġiet iskritta fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”, u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”. Għaldaqstant, l-UNESCO qieset li l-arkitettura u n-nisġa urbana tal-belt ta’ Verona jirriflettu l-evoluzzjoni tal-belt iffortifikata tul l-istorja tagħha ta’ elfejn sena.

L-elementi Rumani, Romaneski, Gotiċi, Rinaxximentali u suċċessivi waslulna sħaħ sa żminijietna, filwaqt li n-nisġa urbana għandha koerenza u omoġenjetà notevoli bis-saħħa tas-swar mad-dawra taċ-ċentru storiku tal-belt li donnhom ħarsu liċ-ċentru anke mill-industrija u tal-impjanti ferrovjarji li baqgħu barra mis-swar. It-Tieni Gwerra Dinjija biss ħalliet ġerħiet kbar, li minn tal-inqas tgħattew kemm jista’ jkun bil-pjan ta’ rikostruzzjoni li ġie adottat wara l-gwerra. Permezz tal-pjan, l-istruttura oriġinarja tal-belt inżammet, frott il-proċess tar-rikostruzzjoni li twettaq b’ħila u reqqa liema bħalhom.

Referenzi

1. ^ Luciano Canepari, Verona, in Il DiPI – Dizionario di pronuncia italiana, Zanichelli, 2009, ISBN 978-88-08-10511-0.
2. ^ Bruno Migliorini et al., Scheda sul lemma "Verona", in Dizionario d'ortografia e di pronunzia, Rai Eri, 2007, ISBN 978-88-397-1478-7.
3. ^ "Bilancio demografico anno 2020 (dato provvisorio)., demo.istat.it". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
4. ^ "Camera di Commercio di Verona, pp. 7-8" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2020-06-28. Miġbur 2021-02-02. Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
5. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
6. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
7. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007, p. 120" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
8. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007, pp. 110-111" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
9. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 17.
10. ^ Notiziario della Banca Popolare di Verona, Verona, 1989, n. 1.
11. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 23.
12. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 24.
13. ^ Pierpaolo Brugnoli, Le strade di Verona, Roma, Newton Compton, 1999, ISBN 88-8289-025-2, p. 63.
14. ^ Notiziario della Banca Popolare di Verona, Verona, 1999, n. 2
15. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, pp. 15-17.
16. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 24, ISBN 978-88-908313-2-4.
17. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 30, ISBN 978-88-908313-2-4.
18. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 132, ISBN 978-88-908313-2-4.
19. ^ Luigi Beschi, Verona, in Enciclopedia dell'arte antica, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1966.
20. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 54-55, p. 74 u p. 86, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
21. ^ Alessandra Aspes, Il Veneto nell'antichità: preistoria e protostoria, Verona, Banca Popolare di Verona, 1984, p. 795, SBN IT\ICCU\VEA\0012431.
22. ^ Alessandra Aspes, Il Veneto nell'antichità: preistoria e protostoria, Verona, Banca Popolare di Verona, 1984, p. 800, SBN IT\ICCU\VEA\0012431.
23. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 134, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
24. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 132, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
25. ^ Plinju x-Xiħ. Naturalis Historia, libro III, 130.
26. ^ Tito Livio. Ab Urbe Condita, libro V, 35.
27. ^ Plutarku, De fortuna Romanorum, 12, 325.
28. ^ Ezio Buchi e Giuliana Cavalieri Manasse, Il Veneto nell'età romana, Verona, Banca Popolare di Verona, 1987, p. 15, SBN IT\ICCU\CFI\0077395.
29. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 143-144, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
30. ^ Lionello Puppi, Ritratto di Verona: lineamenti di una storia urbanistica, Verona, Banca Popolare di Verona, 1978, pp. 32-33, SBN IT\ICCU\VEA\0041968.
31. ^ Silvia Corbetta (a cura di), 1913-2013: Arena di Verona, Verona, Cariverona, 2013, p. 11, SBN IT\ICCU\PBE\0062496.
32. ^ Lionello Puppi, Ritratto di Verona: lineamenti di una storia urbanistica, Verona, Banca Popolare di Verona, 1978, p. 80, SBN IT\ICCU\VEA\0041968.
33. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 184, p. 190 u p. 196, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
34. ^ Andrea Castagnetti e Gian Maria Varanini, Il veneto nel medioevo: dai Comuni cittadini al predominio scaligero nella Marca, Verona, Banca Popolare di Verona, 1991, p. 6, ISBN 88-04-36999-X.
35. ^ Gian Piero Bognetti, Teodorico di Verona e Verona longobarda, capitale di regno, Padova, CEDAM, 1959, p. 376, SBN IT\ICCU\UBO\1792021.
36. ^ "INGV, I terremoti nella storia: Nel 1117 il più forte terremoto dell'area padana colpiva Verona e la pianura centro-occidentale, su ingvterremoti.com". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
37. ^ "(PDF) Enzo Boschi, Alberto Comastri e Emanuela Guidoboni, The "exceptional" earthquake of 3 January 1117 in the Verona area (northern Italy): a critical time review and detection of two lost earthquakes (lower Germany and Tuscany), in Journal of Geophysical Research, vol. 110, Washington, Diċembru 2005, p. 100". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
38. ^ Mario Carrara, Gli Scaligeri, Varese, Dall'Oglio, 1966, pp. 136-137, SBN IT\ICCU\SBL\0546240.
39. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 292, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
40. ^ Ettore Napione, Il corpo del principe: ricerche su Cangrande della Scala, Venezia, Marsilio, 2006, p. 30, SBN IT\ICCU\TO0\1525395.
41. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 312, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
42. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 320, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
43. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 323, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
44. ^ Pierpaolo Brugnoli e Arturo Sandrini, Architettura a Verona nell'età della Serenissima, Verona, Banca Popolare di Verona, 1988, p. 196, SBN IT\ICCU\CFI\0113116.
45. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 357, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
46. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 365-366, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
47. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 371-373, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
48. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 386, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
49. ^ Memorie della Rivoluzione di Verona nel 1797, di Antonio Maffei, p. 146.
50. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 406, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
51. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 31.
52. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 99.
53. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 91.
54. ^ Mario Carrara, Gli Scaligeri, Varese, Dall'Oglio, 1966, p. 24 u p. 70, SBN IT\ICCU\SBL\0546240.
55. ^ ""City of Verona" - UNESCO". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)