Azərbaycan  AzərbaycanLietuva  LietuvaMalta  Maltaශ්‍රී ලංකාව  ශ්‍රී ලංකාවTürkmenistan  TürkmenistanTürkiyə  TürkiyəУкраина  Украина
Appoġġ
www.datawiki.mt-mt.nina.az
  • Dar

Kreta kreta bil Grieg Κρήτη Modern Kríti ˈkriti Antik Krḗtē krɛ ːtεː hija l ikbar u l iżjed popolata fost il gżejjer Gri

Kreta

  • Paġna Ewlenija
  • Kreta
Kreta
www.datawiki.mt-mt.nina.azhttps://www.datawiki.mt-mt.nina.az

Kreta (/kreta/; bil-Grieg: Κρήτη, Modern: Kríti [ˈkriti], Antik: Krḗtē [krɛ̌ːtεː]) hija l-ikbar u l-iżjed popolata fost il-gżejjer Griegi, it-88 l-ikbar gżira fid-dinja u l-ħames l-ikbar gżira fil-Baħar Mediterran, wara Sqallija, , Ċipru u Korsika. Kreta tinsab madwar 160 kilometru (99 mil) fin-Nofsinhar tal-art kontinentali Griega, u madwar 100 kilometru (62 mil) fil-Lbiċ tal-. Kreta għandha erja ta' 8,450 km2 (3,260 mil kwadru) u kosta twila 1,046 kilometru (650 mil). Tikkonfina l-fruntiera tan-Nofsinhar tal-Baħar Eġew, bil-Baħar ta' Kreta (jew il-Baħar tat-Tramuntana ta' Kreta) lejn it-Tramuntana u l-Baħar Libjan (jew il-Baħar tan-Nofsinhar ta' Kreta) lejn in-Nofsinhar. Kreta tkopri 260 kilometru mill-Punent għal-Lvant iżda hija dejqa mit-Tramuntana għan-Nofsinhar, b'wisa' mifruxa fuq tliet lonġitudnijiet iżda fuq nofs latitudni biss.

Kreta
 Greċja
Amministrazzjoni
Stat sovranGreċja
Decentralized administration of GreeceAmministrazzjoni Deċentralizzata ta' Kreta
Administrative region of GreeceReġjun ta' Kreta
Ismijiet oriġinali Κρήτη
Ġeografija
Koordinati 35°18′35″N 24°53′36″E / 35.3097°N 24.8933°E / 35.3097; 24.8933Koordinati: 35°18′35″N 24°53′36″E / 35.3097°N 24.8933°E / 35.3097; 24.8933
Kreta
Kreta (Greece)
Superfiċjenti 8,335.88 kilometru kwadru
Għoli 2,456 m
Demografija
Popolazzjoni 623,065 abitanti (2011)
Informazzjoni oħra
Kodiċi tat-telefon 2821
Żona tal-Ħin UTC+2u UTC+3

Kreta u għadd ta' gżejjer u gżejriet ta' madwarha jikkostitwixxu r-Reġjun ta' Kreta (bil-Grieg: Περιφέρεια Κρήτης), li huwa l-iżjed fin-Nofsinhar fost it-13-il unità amministrattiva tal-ogħla livell tal-Greċja, u l-ħames l-iżjed popolat fost ir-reġjuni Griegi. Il-belt kapitali u l-ikbar belt tagħha hi , max-xatt tat-Tramuntana tal-gżira. Sal-2021, ir-reġjun kellu popolazzjoni ta' 624,408 ruħ. Il- jinsabu lejn il-Grigal ta' Kreta, filwaqt li l- jinsabu lejn it-Tramuntana, isseparati mill-Baħar ta' Kreta. Il- jinsabu lejn il-Grigal tar-reġjun.

Kreta kienet iċ-ċentru tal-ewwel ċivilizzazzjoni avvanzata, il-, mill-2700 sal-1420 Q.K. Iċ-ċivilizzazzjoni Minoana ġiet megħluba miċ-ċivilizzazzjoni ta' mill-art kontinentali Griega. Kreta iktar 'il quddiem ġiet immexxija minn Ruma, u mbagħad mill-Imperu Biżantin, mill-Għarab tal-Andalusija, mir-Repubblika Venezjana, u mill-Imperu Ottoman. Fl-1898, Kreta, wara li ċ-ċittadini tagħha riedu jingħaqdu mal-istat Grieg, kisbet l-indipendenza mill-Ottomani, u formalment saret l-Istat ta' Kreta. Kreta saret parti mill-Greċja f'Diċembru 1913.

Il-gżira fil-biċċa l-kbira tagħha hija muntanjuża, u n-natura tagħha hija definita minn katina muntanjuża għolja mill-Punent għal-Lvant. Din tinkludi l-ogħla punt ta' Kreta, il-Muntanja Ida, u l-katina muntanjuża tal-Muntanji Bojod (Lefka Ori) bi 30 quċċata 'l fuq minn 2,000 metru (6,600 pied) bħala altitudni u l-Fondoq ta' Samarià, Riżerva ta' Bijosfera Dinjija. Kreta tifforma parti sinifikanti mill-ekonomija u mill-wirt kulturali tal-Greċja, filwaqt li għandha t-traċċi kulturali tagħha stess ukoll (bħall-poeżija u l-mużika tagħha stess). L-ajruport ta' Nikos Kazantzakis f'Heraklion u l-ajruport ta' Daskalogiannis f' jaqdu lill-vjaġġaturi internazzjonali. Il-palazz tal-Minoani fi jinsab ukoll f'Heraklion.

Isem

L-iżjed referenzi bikrin għall-gżira ta' Kreta ġejjin minn testi mill-belt Sirjana ta' Mari u jmorru lura għas-seklu 18 Q.K., fejn issir referenza għall-gżira bħala Kaptara. Dan jiġi ripetut iktar 'il quddiem fir-reġistri Neo-Assirjani u fil-Bibbja (Caphtor). Bl-Eġizzjan tal-Qedem kienet magħrufa bħala Keftiu jew kftı͗w, li jissuġġerixxi isem Minoan simili għall-gżira.

L-isem attwali ta' Kreta jidher għall-ewwel darba fit-testi Griegi ta' Mycenae tas-seklu 15 Q.K., miktub bil-Lineari B, bil-kelmiet ke-re-te (*Krētes; bil-Grieg: Κρῆτες [krɛː.tes], il-plural ta' Κρής [krɛːs]) u ke-re-si-jo (*Krēsijos; bil-Grieg: Κρήσιος [krέːsios], "minn Kreta"). Bil-Grieg Antik, l-isem Kreta (Κρήτη) jidher għall-ewwel darba fl-Odissea ta' Omeru. L-etimoloġija tiegħu mhix magħrufa. Proposta partikolari ssostni li oriġina mill-kelma ipotetika Luwijana *kursatta (kursawar tfisser 'gżira', kursattar tfisser 'taqta', tiżloq'). Proposta oħra tissuġġerixxi li oriġina mill-kelma bil-Grieg Antik "κραταιή" (krataie̅), li tfisser qawwi jew b'saħħtu, għaliex Kreta kienet l-iżjed talassokrazija b'saħħitha fi żmien il-qedem.

Bil-Latin, isem il-gżira sar Creta. L-isem Għarbi oriġinali ta' Kreta kien Iqrīṭiš (bl-Għarbi: اقريطش < (τῆς) Κρήτης), iżda wara l-istabbiliment tal-Emirat ta' Kreta u l-istabbiliment tal-belt kapitali l-ġdida tiegħu f'ربض الخندق Rabḍ al-Ḫandaq (Heraklion moderna; bil-Grieg: Ηράκλειο, Irákleio), kemm il-belt kif ukoll il-gżira saru magħrufa bħala Χάνδαξ (Chandax) jew Χάνδακας (Chandakas), li minnu tnissel l-isem Latin, Taljan u Venezjan Candia, li mbagħad minnu oriġina l-isem Franċiż Candie u Ingliż Candy jew Candia. Taħt it-tmexxija Ottomana, bit-Tork Ottoman, Kreta kienet imsejħa Girit (كريد). Fil-Bibbja bl-Ebrajk, Kreta tissejjaħ (כְּרֵתִים) "kretim".

Ġeografija fiżika u klima

Kreta hija l-ikbar gżira fil-Greċjau l-ħames l-ikbar gżira fil-Baħar Mediterran. Tinsab fin-Nofsinhar tal-Baħar Eġew u tissepara l-Eġew mill-Baħar Libjan.

Morfoloġija tal-gżira

Il-gżira għandha għamla tawwalija: twila 260 kilometru (160 mil) mil-Lvant għall-Punent, wiesgħa 60 kilometru (37 mil) fl-usa' punt tagħha, u tidjieq saħansitra sa 12-il kilometru (7.5 mili) qrib Ierapetra. Kreta tkopri erja ta' 8,336 km2 (3,219-il mil kwadru), b'kosta ta' 1,046 kilometru (650 mil); lejn it-Tramuntana, tidħol fil-Baħar ta' Kreta (bil-Grieg: Κρητικό Πέλαγος); lejn in-Nofsinhar, tidħol fil-Baħar Libjan (bil-Grieg: Λιβυκό Πέλαγος); fil-Punent, tmiss mal-Baħar Mirtoan, u lejn il-Lvant mal-Baħar tal-Karpazji. Tinsab madwar 160 kilometru (99 mil) fin-Nofsinhar tal-art kontinentali Griega.

Hemm għadd ta' peniżoli u golfijiet fuq in-naħa tat-Tramuntana ta' Kreta, mill-Punent għal-Lvant dawn jinkludu: il-Peniżola ta' Gramvousa, il-Golf ta' Kissamos, il-Peniżola ta' Rodopos, il-Golf ta' Chania, il-Peniżola ta' Akrotiri, il-Bajja ta' Souda, il-Kap ta' Apokoronas, il-Golf ta' Almiros, il-Golf ta' Heraklion, il-Kap ta' Aforesmenos, il-Golf ta' Mirabello, il-Golf ta' Sitia u l-Peniżola ta' Sideros. Fuq in-naħa tan-Nofsinhar ta' Kreta hemm il-Golf ta' Messaras u l-Kap ta' Lithinon.

Muntanji u widien

Kreta hija muntanju'a, u n-natura tagħha hija definita minn katina muntanjuża għolja mill-Punent għal-Lvant, iffurmata minn sitt gruppi differenti ta' muntanji:

  • il-Muntanji Bojod jew Lefka Ori; 2,453 metru (8,048 pied);
  • il-Katina Muntanjuża ta' Idi (Psiloritis); 2,456 metru (8,058 pied);
  • il-Muntanji ta' Asterousia; 1,231 metru (4,039 pied);
  • Kedros; 1,777 metru (5,830 pied);
  • il-Muntanji ta' Dikti; 2,148 metru (7,047 pied);
  • Thrypti; 1,489 metru (4,885 pied).

Dawn il-muntanji jżewqu lil Kreta bil-widien, bħall-Wied ta' Amari, bil-promontorji għammiela, bħall-Promontorju ta' Lasithi, ta' Omalos u ta' Nidha; bl-għerien, bħal dawk ta' Gourgouthakas, Diktaion u Idaion (il-post tat-twelid tal-alla mitoloġiku Grieg antik Żews); u għadd ta' fniedaq.

Il-muntanji minn dejjem jispikkaw bħala karatteristika ewlenija distintiva tal-gżira, speċjalment minn żmien il-kitbiet tal-vjaġġaturi Romantiċi. Ċittadini kontemporanji ta' Kreta jagħmlu distinzjoni bejn iċ-ċittadini li jgħixu fil-baxx u dawk li jgħixu fl-għoli; dawk tal-ewwel isostnu li jirresjedu f'postijiet b'ambjent klimatiku u morali ogħla/aħjar. Skont il-legat tal-awturi Romantiċi, il-muntanji jitqiesu bħala li ddeterminaw ir-"reżistenza" tar-residenti kontra l-invażuri tal-imgħoddi, sikwit b'rabta mal-idea li ċ-ċittadini li kienu jgħixu fl-għoli kienu iktar "safja" f'termini ta' inqas żwiġijiet mal-okkupanti tal-gżira. Għar-residenti taż-żoni muntanjużi, bħal Sfakia fil-Punent ta' Kreta, il-muntanji aridi u mimlijin blat huma enfasizzati bħala element ta' kburija u spiss jitqabblu mal-muntanji allegatament b'ħamrija ratba ta' partijiet oħra tal-Greċja jew tad-dinja.

Fniedaq, xmajjar u lagi

Il-gżira għandha għadd ta' fniedaq, bħall-Fondoq ta' Samariá, il-Fondoq ta' Imbros, il-Fondoq ta' Kourtaliotiko, il-Fondoq ta' Ha, il-Fondoq ta' Platania, il-Fondoq tal-Mejtin (f'Kato Zakros, Sitia) u l-Fondoq ta' Richtis u l-Kaskata ta' Richtis f'Exo Mouliana, Sitia.

Ix-xmajjar ta' Kreta jinkludu x-xmajjar Geropotamos, Koiliaris, Anapodiaris, Almiros, Giofyros, Keritis u Megas Potamos. Fi Kreta hemm żewġ lagi biss tal-ilma ħelu: il-Lag ta' Kournas u l-Lag ta' Agia, u t-tnejn li huma jinsabu fl-unità reġjonali ta' Chania. Il-Lag ta' Voulismeni mal-kosta, f'Aghios Nikolaos, fl-imgħoddi kien lag tal-ilma ħelu iżda issa ngħaqad mal-baħar, f'Lasithi. Fi Kreta jeżistu wkoll tliet lagi artifiċjali li nħolqu bid-digi: il-lag tad-Diga ta' Aposelemis, il-lag tad-Diga ta' Potamos, u l-lag tad-Diga ta' Mpramiana.

Gżejjer tal-madwar

Għadd kbir ta' gżejjer, gżejriet u blat jinsab tul il-kosta ta' Kreta. Bosta jżuruhom it-turisti, filwaqt li wħud iżuruhom biss l-arkeologi u l-bijologi. Uħud huma protetti ambjentalment. Kampjun żgħir tal-gżejjer jinkludi:

  • Gramvousa (Kissamos, Chania), il-gżira tal-pirati faċċata tal-laguna ta' Balo;
  • Elafonisi (Chania), fejn seħħ nawfraġju u massakru Ottoman;
  • Chrysi (Ierapetra, Lasithi), li tospita l-ikbar foresta naturali tal-ġniebru Juniperus macrocarpa fl-Ewropa;
  • Paximadia (Agia Galini, Rethymno), fejn twieldu d-divinità maskili Apollo u d-divinità femminili ;
  • il-forti Venezjan u l-kolonja tal-lebbrużi f'Spinalonga, faċċata tal-bajja u l-ilmijiet baxxi ta' Elounda (Agios Nikolaos, Lasithi);
  • Dionysades, li huma l-gżejjer f'reġjun protett ambjentalment flimkien mal-foresta tal-Bajja tal-Palm fil-muniċipalità ta' Sitia, Lasithi.

Lil hinn mill-kosta tan-Nofsinhar, il-gżira ta' Gavdos tinsab 26 mil nawtiku (48 kilometru) fin-Nofsinhar ta' Hora Sfakion u hija l-iżjed punt fin-Nofsinhar tal-Ewropa.

Klima

Kreta tinsab qalb żewġ żoni klimatiċi, il-Mediterran u l-klima semiarida, għalkemm fil-biċċa l-kbira għandha klima Mediterranja. B'hekk, il-klima ta' Kreta hija primarjament klima Mediterranja bi sjuf sħan (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: Csa) filwaqt li xi żoni fin-Nofsinhar u fil-Lvant għandhom klima sħuna u semiarida (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: BSh). L-elevazzjonijiet iktar għoljin jaqgħu fil-kategorija klimatika Mediterranja bi sjuf kemxejn sħan (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen:Csb), filwaqt li l-qċaċet muntanjużi (>2,000 metru) għandhom klima Mediterranja bi sjuf kesħin (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen:Csc) jew klima kontinentali (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: Dfb jew Dfc). L-atmosfera tista' tkun pjuttost umduża, skont il-prossimità tal-baħar, filwaqt li x-xtiewi jkunu pjuttost miti. Il-borra hija komuni fil-muntanji bejn Novembru u Mejju, iżda qajla tinżel fiż-żoni iktar baxxi.

Il-kosta tan-Nofsinhar, inkluż il-Pjanura ta' Mesara u l-Muntanji ta' Asterousia, għandha żona klimatika tat-Tramuntana tal-Afrika, u b'hekk tgawdi iktar jiem xemxin u temperaturi għoljin is-sena kollha. Hemmhekk, is-siġar tal-palm bit-tamal jagħtu l-frott, u l-ħuttaf jibqgħu hemm is-sena kollha u ma jpassux lejn l-Afrika. Ir-reġjun għammiel madwar Ierapetra, fil-Lbiċ tal-gżira, għandu produzzjoni agrikola s-sena kollha, bi ħxejjex u bi frott tas-sajf prodotti fis-serer matul ix-xitwa. Fil-Punent ta' Kreta (il-provinċja ta' Chania) tinżel ferm iktar xita u l-ħamrija ta' hemmhekk tesperjenza iktar erożjoni meta mqabbla mal-Lvant ta' Kreta.

It-temperaturi annwali medji jlaħħqu l-21.0°C fin-Nofsinhar ta' Kreta. Kreta għandha r-rekord għall-ogħla temperaturi li qatt ġew irreġistrati fl-Ewropa f'Ottubru, f'Novembru, f'Jannar u fi Frar mill-impjanti tal-Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija. Skont is-Servizz Meteoroloġiku Nazzjonali Elleniku, in-Nofsinhar ta' Kreta tesperjenza l-iktar xemx fil-Greċja b'iktar minn 3,257 siegħa ta' xemx fis-sena.

Data klimatika għal Heraklion 1955-2010 (HNMS)
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 29.9

(85.8)

28.8

(83.8)

34.0

(93.2)

37.5

(99.5)

38.0

(100.4)

41.3

(106.3)

43.6

(110.5)

44.5

(112.1)

39.5

(103.1)

37.0

(98.6)

32.8

(91.0)

28.5

(83.3)

44.5

(112.1)

Temp. għolja medja f'°C (°F) 15.3

(59.5)

15.5

(59.9)

17.0

(62.6)

20.1

(68.2)

23.6

(74.5)

27.3

(81.1)

28.9

(84.0)

28.8

(83.8)

26.6

(79.9)

23.6

(74.5)

20.2

(68.4)

17.1

(62.8)

22.0

(71.6)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) 12.1

(53.8)

12.2

(54.0)

13.6

(56.5)

16.6

(61.9)

20.4

(68.7)

24.5

(76.1)

26.4

(79.5)

26.3

(79.3)

23.7

(74.7)

20.3

(68.5)

16.8

(62.2)

13.8

(56.8)

18.9

(66.0)

Temp. baxxa medja f'°C (°F) 9.1

(48.4)

8.9

(48.0)

9.8

(49.6)

12.0

(53.6)

15.1

(59.2)

19.2

(66.6)

21.9

(71.4)

22.0

(71.6)

19.5

(67.1)

16.7

(62.1)

13.5

(56.3)

10.9

(51.6)

14.9

(58.8)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) 0.0

(32.0)

−0.8

(30.6)

0.3

(32.5)

4.2

(39.6)

6.0

(42.8)

12.2

(54.0)

14.5

(58.1)

16.6

(61.9)

12.0

(53.6)

8.7

(47.7)

4.2

(39.6)

2.4

(36.3)

−0.8

(30.6)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 91.0

(3.58)

69.0

(2.72)

53.4

(2.10)

28.2

(1.11)

13.4

(0.53)

2.9

(0.11)

0.8

(0.03)

0.9

(0.04)

16.7

(0.66)

59.4

(2.34)

59.6

(2.35)

85.6

(3.37)

480.9

(18.94)

Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni 16.0 13.6 11.4 7.6 4.6 1.3 0.3 0.5 2.8 7.5 10.6 15.2 91.4
Umdità relattiva medja (%) 68.4 66.4 65.9 62.3 61.2 57.0 57.1 59.1 61.9 65.7 67.9 68.3 63.4
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar 119.9 132.3 181.5 234.8 298.5 356.2 368.3 343.5 275.8 206.9 145.5 115.4 2,778.6
Sors 1: HNMS
Sors 2: meteo-climat (estremi)
Data klimatika għal Lentas
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 21.9

(71.4)

25.2

(77.4)

24.2

(75.6)

29.7

(85.5)

36.7

(98.1)

39.6

(103.3)

43.3

(109.9)

42.7

(108.9)

36.7

(98.1)

33.2

(91.8)

27.2

(81.0)

23.3

(73.9)

43.3

(109.9)

Temp. għolja medja f'°C (°F) 16.3

(61.3)

16.7

(62.1)

17.9

(64.2)

21.3

(70.3)

24.8

(76.6)

29.0

(84.2)

33.0

(91.4)

32.8

(91.0)

29.7

(85.5)

25.7

(78.3)

22.0

(71.6)

18.2

(64.8)

24.0

(75.1)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) 13.8

(56.8)

14.1

(57.4)

15.2

(59.4)

18.2

(64.8)

21.6

(70.9)

25.6

(78.1)

29.4

(84.9)

29.4

(84.9)

26.6

(79.9)

22.9

(73.2)

19.4

(66.9)

15.8

(60.4)

21.0

(69.8)

Temp. baxxa medja f'°C (°F) 11.3

(52.3)

11.6

(52.9)

12.4

(54.3)

15.1

(59.2)

18.3

(64.9)

22.2

(72.0)

25.8

(78.4)

26.1

(79.0)

23.5

(74.3)

20.0

(68.0)

16.9

(62.4)

13.3

(55.9)

18.0

(64.5)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) 2.3

(36.1)

2.3

(36.1)

3.9

(39.0)

7.8

(46.0)

12.8

(55.0)

16.3

(61.3)

20.8

(69.4)

22.3

(72.1)

15.2

(59.4)

14.3

(57.7)

10.2

(50.4)

5.3

(41.5)

2.3

(36.1)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 82.2

(3.24)

61.7

(2.43)

41.1

(1.62)

13.6

(0.54)

8.8

(0.35)

5.4

(0.21)

0.1

(0.00)

1.1

(0.04)

10.3

(0.41)

30.2

(1.19)

45.1

(1.78)

61.0

(2.40)

360.6

(14.21)

Sors: Bullettini ta' kull xahar tal-Osservatorju Nazzjonali ta' Ateni (Diċembru 2011-Jannar 2024) u tal-Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija.

Ġeografija umana

Kreta hija l-iżjed gżira popolata fil-Greċja, b'popolazzjoni ta' iktar minn 600,000 ruħ. Bejn wieħed u ieħor 42 % jgħixu fil-bliet u fl-irħula prinċipali ta' Kreta, filwaqt li 45 % jgħixu fiż-żoni rurali.

Amministrazzjoni

Kreta flimkien mal-gżejjer tal-madwar tagħha tifforma r-Reġjun ta' Kreta (bil-Grieg: Περιφέρεια Κρήτης, Periféria Krítis, [periˈferia ˈkritis]), wieħed mit-13-il reġjun tal-Greċja li ġew stabbiliti bir-riforma amministrattiva tal-1987. Fil-qafas tal-pjan ta' Kallikratis tal-2010, is-setgħat u l-awtorità tar-reġjuni ġew ridefiniti u estiżi. Ir-reġjun huwa bbażat f'Heraklion u huwa maqsum f'erba' unitajiet reġjonali (prefetturi ta' qabel il-pjan ta' Kallikratis). Mill-Punent għal-Lvant dawn huma: Chania, Rethymno, Heraklion u Lasithi. Dawn huma maqsuma mill-ġdid f'24 muniċipalità.

Mill-1 ta' Jannar 2011, il-gvernatur reġjonali huwa Stavros Arnaoutakis tal-Moviment Soċjalista Pan-Elleniku. Ġie elett għall-ewwel darba fl-2010, u reġa' ġie elett fl-2014, fl-2019 u fl-2023.

Bliet

Heraklion hija l-ikbar belt u l-belt kapitali ta' Kreta, b'iktar minn kwart tal-popolazzjoni tal-gżira. Chania kienet il-belt kapitali sal-1971. Il-bliet prinċipali huma:

  • Heraklion (Iraklion jew Candia) (144,422 abitant);
  • Chania (Haniá) (88,525 abitant);
  • Rethymno (34,300 abitant);
  • Ierapetra (23,707 abitanti);
  • Agios Nikolaos (20,679 abitant);
  • Sitia (14,338 abitant).

Demografija

Skont id-data uffiċjali taċ-ċensiment mill-Awtorità Ellenika tal-Istatistika, il-popolazzjoni tar-reġjun żdiedet b'1,343 ruħ bejn l-2011 u l-2021, b'żieda ta' 0.22 %. Il-gżira tospita 308,608 raġel u 315,800 mara, jiġifieri 49.4 % u 50.6 % tal-popolazzjoni, rispettivament.

Popolazzjoni ta' Kreta skont l-ELSTAT
Kreta 1981 1991 2001 2011 2021
Popolazzjoni 502,165 540,054 601,131 623,065 624,408
Bidla --- --- --- +7.27 % +10.7 % +3.58 % +0.22 %

Il-gżira hija maqsuma f'erba' unitajiet reġjonali: Heraklion, Rethymno, Chania u Lasithi.

Unitajiet reġjonali ta' Kreta skont il-popolazzjoni skont l-ELSTAT
Unità Reġjonali Popolazzjoni (2021) Bidla bejn l-2011 u l-2021 (%)
Heraklion 305,017 -0.2 %
Lasithi 77,819 +3.2 %
Rethymno 84,866 -0.9 %
Chania 156,706 +0.1 %

Ekonomija

L-ekonomija ta' Kreta hija bbażata l-iktar fuq is-servizzi u t-turiżmu. Madankollu, l-agrikoltura taqdi rwol importanti wkoll u Kreta hija waħda mill-ftit gżejjer Griegi awtosuffiċjenti anke mingħajr l-industrija tat-turiżmu. L-ekonomija bdiet tinbidel b'mod ċar matul is-snin 70 tas-seklu 20 malli t-turiżmu beda jikseb l-importanza. Għalkemm l-enfasi tibqa' fuq l-agrikoltura u t-trobbija tal-annimali, minħabba l-klima u l-art tal-gżira, kien hemm tnaqqis kbir fil-manifattura, u tkabbir żgħir fl-industriji tas-servizzi (l-iktar b'rabta mat-turiżmu). It-tliet setturi kollha tal-ekonomija ta' Kreta (l-agrikoltura/it-trobbija tal-annimali, l-ipproċessar/l-ippakkjar, is-servizzi), huma marbuta direttament u b'mod interdipendenti. Il-gżira għandu introjtu per capita ferm ogħla mill-medja Griega, filwaqt li l-qgħad ilaħħaq madwar 4 %, jiġifieri 15 % tal-pajjiż kollu.

Bħal f'bosta reġjuni oħra tal-Greċja, il-vitikultura u l-għelieqi bis-siġar taż-żebbuġ huma sinifikanti; jitħawwlu wkoll siġar tal-larinġ, taċ-ċitru u tal-avokado. Sa dan l-aħħar kien hemm restrizzjonijiet fuq l-importazzjoni tal-banana lejn il-Greċja, għaldaqstant il-banana kienet titkabbar fuq il-gżira, l-iktar fis-serer. Il-prodotti tal-ħalib huma importanti għall-ekonomija lokali u hemm għadd ta' speċjalitajiet ta' ġobon, bħall-mizithra, l-anthotyros u l-kefalotyri.

20 % tal-inbid Grieg jiġi prodott fi Kreta, l-iktar fir-reġjun ta' Peza.

Il-Prodott Domestiku Gross (PDG) tar-reġjun kien ta' €9.4 biljun fl-2018, jiġifieri 5.1 % tal-output ekonomiku tal-Greċja. Il-PDG per capita aġġustat skont is-setgħa tal-akkwist kien ta' €17,800 jew 59 % tal-medja tal-EU27 fl-istess sena. Il-PDG għal kull impjegat kien ta' 68 % tal-medja tal-Unjoni Ewropea. Kreta hija r-reġjun fil-Greċja bil-ħames l-ogħla PDG per capita.

Infrastruttura tat-trasport

Ajruporti

Il-gżira għandha tliet ajruporti sinifikanti, l-ajruport ta' Nikos Kazantzakis f'Heraklion, l-ajruport ta' Daskalogiannis f'Chania u l-ajruport iż-żgħir ta' Sitia. L-ewwel żewġ ajruporti jaqdu r-rotot internazzjonali, u jservu bħala l-ajruporti prinċipali għall-vjaġġturi lejn il-gżira u minnha. Inbeda x-xogħol biex l-ajruport ta' Heraklion jiġi sostitwit b'ajruport ġdid f'Kasteli, li attwalment huwa bażi tal-forzi tal-ajru, u l-ajruport il-ġdid ta' Kasteli mistenni jiftaħ sal-2027.

Laneċ

Il-gżira hija moqdija sew bil-laneċ, l-iktar minn Piraeus, permezz ta' kumpaniji tal-laneċ bħal Linji Minoani u l-Linji ANEK b'kollegamenti mal-Gżejjer Ċikladi u d-Dodekaniżi. Seajets topera wkoll rotot lejn iċ-Ċikladi.

Il-portijiet prinċipali mill-Punent għal-Lvant huma f'Kissamos (kollegament tal-laneċ mal-Peloponniżi), Souda (Chania), Rethymno, Heraklion (kollegamenti tal-laneċ maċ-Ċikladi), Agios Nikolaos u Sitia (kollegament mad-Dodekaniżi).

Toroq

Il-biċċa l-kbira ta' Kreta hija moqdija b'network ta' toroq. Attwalment awtostrada moderna qed tiġi mmodernizzata tul il-kosta tat-Tramuntana li tikkollega l-erba' bliet ewlenin (l-Awtostrada 90), is-sezzjonijiet li jevitaw il-bliet prinċipali (Heraklion sa Malia, Rethymno, Chania sa Kolymvari) huma skont l-istandard tal-awtostradi, filwaqt li s-sezzjonijiet bejniethom, u fil-Punent ta' Kissamos u fil-Lvant ta' Sitia, għandhom jitlestew sal-2028. Kollegament se jintużaw ukoll sal-ajruport internazzjonali l-ġdid ta' Kasteli.

Barra minn hekk, studju tal-Unjoni Ewropea ntuża għall-promozzjoni ta' awtostrada moderna biex tikkollega l-partijiet tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-gżira permezz ta' mina. L-istudju jinkludi sezzjoni ta' 15.7-il kilometru (9.8 mili) ta' toroq bejn il-villaġġi ta' Agia Varvara u ta' Agia Deka fi Kreta ċentrali. Is-sezzjoni l-ġdid tat-triq tifforma parti mir-rotta bejn Messara fin-Nofsinhar u l-ikbar belt ta' Kreta, Heraklion, li tospita l-ikbar ajruport tal-gżira u kollegamenti tal-laneċ mal-art kontinentali tal-Greċja.

Ferroviji

Barra minn hekk, matul is-snin 30 tas-seklu 20 kien hemm linja ferrovjarja industrijali b'gejġ dejjaq f'Heraklion, minn Giofyros fin-naħa tal-Punent tal-belt sal-port. Issa ma hemm l-ebda linja ferrovjarja fi Kreta. Il-gvern qed jippjana l-kostruzzjoni ta' linja ferrovjarja minn Chania sa Heraklion li tgħaddi minn Rethymno.

Żvilupp

Is-settur tal-kostruzzjoni fi Kreta ma ntlaqatx ħażin matul il-pandemija tal-COVID-19 u ħa rankatura tajba fil-perjodu ta' rkupru ta' wara r-reċessjoni. L-infiq totali tal-kostruzjoni rkupra u huwa mistenni jilħaq livell għoli rekord (madwar 8 % ogħla mil-livelli medji tal-2019), li jindika tkabbir konsistenti fil-proġetti tal-kostruzzjoni u fl-investimenti fil-proprjetà immobbli fi Kreta. L-evoluzzjoni tas-settur privat fi Kreta huwa marbut mill-qrib mad-domanda għall-investimenti marbuta mat-turiżmu. Barra minn hekk, l-irkupru tat-turiżmu mistenni jwassal iktar tkabbir fil-prezzijiet tal-akkomodazzjoni u fid-domanda għall-kirjiet.

Il-gazzetti rrapportaw li l-Ministeru għas-Settur Marittimu Merkantili jinsab lest li jappoġġa l-ftehim bejn il-Greċja, il-Korea t'Isfel, il-Portijiet ta' Dubai u ċ-Ċina għall-kostruzzjoni ta' port internazzjonali kbir tal-kontejners u żona ta' kummerċ ħieles fin-Nofsinhar ta' Kreta qrib Tympaki; il-pjan hu li jiġu esproprjati 850 ettaru (2,100 akru) ta' artijiet. Il-port kapaċi jiflaħ għal żewġ miljun kontejner fis-sena, iżda l-proġett ma ntlaqax b'mod universali minħabba l-impatt ambjentali, ekonomiku u kulturali tiegħu. Minn Jannar 2013, il-proġett għadu ma ġiex ikkonfermat, għalkemm qed tiżdied il-pressjoni biex jiġi approvat, minħabba s-sitwazzjoni ekonomika diffiċli tal-Greċja.

Hemm pjanijiet għal kejbils taħt l-ilma mill-art kontinentali tal-Greċja sa Iżrael u l-Eġittu, billi jgħaddu minn Kreta u Ċipru: l-Interkonnettur Ewro-Afrikan u l-Interkonnettur Ewro-Asjatiku. Dawn ikollhom l-għan li jikkollegaw lil Kreta elettrikament mal-art kontinentali tal-Greċja, u b'hekk itemmu l-iżolament enerġetiku ta' Kreta. Attwalment il-Greċja tkopri d-differenza fil-kostijiet tal-elettriku għal Kreta ta' madwar €300 miljun fis-sena.

Storja

Fil-perjodi aħħarin tan-Neolitiku u ta' Żmien il-Bronż, taħt it-tmexxija tal-Minoani, Kreta kellha ċivilizzazzjoni żviluppata u litterata ferm. Sfat taħt it-tmexxija ta' diversi entitajiet tal-Greċja antika, l-Imperu Ruman, l-Imperu Biżantin, l-Emirat ta' Kreta, ir-Repubblika ta' Venezja u l-Imperu Ottoman. Wara perjodu qasir ta' indipendenza (1897–1913) taħt gvern proviżorju ta' Kreta, ingħaqdet mar-Renju tal-Greċja. Ġiet okkupata mill-Ġermanja matul it-Tieni Gwerra Dinjija.

Preistorja

L-għodod tal-ġebel jissuġġerixxu li l-antenati tal-bniedem żaru l-gżira ta' Kreta saħansitra 130,000 sena ilu, iżda ma hemm l-ebda evidenza ta' insedjament permanenti fuq il-gżira san-Neolitiku, għall-ħabta tas-7,000 Q.K. L-insedjamenti li jmorru lura għan-Neolitiku ta' qabel il-bċejjeċ taċ-ċeramika fis-seba millenju Q.K., kienu jrabbu l-bhejjem, in-nagħaġ, il-mogħoż, il-ħnieżer u l-klieb, u kienu jkunu jistgħu jkabbru wkoll iċ-ċereali u l-legumi; fi Knossos tal-qedem kien hemm wieħed mis-siti Neolitiċi ewlenin (imbagħad tal-Minoani). Insedjamenti Neolitiċi oħra jinkludu dawk ta' Kephala, Magasa u Trapeza.

Ċivilizzazzjoni Minoana

Matul Żmien il-Bronż, Kreta kienet iċ-ċentru taċ-ċivilizzazzjoni Minoana, magħrufa għall-arti tagħha, is-sistemi tal-kitba tagħha bħal-Lineari A, u għall-kumplessi enormi tal-bini, inkluż il-Palazz ta' Knossos. L-ekonomija tagħha gawdiet minn network kummerċjali madwar il-biċċa l-kbira tal-Mediterran, u l-influwenza kulturali Minoana kienet estiża sa Ċipru, Canaan u l-Eġittu. Xi studjużi spekulaw li leġġendi bħal dik tal-minotawru għandhom bażi storika għal żmien il-Minoani.

Ċivilizzazzjoni ta' Mycenae

Fl-1420 Q.K., iċ-ċivilizzazzjoni Minoana ġiet sostitwita miċ-ċivilizzazzjoni ta' Mycenae mill-art kontinentali tal-Greċja. L-eqdem kampjuni ta' kitba bil-lingwa Griega, kif identifikati minn , huma l-arkivju tal-Lineari B minn Knossos, li jmorru lura għall-ħabta tal-1425–1375 Q.K.

Perjodu Arkajku u Klassiku

Wara tmiem Żmien il-Bronż, Kreta ġiet insedjata minn mewġiet ġodda ta' Griegi mill-art kontinentali. Għadd ta' bliet-stati żviluppaw fil-perjodu Arkajku. Kien hemm kuntatt limitat mal-art kontinentali Griega, u l-istorjografija Griega ma turix wisq interess fi Kreta, u fil-fatt ma tantx hemm sorsi letterarji.

Matul is-sekli 6 sa 4 Q.K., Kreta min-naħa l-oħra kienet ħielsa għalkollox mill-gwerer. Il-kodiċi ta' Gortyn (is-seklu 5 Q.K.) huwa evidenza ta' kif id-dritt ċivili kkodifikat stabbilixxa bilanċ bejn is-setgħa aristokratika u d-drittijiet ċivili.

Fl-aħħar tas-seklu 4 Q.K., l-ordni aristokratiku beda jisfaxxa minħabba l-ġlied endemiku fost l-elit, u l-ekonomija ta' Kreta ddgħajfet minn gwerer twal bejn il-bliet-stati. Matul is-seklu 3 Q.K., Gortyn, Kydonia (Chania), Lyttos U Polyrrhenia sfidaw il-primazija ta' Knossos tal-qedem.

Filwaqt li l-bliet baqgħu jissieltu kontra xulxin, ġew mistiedna fil-familji fewdali tagħhom setgħat tal-art kontinentali bħal u r-rivali tagħha Rodi u l-Eġittu taħt it-tmexxija tat-Tolomej. Fil-220 Q.K. il-gżira ġiet ittormentata minn gwerra bejn żewġ koalizzjonijiet rivali tal-bliet. B'hekk, ir-re Maċedonu kiseb l-eġemonija fuq Kreta li damet sal-aħħar tal-Gwerra ta' Kreta (205–200 Q.K.), meta ċ-ċittadini ta' Rodi opponew it-tlugħ ta' Maċedon u r-Rumani bdew jindaħlu fl-affarijiet ta' Kreta.

Fis-seklu 2 Q.K., Ierapytna (Ierapetra) kisbet is-supremazija fil-Lvant ta' Kreta.

Tmexxija Rumana

Kreta kienet involuta fil-Gwerer Mithridatiċi, u inizjalment irreżistiet attakk mill-Ġeneral Ruman Marcus Antonius Creticus fil-71 Q.K. Minkejja dan, wara saret kampanja militari feroċi ta' tliet snin taħt Quintus Caecilius Metellus, mgħammar bi tliet leġjuni. Kreta nħakmet minn Ruma fid-69 Q.K., u b'hekk Metellus ingħata t-titlu ta' "Creticus". Gortyn saret il-belt kapitali tal-gżira, u Kreta saret provinċja Rumana, flimkien maċ-Ċirenajka, u din issejħet Creta et Cyrenaica. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jissuġġerixxu li Kreta taħt it-tmexxija Rumana gawdiet minn prosperità u iktar konnettività ma' partijiet oħra tal-imperu. Fis-seklu 2 W.K., mill-inqas tlett ibliet fi Kreta (Lyttos, Gortyn, Hierapytna) ingħaqdu fil-Panhellenion, grupp ta' bliet Griegi stabbiliti mill-imperatur . Meta reġa' qasam l-imperu, Kreta tpoġġiet flimkien ma' Cyrene fid-djoċesi ta' Moesia, u iktar 'il quddiem tpoġġiet minn fid-djoċesi tal-Maċedonja.

Imperu Biżantin – l-ewwel perjodu

Kreta ġiet isseparata miċ-Ċirenajka għall-ħabta tal-297. Baqgħet provinċja fi ħdan in-nofs tal-Lvant tal-Imperu Ruman, spiss magħruf bħala l-Imperu Ruman tal-Lvant (Biżantin), wara l-istabbiliment tat-tieni belt kapitali f'Kostantinopli minn Kostantinu fit-330. Kreta ġiet soġġetta għal attakk mill- fl-467, għat-terremoti kbar tat-365 u tal-415, għal attakk mis-Slavi fis-623, għal attakki mill-Għarab fis-654 u fis-snin 70 tas-seklu 7, u mill-ġdid fis-seklu 8. Għall-ħabta tas-732, l-imperatur l-Isawrjan ittrasferixxa l-gżira mill-ġurisdizzjoni tal-Papa għal dik tal-Patriarkat ta' Kostantinopli.

Tmexxija Għarbija

Fis-snin 20 tas-seklu 9, wara 900 sena bħala gżira Rumana, Kreta nħatfet mill-Muwallad tal-Andalusija mmexxija minn , li stabbilixxa l-Emirat ta' Kreta. Il-Biżantini varaw kampanja militari li permezz tagħha kisbu l-biċċa l-kbira tal-gżira lura fit-842 u fit-843 taħt Theoktistos. Kampanji militari Biżantini oħra fid-911 u fid-949 ma kellhomx suċċess. Fid-960–961, il-kampanja militari ta' reġgħet daħħlet lil Kreta fl-Imperu Biżantin, wara seklu u nofs ta' kontroll Għarbi.

Imperu Biżantin – it-tieni perjodu

Fid-961, Nikephoros Phokas reġa' stabbilixxa t-tmexxija Biżantina fuq il-gżira wara li keċċa lill-Għarab. Saru sforzi estensivi ta' konverżjoni tal-popolin, immexxija minn Ġwanni Xenos u Nikon "il-Metanoeit". Il-ħakma mill-ġdid ta' Kreta kienet kisba ewlenija għall-Biżantini, għaliex stabbiliet mill-ġdid il-kontroll Biżantin fuq ix-xtut tal-Eġew u naqqset it-theddida tal-pirati Saraċeni, li għalihom Kreta kienet serviet bħala bażi għall-operat tagħhom.

Fl-1204, ir-Raba' Kruċjata wasslet għall-ħtif u għas-serq tar-rikkezzi tal-kapitali imperjali ta' Kostantinopli. Inizjalment Kreta ngħatat lill-ġellied ewlieni tal-Kruċjati meta nqasmu t-territorji mirbuħa. Madankollu, Bonifazju bigħ il-jedd tiegħu lir-Repubblika ta' Venezja, li l-qawwiet tagħha kienu jiffurmaw il-maġġoranza tal-Kruċjata. Ir-rivali ta' Venezja, ir-Repubblika ta' Ġenova, ħatfet il-gżira minnufih u Venezja ma rnexxilhiex tikseb il-kontroll ta' Kreta bħala kolonja qabel l-1212.

Tmexxija Venezjana

Mill-1212, matul it-tmexxija Venezjana, li damet għal iktar minn erba' sekli, kien hemm Rinaxximent fil-gżira kif joħroġ fid-dieher mix-xogħlijiet artistiċi ta' dak iż-żmien. Magħrufa bħala l-Iskola ta' Kreta jew l-Arti Post-Biżantina, din kienet fost l-aħħar rimjiet tat-tradizzjonijiet artistiċi tal-imperu. Din kienet tinkludi lill-pittur u lill-kittieba (1645–1707), (professur għall-ħabta tal-1652–1720), (għall-ħabta tal-1665–1721) u .

Taħt it-tmexxija tal-Venezjani Kattoliċi, il-belt ta' Candia kienet rinomata bħala l-aqwa belt iffortifikata tal-Lvant tal-Mediterran. It-tliet fortijiet prinċipali kienu jinsabu f'Gramvousa, fi Spinalonga u f'Fortezza f'Rethymnon. Fortifikazzjonijiet oħra jinkludu l-fortizza ta' Kazarma f'Sitia u Frangokastello fi Sfakia.

Fl-1492, il-Lhud imkeċċija minn Spanja marru jgħixu fil-gżira. Fl-1574–1577, Kreta kienet taħt it-tmexxija ta' bħala Provveditur Ġenerali, Sindku u Inkwiżitur. Skont l-artiklu tal-1942 ta' Starr, it-tmexxija ta' Giacomo Foscarini kien żmien ikrah għal-Lhud u għall-Griegi. Taħt it-tmexxija tiegħu, dawk li ma kinux Kattoliċi kellhom iħallsu taxxi għoljin u ma jingħatawx għotjiet finanzjarji. Fl-1627 kien hemm 800 Lhudi fil-belt ta' Candia, madwar seba' fil-mija tal-popolazzjoni tal-belt. kien id-Doge ta' Venezja matul dan iż-żmien.

Tmexxija Ottomana

L-Ottomani ħakmu lil Kreta (Girit Eyâleti) fl-1669, wara l-assedju ta' Candia. Bosta ċittadini Griegi ta' Kreta ħarbu lejn reġjuni oħra tar-Repubblika ta' Venezja wara l-Gwerer bejn l-Ottomani u l-Venezjani, u wħud saħansitra marru tajjeb bħall-familja ta' (għall-ħabta tal-1733–1824) li mar jgħix fid-Dalmazja minn Kreta fl-1669.

Il-preżenza Iżlamika fuq il-gżira, apparti mill-perjodu qasir tal-okkupazzjoni tal-Għarab, issaħħet mill-ħakma Ottomana. Il-biċċa l-kbira tal-Musulmani minn Kreta kienu kkonvertiti Griegi lokali li kien jitkellmu bil-Grieg ta' Kreta, iżda skont il-kuntest politiku tal-19 fil-gżira, dawn kienu meqjusa bħala Torok mill-popolazzjoni Kristjana. L-istimi kontemporanji jvarjaw, iżda lejliet il-Gwerra tal-Indipendenza Griega (1830), saħansitra 45 % tal-popolazzjoni tal-gżira jaf kienu Musulmani. Għadd ta' ordnijiet Sufisti kienu mifruxa mal-gżira kollha, lu -ordni ta' Bektashi kienu l-iżjed prevalenti, b'mill-inqas ħames tekkes. Bosta Torok ta' Kreta ħarbu minn Kreta minħabba l-irvellijiet, u marru jgħixu fit-Turkija, f'Rodi, fis-Sirja, fil-Libja u f'inħawi oħra. Sal-1900, 11 % tal-gżira kienu Musulmani. Dawk li kien fadal ġew rilokati fl-iskambju tal-popolazzjoni tal-1924 bejn il-Greċja u t-Turkija.

Matul l-Għid tal-1770, inbeda rivolta kontra t-tmexxija Ottomana fi Kreta li nbdiet mill-flotta ta' Orlov li qatt ma waslet għad-destinazzhjoni tagħha. Daskalogiannis eventwalment ċeda lill-awtoritajiet Ottomani.

Matul il-gwerra Griega għall-indipendenza, is-Sultan għadda t-tmexxija ta' Kreta f'idejn il-mexxej tal-Eġittu bi skambju għall-appoġġ militari tiegħu. Sussegwentement Kreta tħalliet barra l-istat Grieg il-ġdid li ġie stabbilit skont il-Protokoll ta' Londra tal-1830. L-amministrazzjoni tagħha f'idejn Muhammad Ali ġiet ikkonfermata fil-Konvenzjoni ta' Kütahya tal-1833, iżda t-tmexxija Ottomana diretta ġiet stabbilita mill-ġdid mill-Konvenzjoni ta' Londra tat-3 ta' Lulju 1840.

Heraklion kienet imdawra bi swar u b'bastjuni għoljin u sas-seklu 17 ġiet estiża lejn il-Punent u lejn in-Nofsinhar. L-iżjed żona lussuża tal-belt kienet in-naħa tal-Grigal fejn kien ikun hemm l-elit. Il-belt kienet ingħatat isem ieħor taħt it-tmexxija tal-Ottomani, "il-belt vojta". Il-politika urbana li l-Ottomani applikaw għal Candia kienet maqsuma fi tnejn. L-ewwel approċċ kien dak tal-għotjiet reliġjużi. B'hekk l-elit Ottomani kellhom jikkontribwixxu għall-kostruzzjoni u għar-riabilitazzjoni tal-belt irvinata. L-approċċ l-ieħor kien li tiżdied il-popolazzjoni u li jiżdied id-dħul urban permezz tal-bejgħ tal-proprjetajiet urbani. Skont (2001) kien hemm bosta rekords ta' tranżazzjonijiet tal-proprjetà immobbli matul it-tmexxija Ottomana. Fil-belt vojta, il-minoranzi ngħataw drittijiet ugwali fix-xiri tal-proprjetà. Il-Kristjani u l-Lhud ukoll setgħu jixtru u jbigħu fis-suq tal-proprjetà immobbli.

Ir-Rewwixta ta' Kreta tal-1866–1869 jew ir-Rivoluzzjoni l-Kbira ta' Kreta (bil-Grieg: Κρητική Επανάσταση του 1866) kienet rewwixta ta' tliet snin kontra t-tmexxija Ottomana, it-tielet u l-ikbar f'sensiela ta' rewwixti bejn l-aħħar tal-Gwerra Griega tal-Indipendenza fl-1830 u l-istabbiliment tal-Istat indipendenti ta' Kreta fl-1898. Avveniment partikolari li kkawża reazzjonijiet kbar fost il-gruppi liberali tal-Punent tal-Ewropa kien l-Olokawst ta' Arkadi. L-avveniment seħħ f'Novembru 1866, meta qawwa Ottomana kbira assedjat il-Monasteru ta' Arkadi, li kien jintuża bħala l-kwartieri ġenerali tar-rewwixta. Minbarra l-259 difensur tiegħu, fil-monasteru fittxew il-kenn iktar minn 700 mara, tifel u tifla. Wara ftit jiem ta' ġlied bla heda, l-Ottomani daħħlu fil-monasteru. F'dak il-mument, il-patri superjuri tal-monasteru ta n-nar lill-porvli maħżuna fi ħdan il-monasteru, u kkawża l-mewt tal-biċċa l-kbira tar-ribelli u tan-nisa u tat-tfal li kien hemm fih.

Stat ta' Kreta 1898–1908

Wara d-diversi rewwixti fl-1841, fl-1858, fl-1889, fl-1895 u fl-1897 miċ-ċittadini ta' Kreta, li riedu jingħaqdu mal-Greċja, is-Setgħat il-Kbar iddeċidew li jerġgħu jistabbilixxu l-ordni u fi Frar 1897 bagħtu t-truppi. Sussegwentement il-gżira kellha gwarniġjon bit-truppi mir-Renju Unit, minn Franza, mill-Italja u mir-Russja; il-Ġermanja u l-Awstrija-l-Ungerija rtiraw mill-okkupazzjoni fil-bidu tal-1898. Matul dan il-perjodu, Kreta kienet immexxija minn kumitat ta' ammiralli mill-erba' Setgħat l-oħra. F'Marzu 1898, is-Setgħat ħarġu digriet, bil-kunsens kawt tas-Sultan, li l-gżira kellha tingħata l-awtonomija taħt it-tmexxija Ottomana fil-futur qarib.

F'Settembru 1898, il-massakru ta' Candia f'Candia, illum il-ġurnata Heraklion, ħalla iktar minn 500 Kristjan ta' Kreta u 14-il uffiċjal tas-servizz Brittaniku mejta minħabba attakki ta' immigranti irregolari Musulmani. B'hekk, l-Ammiralli ordnaw it-tkeċċija tat-truppi u tal-amministraturi Ottomani kollha mill-gżira, mossa li fl-aħħar mill-aħħar tlestiet għalkollox sal-bidu ta' Novembru. Id-deċiżjoni li tingħata l-awtonomija lill-gżira ġiet infurzata u nħatar Kummissarju Għoli, il-Prinċep Ġorġ tal-Greċja, u ħa l-kariga tiegħu f'Diċembru 1898. Il-bandiera tal-Istat ta' Kreta ntgħażlet mis-Setgħat, u l-istilla l-bajda tirrappreżenta t-tmexxija Ottomana fuq il-gżira.

Fl-1905, diżgwidi bejn il-Prinċep Ġorġ u l-Ministru dwar il-kwistjoni tal-enosis (l-unjoni mal-Greċja), bħall-istil awtokratiku ta' tmexxija tal-Prinċep, irriżultaw fir-rewwixta ta' Theriso, u wieħed mill-mexxejja kien Eleftherios Venizelos.

Il-Prinċep Ġorġ irriżenja minn Kummissarju Għoli u ġie sostitwit minn Alexandros Zaimis, eks Prim Ministru Grieg, fl-1906. Fl-1908, wara li ħadu vantaġġ minn taqbid domestiku fit-Turkija kif ukoll minn żjara ta' Zaimis lil hinn mill-gżira, id-deputati ta' Kreta b'mod unilaterali ddikjaraw l-unjoni mal-Greċja.

Meta faqqgħet l-Ewwel Gwerra tal-Balkani, il-gvern Grieg iddikjara li Kreta kienet saret territorju Grieg, iżda dan ma ġiex irrikonoxxut internazzjonalment qabel l-1 ta' Diċembru 1913.

Tieni Gwerra Dinjija

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, fil-gżira seħħet il-Battalja ta' Kreta f'Mejju 1941. Il-battalja inizjali ta' 11-il jum kienet waħda mdemmija u fiha nqatlu jew indarbu iktar minn 11,000 suldat u ċittadini ċivili. Bħala riżultat tar-reżistenza qalila kemm mill-forzi Alleati kif ukoll miċ-ċittadini lokali ta' Kreta, il-forza tal-invażuri ġarrbet ħafna mwiet, u Adolf Hitler ipprojbixxa li jsiru iktar operazzjonijiet fuq skala kbira bil-paratruppi għall-bqija tal-gwerra.

Matul l-okkupazzjoni inizjali u sussegwenti, l-iskwadri tat-tiraturi Ġermaniżi b'mod regolari ġustizzjaw liċ-ċittadini maskili bħala tpattija għall-mewt tas-suldati Ġermaniżi; iċ-ċittadini ċivili kienu jinġabru għal għarrieda fil-villaġġi lokali għall-qtil tal-massa, bħal fil-każ tal-Massakru ta' Kondomari u l-massakri ta' Viannos. Żewġ ġenerali Ġermaniżi iktar 'il quddiem għaddew ġuri u ġew ġustizzjati għar-rwoli tagħhom fil-qtil ta' 3,000 abitant tal-gżira.

Wara l-waqgħa tal-fronti f'postijiet oħra fl-Ewropa, il-forzi Ġermaniżi evakwaw il-biċċa l-kbira ta' Kreta f'Ottubru 1944 u ħallew żona li tinkludi lil Chania taħt okkupazzjoni. Is-sena ta' wara, l-għada ta' Jum VE, il-kumplament tal-Ġermaniżi taħt il-Ġeneral-Maġġur arrendew fi Knossos kontra l-Ġeneral-Maġġur Brittaniku .

Gwerra Ċivili

Wara d-Dekemvriana f'Ateni, ix-Xellugin ta' Kreta sfaw fil-mira tal-organizzazzjoni paramilitari tal-Lemin, l-Organizzazzjoni Nazzjonali ta' Rethymno (EOR), li wettqet attakki fil-villaġġi ta' Koxare u ta' Melampes, kif ukoll ta' Rethymno f'Jannar 1945. Dawk l-attakki ma wasslux għal insorġenza fuq skala kbira kif kien il-każ fl-art kontinentali Griega u l-ELAS ta' Kreta ma ċediex l-armi wara t-Trattat ta' Varkiza. Tregwa fraġli nżammet sal-1947, b'sensiela ta' arresti ta' Komunisti notevoli f'Chania u f'Heraklion. Imħeġġa minn ordnijiet mill-organizzazzjoni ċentrali f'Ateni, il-KKE vara insorġenza fi Kreta u dan immarka l-bidu tal-Gwerra Ċivili Griega fil-gżira. Fil-Lvant ta' Kreta, l-Armata Demokratika tal-Greċja (DSE) tħabtet biex tistabbilixxi l-preżenza tagħha f'Dikti u f'Psilorites. Fl-1 ta' Lulju 1947, il-55 ġellied tad-DSE li baqgħu ħajjin ġew attakkati fin-Nofsinhar ta' Psilorites, u l-ftit membri tal-unità li baqgħu ħajjin irnexxielhom jingħaqdu mal-kumplament tad-DSE f'Lefka Ori.

Ir-reġjun ta' Lefka Ori fil-Punent kien joffri kundizzjonijiet iktar favorevoli għall-insorġenza tad-DSE. Fis-sajf tal-1947 id-DSE attakkat u serqet l-Ajruport ta' Maleme u l-venda ta' Chrysopigi u b'kollox baqgħet b'madwar 300 ġellied. Iż-żieda fl-għadd ta' ġellieda tad-DSE flimkien mal-falliment tal-ħsad tal-għelejjel fil-gżira ħolqu problemi loġistiċi serji għall-insorġenti. Il-Komunisti bdew jaħtfu l-bhejjem u jikkonfiskaw l-għelejjel, u b'hekk solvew il-problema temporanjament. Fil-ħarifa tal-1947, il-gvern Grieg offra amnestija ġeneruża lill-ġellieda tal-muntanji u tad-DSE ta' Kreta, u bosta minnhom għażlu li jabbandunaw il-ġlied armat jew imorru man-nazzjonalisti. Fl-4 ta' Lulju 1948, it-truppi tal-gvern nedew offensiva fuq skala kbira fil-Fondoq ta' Samarià.

Bosta suldati tad-DSE nqatlu fil-ġlied filwaqt li dawk li baqgħu ħajjin tkissru f'gruppi armati żgħar. F'Ottubru 1948, is-segretarju tal-KKE ta' Kreta inqatel f'attakk. Sax-xahar ta' wara, 34 ġellied tad-DSE biss baqgħu attivi f'Lefka Ori. L-insorġenza f'Kreta gradwalment spiċċat fix-xejn, u l-aħħar żewġ gruppi arrendew fl-1974, 25 sena wara tmiem il-gwerra fl-art kontinentali Griega.

Referenzi

  1. ^ "Temp ta' Kreta". climatlas.hnms.gr. Miġbur 2024-06-08.
  2. ^ Petrou, Alec Moustris, John. "meteo.gr - Προγνώσεις καιρού για όλη την Ελλάδα". meteo.gr - Προγνώσεις καιρού για όλη την Ελλάδα (bil-Grieg). Miġbur 2024-06-08.
  3. ^ "Latest Conditions in Lentas, Crete". penteli.meteo.gr. Miġbur 2024-06-08.
  4. ^ "WMO". oscar.wmo.int. Miġbur 2024-06-08.

Awtur: www.NiNa.Az

Data tal-pubblikazzjoni: 14 Ġun, 2025 / 11:04

wikipedija, wiki, ktieb, kotba, librerija, artiklu, aqra, niżżel, b'xejn, download b'xejn, mp3, vidjo, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, stampa, mużika, kanzunetta, film, ktieb, logħba, logħob, mobbli, telefon, android, ios, apple, mowbajl, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, kompjuter, Informazzjoni dwar Kreta, X'inhi Kreta? Xi tfisser Kreta?

Kreta kreta bil Grieg Krhth Modern Kriti ˈkriti Antik Krḗte krɛ ːteː hija l ikbar u l izjed popolata fost il gzejjer Griegi it 88 l ikbar gzira fid dinja u l ħames l ikbar gzira fil Baħar Mediterran wara Sqallija Ċipru u Korsika Kreta tinsab madwar 160 kilometru 99 mil fin Nofsinhar tal art kontinentali Griega u madwar 100 kilometru 62 mil fil Lbiċ tal Kreta għandha erja ta 8 450 km2 3 260 mil kwadru u kosta twila 1 046 kilometru 650 mil Tikkonfina l fruntiera tan Nofsinhar tal Baħar Eġew bil Baħar ta Kreta jew il Baħar tat Tramuntana ta Kreta lejn it Tramuntana u l Baħar Libjan jew il Baħar tan Nofsinhar ta Kreta lejn in Nofsinhar Kreta tkopri 260 kilometru mill Punent għal Lvant izda hija dejqa mit Tramuntana għan Nofsinhar b wisa mifruxa fuq tliet lonġitudnijiet izda fuq nofs latitudni biss Kreta GreċjaAmministrazzjoniStat sovranGreċjaDecentralized administration of GreeceAmministrazzjoni Deċentralizzata ta KretaAdministrative region of GreeceReġjun ta KretaIsmijiet oriġinali KrhthĠeografijaKoordinati 35 18 35 N 24 53 36 E 35 3097 N 24 8933 E 35 3097 24 8933 Koordinati 35 18 35 N 24 53 36 E 35 3097 N 24 8933 E 35 3097 24 8933KretaKreta Greece Superfiċjenti 8 335 88 kilometru kwadruGħoli 2 456 mDemografijaPopolazzjoni 623 065 abitanti 2011 Informazzjoni oħraKodiċi tat telefon 2821Zona tal Ħin UTC 2u UTC 3 Kreta u għadd ta gzejjer u gzejriet ta madwarha jikkostitwixxu r Reġjun ta Kreta bil Grieg Perifereia Krhths li huwa l izjed fin Nofsinhar fost it 13 il unita amministrattiva tal ogħla livell tal Greċja u l ħames l izjed popolat fost ir reġjuni Griegi Il belt kapitali u l ikbar belt tagħha hi max xatt tat Tramuntana tal gzira Sal 2021 ir reġjun kellu popolazzjoni ta 624 408 ruħ Il jinsabu lejn il Grigal ta Kreta filwaqt li l jinsabu lejn it Tramuntana isseparati mill Baħar ta Kreta Il jinsabu lejn il Grigal tar reġjun Kreta kienet iċ ċentru tal ewwel ċivilizzazzjoni avvanzata il mill 2700 sal 1420 Q K Iċ ċivilizzazzjoni Minoana ġiet megħluba miċ ċivilizzazzjoni ta mill art kontinentali Griega Kreta iktar il quddiem ġiet immexxija minn Ruma u mbagħad mill Imperu Bizantin mill Għarab tal Andalusija mir Repubblika Venezjana u mill Imperu Ottoman Fl 1898 Kreta wara li ċ ċittadini tagħha riedu jingħaqdu mal istat Grieg kisbet l indipendenza mill Ottomani u formalment saret l Istat ta Kreta Kreta saret parti mill Greċja f Diċembru 1913 Il gzira fil biċċa l kbira tagħha hija muntanjuza u n natura tagħha hija definita minn katina muntanjuza għolja mill Punent għal Lvant Din tinkludi l ogħla punt ta Kreta il Muntanja Ida u l katina muntanjuza tal Muntanji Bojod Lefka Ori bi 30 quċċata l fuq minn 2 000 metru 6 600 pied bħala altitudni u l Fondoq ta Samaria Rizerva ta Bijosfera Dinjija Kreta tifforma parti sinifikanti mill ekonomija u mill wirt kulturali tal Greċja filwaqt li għandha t traċċi kulturali tagħha stess ukoll bħall poezija u l muzika tagħha stess L ajruport ta Nikos Kazantzakis f Heraklion u l ajruport ta Daskalogiannis f jaqdu lill vjaġġaturi internazzjonali Il palazz tal Minoani fi jinsab ukoll f Heraklion IsemL izjed referenzi bikrin għall gzira ta Kreta ġejjin minn testi mill belt Sirjana ta Mari u jmorru lura għas seklu 18 Q K fejn issir referenza għall gzira bħala Kaptara Dan jiġi ripetut iktar il quddiem fir reġistri Neo Assirjani u fil Bibbja Caphtor Bl Eġizzjan tal Qedem kienet magħrufa bħala Keftiu jew kfti w li jissuġġerixxi isem Minoan simili għall gzira L isem attwali ta Kreta jidher għall ewwel darba fit testi Griegi ta Mycenae tas seklu 15 Q K miktub bil Lineari B bil kelmiet ke re te Kretes bil Grieg Krῆtes krɛː tes il plural ta Krhs krɛːs u ke re si jo Kresijos bil Grieg Krhsios kreːsios minn Kreta Bil Grieg Antik l isem Kreta Krhth jidher għall ewwel darba fl Odissea ta Omeru L etimoloġija tiegħu mhix magħrufa Proposta partikolari ssostni li oriġina mill kelma ipotetika Luwijana kursatta kursawar tfisser gzira kursattar tfisser taqta tizloq Proposta oħra tissuġġerixxi li oriġina mill kelma bil Grieg Antik krataih krataie li tfisser qawwi jew b saħħtu għaliex Kreta kienet l izjed talassokrazija b saħħitha fi zmien il qedem Bil Latin isem il gzira sar Creta L isem Għarbi oriġinali ta Kreta kien Iqriṭis bl Għarbi اقريطش lt tῆs Krhths izda wara l istabbiliment tal Emirat ta Kreta u l istabbiliment tal belt kapitali l ġdida tiegħu f ربض الخندق Rabḍ al Ḫandaq Heraklion moderna bil Grieg Hrakleio Irakleio kemm il belt kif ukoll il gzira saru magħrufa bħala Xanda3 Chandax jew Xandakas Chandakas li minnu tnissel l isem Latin Taljan u Venezjan Candia li mbagħad minnu oriġina l isem Franċiz Candie u Ingliz Candy jew Candia Taħt it tmexxija Ottomana bit Tork Ottoman Kreta kienet imsejħa Girit كريد Fil Bibbja bl Ebrajk Kreta tissejjaħ כ ר ת ים kretim Ġeografija fizika u klimaKreta hija l ikbar gzira fil Greċjau l ħames l ikbar gzira fil Baħar Mediterran Tinsab fin Nofsinhar tal Baħar Eġew u tissepara l Eġew mill Baħar Libjan Morfoloġija tal gzira Il Pjanura ta Messara Il gzira għandha għamla tawwalija twila 260 kilometru 160 mil mil Lvant għall Punent wiesgħa 60 kilometru 37 mil fl usa punt tagħha u tidjieq saħansitra sa 12 il kilometru 7 5 mili qrib Ierapetra Kreta tkopri erja ta 8 336 km2 3 219 il mil kwadru b kosta ta 1 046 kilometru 650 mil lejn it Tramuntana tidħol fil Baħar ta Kreta bil Grieg Krhtiko Pelagos lejn in Nofsinhar tidħol fil Baħar Libjan bil Grieg Libyko Pelagos fil Punent tmiss mal Baħar Mirtoan u lejn il Lvant mal Baħar tal Karpazji Tinsab madwar 160 kilometru 99 mil fin Nofsinhar tal art kontinentali Griega Il bajja bil palm ta Vai Hemm għadd ta penizoli u golfijiet fuq in naħa tat Tramuntana ta Kreta mill Punent għal Lvant dawn jinkludu il Penizola ta Gramvousa il Golf ta Kissamos il Penizola ta Rodopos il Golf ta Chania il Penizola ta Akrotiri il Bajja ta Souda il Kap ta Apokoronas il Golf ta Almiros il Golf ta Heraklion il Kap ta Aforesmenos il Golf ta Mirabello il Golf ta Sitia u l Penizola ta Sideros Fuq in naħa tan Nofsinhar ta Kreta hemm il Golf ta Messaras u l Kap ta Lithinon Muntanji u widien Lefka Ori Veduta ta Psiloritis Kreta hija muntanju a u n natura tagħha hija definita minn katina muntanjuza għolja mill Punent għal Lvant iffurmata minn sitt gruppi differenti ta muntanji il Muntanji Bojod jew Lefka Ori 2 453 metru 8 048 pied il Katina Muntanjuza ta Idi Psiloritis 2 456 metru 8 058 pied il Muntanji ta Asterousia 1 231 metru 4 039 pied Kedros 1 777 metru 5 830 pied il Muntanji ta Dikti 2 148 metru 7 047 pied Thrypti 1 489 metru 4 885 pied Dawn il muntanji jzewqu lil Kreta bil widien bħall Wied ta Amari bil promontorji għammiela bħall Promontorju ta Lasithi ta Omalos u ta Nidha bl għerien bħal dawk ta Gourgouthakas Diktaion u Idaion il post tat twelid tal alla mitoloġiku Grieg antik Zews u għadd ta fniedaq Il muntanji minn dejjem jispikkaw bħala karatteristika ewlenija distintiva tal gzira speċjalment minn zmien il kitbiet tal vjaġġaturi Romantiċi Ċittadini kontemporanji ta Kreta jagħmlu distinzjoni bejn iċ ċittadini li jgħixu fil baxx u dawk li jgħixu fl għoli dawk tal ewwel isostnu li jirresjedu f postijiet b ambjent klimatiku u morali ogħla aħjar Skont il legat tal awturi Romantiċi il muntanji jitqiesu bħala li ddeterminaw ir rezistenza tar residenti kontra l invazuri tal imgħoddi sikwit b rabta mal idea li ċ ċittadini li kienu jgħixu fl għoli kienu iktar safja f termini ta inqas zwiġijiet mal okkupanti tal gzira Għar residenti taz zoni muntanjuzi bħal Sfakia fil Punent ta Kreta il muntanji aridi u mimlijin blat huma enfasizzati bħala element ta kburija u spiss jitqabblu mal muntanji allegatament b ħamrija ratba ta partijiet oħra tal Greċja jew tad dinja Fniedaq xmajjar u lagi Il gzira għandha għadd ta fniedaq bħall Fondoq ta Samaria il Fondoq ta Imbros il Fondoq ta Kourtaliotiko il Fondoq ta Ha il Fondoq ta Platania il Fondoq tal Mejtin f Kato Zakros Sitia u l Fondoq ta Richtis u l Kaskata ta Richtis f Exo Mouliana Sitia Ix xmajjar ta Kreta jinkludu x xmajjar Geropotamos Koiliaris Anapodiaris Almiros Giofyros Keritis u Megas Potamos Fi Kreta hemm zewġ lagi biss tal ilma ħelu il Lag ta Kournas u l Lag ta Agia u t tnejn li huma jinsabu fl unita reġjonali ta Chania Il Lag ta Voulismeni mal kosta f Aghios Nikolaos fl imgħoddi kien lag tal ilma ħelu izda issa ngħaqad mal baħar f Lasithi Fi Kreta jezistu wkoll tliet lagi artifiċjali li nħolqu bid digi il lag tad Diga ta Aposelemis il lag tad Diga ta Potamos u l lag tad Diga ta Mpramiana Gzejjer tal madwar Għadd kbir ta gzejjer gzejriet u blat jinsab tul il kosta ta Kreta Bosta jzuruhom it turisti filwaqt li wħud izuruhom biss l arkeologi u l bijologi Uħud huma protetti ambjentalment Kampjun zgħir tal gzejjer jinkludi Gramvousa Kissamos Chania il gzira tal pirati faċċata tal laguna ta Balo Elafonisi Chania fejn seħħ nawfraġju u massakru Ottoman Chrysi Ierapetra Lasithi li tospita l ikbar foresta naturali tal ġniebru Juniperus macrocarpa fl Ewropa Paximadia Agia Galini Rethymno fejn twieldu d divinita maskili Apollo u d divinita femminili il forti Venezjan u l kolonja tal lebbruzi f Spinalonga faċċata tal bajja u l ilmijiet baxxi ta Elounda Agios Nikolaos Lasithi Dionysades li huma l gzejjer f reġjun protett ambjentalment flimkien mal foresta tal Bajja tal Palm fil muniċipalita ta Sitia Lasithi Lil hinn mill kosta tan Nofsinhar il gzira ta Gavdos tinsab 26 mil nawtiku 48 kilometru fin Nofsinhar ta Hora Sfakion u hija l izjed punt fin Nofsinhar tal Ewropa KlimaChania Kreta tinsab qalb zewġ zoni klimatiċi il Mediterran u l klima semiarida għalkemm fil biċċa l kbira għandha klima Mediterranja B hekk il klima ta Kreta hija primarjament klima Mediterranja bi sjuf sħan klassifikazzjoni klimatika ta Koppen Csa filwaqt li xi zoni fin Nofsinhar u fil Lvant għandhom klima sħuna u semiarida klassifikazzjoni klimatika ta Koppen BSh L elevazzjonijiet iktar għoljin jaqgħu fil kategorija klimatika Mediterranja bi sjuf kemxejn sħan klassifikazzjoni klimatika ta Koppen Csb filwaqt li l qċaċet muntanjuzi gt 2 000 metru għandhom klima Mediterranja bi sjuf kesħin klassifikazzjoni klimatika ta Koppen Csc jew klima kontinentali klassifikazzjoni klimatika ta Koppen Dfb jew Dfc L atmosfera tista tkun pjuttost umduza skont il prossimita tal baħar filwaqt li x xtiewi jkunu pjuttost miti Il borra hija komuni fil muntanji bejn Novembru u Mejju izda qajla tinzel fiz zoni iktar baxxi Il kosta tan Nofsinhar inkluz il Pjanura ta Mesara u l Muntanji ta Asterousia għandha zona klimatika tat Tramuntana tal Afrika u b hekk tgawdi iktar jiem xemxin u temperaturi għoljin is sena kollha Hemmhekk is siġar tal palm bit tamal jagħtu l frott u l ħuttaf jibqgħu hemm is sena kollha u ma jpassux lejn l Afrika Ir reġjun għammiel madwar Ierapetra fil Lbiċ tal gzira għandu produzzjoni agrikola s sena kollha bi ħxejjex u bi frott tas sajf prodotti fis serer matul ix xitwa Fil Punent ta Kreta il provinċja ta Chania tinzel ferm iktar xita u l ħamrija ta hemmhekk tesperjenza iktar erozjoni meta mqabbla mal Lvant ta Kreta It temperaturi annwali medji jlaħħqu l 21 0 C fin Nofsinhar ta Kreta Kreta għandha r rekord għall ogħla temperaturi li qatt ġew irreġistrati fl Ewropa f Ottubru f Novembru f Jannar u fi Frar mill impjanti tal Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija Skont is Servizz Meteoroloġiku Nazzjonali Elleniku in Nofsinhar ta Kreta tesperjenza l iktar xemx fil Greċja b iktar minn 3 257 siegħa ta xemx fis sena Data klimatika għal Heraklion 1955 2010 HNMS Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena Temp għolja rekord f C F 29 9 85 8 28 8 83 8 34 0 93 2 37 5 99 5 38 0 100 4 41 3 106 3 43 6 110 5 44 5 112 1 39 5 103 1 37 0 98 6 32 8 91 0 28 5 83 3 44 5 112 1 Temp għolja medja f C F 15 3 59 5 15 5 59 9 17 0 62 6 20 1 68 2 23 6 74 5 27 3 81 1 28 9 84 0 28 8 83 8 26 6 79 9 23 6 74 5 20 2 68 4 17 1 62 8 22 0 71 6 Temp medja ta kuljum f C F 12 1 53 8 12 2 54 0 13 6 56 5 16 6 61 9 20 4 68 7 24 5 76 1 26 4 79 5 26 3 79 3 23 7 74 7 20 3 68 5 16 8 62 2 13 8 56 8 18 9 66 0 Temp baxxa medja f C F 9 1 48 4 8 9 48 0 9 8 49 6 12 0 53 6 15 1 59 2 19 2 66 6 21 9 71 4 22 0 71 6 19 5 67 1 16 7 62 1 13 5 56 3 10 9 51 6 14 9 58 8 Temp baxxa rekord f C F 0 0 32 0 0 8 30 6 0 3 32 5 4 2 39 6 6 0 42 8 12 2 54 0 14 5 58 1 16 6 61 9 12 0 53 6 8 7 47 7 4 2 39 6 2 4 36 3 0 8 30 6 Preċipitazzjoni medja f mm pulzieri 91 0 3 58 69 0 2 72 53 4 2 10 28 2 1 11 13 4 0 53 2 9 0 11 0 8 0 03 0 9 0 04 16 7 0 66 59 4 2 34 59 6 2 35 85 6 3 37 480 9 18 94 Medja ta jiem bil preċipitazzjoni 16 0 13 6 11 4 7 6 4 6 1 3 0 3 0 5 2 8 7 5 10 6 15 2 91 4 Umdita relattiva medja 68 4 66 4 65 9 62 3 61 2 57 0 57 1 59 1 61 9 65 7 67 9 68 3 63 4 Medja ta sigħat ta xemx fix xahar 119 9 132 3 181 5 234 8 298 5 356 2 368 3 343 5 275 8 206 9 145 5 115 4 2 778 6 Sors 1 HNMS Sors 2 meteo climat estremi Data klimatika għal Lentas Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena Temp għolja rekord f C F 21 9 71 4 25 2 77 4 24 2 75 6 29 7 85 5 36 7 98 1 39 6 103 3 43 3 109 9 42 7 108 9 36 7 98 1 33 2 91 8 27 2 81 0 23 3 73 9 43 3 109 9 Temp għolja medja f C F 16 3 61 3 16 7 62 1 17 9 64 2 21 3 70 3 24 8 76 6 29 0 84 2 33 0 91 4 32 8 91 0 29 7 85 5 25 7 78 3 22 0 71 6 18 2 64 8 24 0 75 1 Temp medja ta kuljum f C F 13 8 56 8 14 1 57 4 15 2 59 4 18 2 64 8 21 6 70 9 25 6 78 1 29 4 84 9 29 4 84 9 26 6 79 9 22 9 73 2 19 4 66 9 15 8 60 4 21 0 69 8 Temp baxxa medja f C F 11 3 52 3 11 6 52 9 12 4 54 3 15 1 59 2 18 3 64 9 22 2 72 0 25 8 78 4 26 1 79 0 23 5 74 3 20 0 68 0 16 9 62 4 13 3 55 9 18 0 64 5 Temp baxxa rekord f C F 2 3 36 1 2 3 36 1 3 9 39 0 7 8 46 0 12 8 55 0 16 3 61 3 20 8 69 4 22 3 72 1 15 2 59 4 14 3 57 7 10 2 50 4 5 3 41 5 2 3 36 1 Preċipitazzjoni medja f mm pulzieri 82 2 3 24 61 7 2 43 41 1 1 62 13 6 0 54 8 8 0 35 5 4 0 21 0 1 0 00 1 1 0 04 10 3 0 41 30 2 1 19 45 1 1 78 61 0 2 40 360 6 14 21 Sors Bullettini ta kull xahar tal Osservatorju Nazzjonali ta Ateni Diċembru 2011 Jannar 2024 u tal Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija Ġeografija umanaKreta hija l izjed gzira popolata fil Greċja b popolazzjoni ta iktar minn 600 000 ruħ Bejn wieħed u ieħor 42 jgħixu fil bliet u fl irħula prinċipali ta Kreta filwaqt li 45 jgħixu fiz zoni rurali Amministrazzjoni Kreta flimkien mal gzejjer tal madwar tagħha tifforma r Reġjun ta Kreta bil Grieg Perifereia Krhths Periferia Kritis periˈferia ˈkritis wieħed mit 13 il reġjun tal Greċja li ġew stabbiliti bir riforma amministrattiva tal 1987 Fil qafas tal pjan ta Kallikratis tal 2010 is setgħat u l awtorita tar reġjuni ġew ridefiniti u estizi Ir reġjun huwa bbazat f Heraklion u huwa maqsum f erba unitajiet reġjonali prefetturi ta qabel il pjan ta Kallikratis Mill Punent għal Lvant dawn huma Chania Rethymno Heraklion u Lasithi Dawn huma maqsuma mill ġdid f 24 muniċipalita Mill 1 ta Jannar 2011 il gvernatur reġjonali huwa Stavros Arnaoutakis tal Moviment Soċjalista Pan Elleniku Ġie elett għall ewwel darba fl 2010 u reġa ġie elett fl 2014 fl 2019 u fl 2023 Bliet Heraklion hija l ikbar belt u l belt kapitali ta Kreta b iktar minn kwart tal popolazzjoni tal gzira Chania kienet il belt kapitali sal 1971 Il bliet prinċipali huma Heraklion Iraklion jew Candia 144 422 abitant Chania Hania 88 525 abitant Rethymno 34 300 abitant Ierapetra 23 707 abitanti Agios Nikolaos 20 679 abitant Sitia 14 338 abitant Demografija Skont id data uffiċjali taċ ċensiment mill Awtorita Ellenika tal Istatistika il popolazzjoni tar reġjun zdiedet b 1 343 ruħ bejn l 2011 u l 2021 b zieda ta 0 22 Il gzira tospita 308 608 raġel u 315 800 mara jiġifieri 49 4 u 50 6 tal popolazzjoni rispettivament Popolazzjoni ta Kreta skont l ELSTAT Kreta 1981 1991 2001 2011 2021 Popolazzjoni 502 165 540 054 601 131 623 065 624 408 Bidla 7 27 10 7 3 58 0 22 Il gzira hija maqsuma f erba unitajiet reġjonali Heraklion Rethymno Chania u Lasithi Unitajiet reġjonali ta Kreta skont il popolazzjoni skont l ELSTAT Unita Reġjonali Popolazzjoni 2021 Bidla bejn l 2011 u l 2021 Heraklion 305 017 0 2 Lasithi 77 819 3 2 Rethymno 84 866 0 9 Chania 156 706 0 1 Ekonomija L ekonomija ta Kreta hija bbazata l iktar fuq is servizzi u t turizmu Madankollu l agrikoltura taqdi rwol importanti wkoll u Kreta hija waħda mill ftit gzejjer Griegi awtosuffiċjenti anke mingħajr l industrija tat turizmu L ekonomija bdiet tinbidel b mod ċar matul is snin 70 tas seklu 20 malli t turizmu beda jikseb l importanza Għalkemm l enfasi tibqa fuq l agrikoltura u t trobbija tal annimali minħabba l klima u l art tal gzira kien hemm tnaqqis kbir fil manifattura u tkabbir zgħir fl industriji tas servizzi l iktar b rabta mat turizmu It tliet setturi kollha tal ekonomija ta Kreta l agrikoltura it trobbija tal annimali l ipproċessar l ippakkjar is servizzi huma marbuta direttament u b mod interdipendenti Il gzira għandu introjtu per capita ferm ogħla mill medja Griega filwaqt li l qgħad ilaħħaq madwar 4 jiġifieri 15 tal pajjiz kollu Bħal f bosta reġjuni oħra tal Greċja il vitikultura u l għelieqi bis siġar taz zebbuġ huma sinifikanti jitħawwlu wkoll siġar tal larinġ taċ ċitru u tal avokado Sa dan l aħħar kien hemm restrizzjonijiet fuq l importazzjoni tal banana lejn il Greċja għaldaqstant il banana kienet titkabbar fuq il gzira l iktar fis serer Il prodotti tal ħalib huma importanti għall ekonomija lokali u hemm għadd ta speċjalitajiet ta ġobon bħall mizithra l anthotyros u l kefalotyri 20 tal inbid Grieg jiġi prodott fi Kreta l iktar fir reġjun ta Peza Il Prodott Domestiku Gross PDG tar reġjun kien ta 9 4 biljun fl 2018 jiġifieri 5 1 tal output ekonomiku tal Greċja Il PDG per capita aġġustat skont is setgħa tal akkwist kien ta 17 800 jew 59 tal medja tal EU27 fl istess sena Il PDG għal kull impjegat kien ta 68 tal medja tal Unjoni Ewropea Kreta hija r reġjun fil Greċja bil ħames l ogħla PDG per capita Infrastruttura tat trasport Ajruporti Il gzira għandha tliet ajruporti sinifikanti l ajruport ta Nikos Kazantzakis f Heraklion l ajruport ta Daskalogiannis f Chania u l ajruport iz zgħir ta Sitia L ewwel zewġ ajruporti jaqdu r rotot internazzjonali u jservu bħala l ajruporti prinċipali għall vjaġġturi lejn il gzira u minnha Inbeda x xogħol biex l ajruport ta Heraklion jiġi sostitwit b ajruport ġdid f Kasteli li attwalment huwa bazi tal forzi tal ajru u l ajruport il ġdid ta Kasteli mistenni jiftaħ sal 2027 Laneċ Il gzira hija moqdija sew bil laneċ l iktar minn Piraeus permezz ta kumpaniji tal laneċ bħal Linji Minoani u l Linji ANEK b kollegamenti mal Gzejjer Ċikladi u d Dodekanizi Seajets topera wkoll rotot lejn iċ Ċikladi Il portijiet prinċipali mill Punent għal Lvant huma f Kissamos kollegament tal laneċ mal Peloponnizi Souda Chania Rethymno Heraklion kollegamenti tal laneċ maċ Ċikladi Agios Nikolaos u Sitia kollegament mad Dodekanizi Toroq Il biċċa l kbira ta Kreta hija moqdija b network ta toroq Attwalment awtostrada moderna qed tiġi mmodernizzata tul il kosta tat Tramuntana li tikkollega l erba bliet ewlenin l Awtostrada 90 is sezzjonijiet li jevitaw il bliet prinċipali Heraklion sa Malia Rethymno Chania sa Kolymvari huma skont l istandard tal awtostradi filwaqt li s sezzjonijiet bejniethom u fil Punent ta Kissamos u fil Lvant ta Sitia għandhom jitlestew sal 2028 Kollegament se jintuzaw ukoll sal ajruport internazzjonali l ġdid ta Kasteli Barra minn hekk studju tal Unjoni Ewropea ntuza għall promozzjoni ta awtostrada moderna biex tikkollega l partijiet tat Tramuntana u tan Nofsinhar tal gzira permezz ta mina L istudju jinkludi sezzjoni ta 15 7 il kilometru 9 8 mili ta toroq bejn il villaġġi ta Agia Varvara u ta Agia Deka fi Kreta ċentrali Is sezzjoni l ġdid tat triq tifforma parti mir rotta bejn Messara fin Nofsinhar u l ikbar belt ta Kreta Heraklion li tospita l ikbar ajruport tal gzira u kollegamenti tal laneċ mal art kontinentali tal Greċja Ferroviji Barra minn hekk matul is snin 30 tas seklu 20 kien hemm linja ferrovjarja industrijali b gejġ dejjaq f Heraklion minn Giofyros fin naħa tal Punent tal belt sal port Issa ma hemm l ebda linja ferrovjarja fi Kreta Il gvern qed jippjana l kostruzzjoni ta linja ferrovjarja minn Chania sa Heraklion li tgħaddi minn Rethymno Zvilupp Is settur tal kostruzzjoni fi Kreta ma ntlaqatx ħazin matul il pandemija tal COVID 19 u ħa rankatura tajba fil perjodu ta rkupru ta wara r reċessjoni L infiq totali tal kostruzjoni rkupra u huwa mistenni jilħaq livell għoli rekord madwar 8 ogħla mil livelli medji tal 2019 li jindika tkabbir konsistenti fil proġetti tal kostruzzjoni u fl investimenti fil proprjeta immobbli fi Kreta L evoluzzjoni tas settur privat fi Kreta huwa marbut mill qrib mad domanda għall investimenti marbuta mat turizmu Barra minn hekk l irkupru tat turizmu mistenni jwassal iktar tkabbir fil prezzijiet tal akkomodazzjoni u fid domanda għall kirjiet Il gazzetti rrapportaw li l Ministeru għas Settur Marittimu Merkantili jinsab lest li jappoġġa l ftehim bejn il Greċja il Korea t Isfel il Portijiet ta Dubai u ċ Ċina għall kostruzzjoni ta port internazzjonali kbir tal kontejners u zona ta kummerċ ħieles fin Nofsinhar ta Kreta qrib Tympaki il pjan hu li jiġu esproprjati 850 ettaru 2 100 akru ta artijiet Il port kapaċi jiflaħ għal zewġ miljun kontejner fis sena izda l proġett ma ntlaqax b mod universali minħabba l impatt ambjentali ekonomiku u kulturali tiegħu Minn Jannar 2013 il proġett għadu ma ġiex ikkonfermat għalkemm qed tizdied il pressjoni biex jiġi approvat minħabba s sitwazzjoni ekonomika diffiċli tal Greċja Hemm pjanijiet għal kejbils taħt l ilma mill art kontinentali tal Greċja sa Izrael u l Eġittu billi jgħaddu minn Kreta u Ċipru l Interkonnettur Ewro Afrikan u l Interkonnettur Ewro Asjatiku Dawn ikollhom l għan li jikkollegaw lil Kreta elettrikament mal art kontinentali tal Greċja u b hekk itemmu l izolament enerġetiku ta Kreta Attwalment il Greċja tkopri d differenza fil kostijiet tal elettriku għal Kreta ta madwar 300 miljun fis sena StorjaFil perjodi aħħarin tan Neolitiku u ta Zmien il Bronz taħt it tmexxija tal Minoani Kreta kellha ċivilizzazzjoni zviluppata u litterata ferm Sfat taħt it tmexxija ta diversi entitajiet tal Greċja antika l Imperu Ruman l Imperu Bizantin l Emirat ta Kreta ir Repubblika ta Venezja u l Imperu Ottoman Wara perjodu qasir ta indipendenza 1897 1913 taħt gvern provizorju ta Kreta ingħaqdet mar Renju tal Greċja Ġiet okkupata mill Ġermanja matul it Tieni Gwerra Dinjija Preistorja L għodod tal ġebel jissuġġerixxu li l antenati tal bniedem zaru l gzira ta Kreta saħansitra 130 000 sena ilu izda ma hemm l ebda evidenza ta insedjament permanenti fuq il gzira san Neolitiku għall ħabta tas 7 000 Q K L insedjamenti li jmorru lura għan Neolitiku ta qabel il bċejjeċ taċ ċeramika fis seba millenju Q K kienu jrabbu l bhejjem in nagħaġ il mogħoz il ħniezer u l klieb u kienu jkunu jistgħu jkabbru wkoll iċ ċereali u l legumi fi Knossos tal qedem kien hemm wieħed mis siti Neolitiċi ewlenin imbagħad tal Minoani Insedjamenti Neolitiċi oħra jinkludu dawk ta Kephala Magasa u Trapeza Ċivilizzazzjoni Minoana Matul Zmien il Bronz Kreta kienet iċ ċentru taċ ċivilizzazzjoni Minoana magħrufa għall arti tagħha is sistemi tal kitba tagħha bħal Lineari A u għall kumplessi enormi tal bini inkluz il Palazz ta Knossos L ekonomija tagħha gawdiet minn network kummerċjali madwar il biċċa l kbira tal Mediterran u l influwenza kulturali Minoana kienet estiza sa Ċipru Canaan u l Eġittu Xi studjuzi spekulaw li leġġendi bħal dik tal minotawru għandhom bazi storika għal zmien il Minoani Ċivilizzazzjoni ta Mycenae Fl 1420 Q K iċ ċivilizzazzjoni Minoana ġiet sostitwita miċ ċivilizzazzjoni ta Mycenae mill art kontinentali tal Greċja L eqdem kampjuni ta kitba bil lingwa Griega kif identifikati minn huma l arkivju tal Lineari B minn Knossos li jmorru lura għall ħabta tal 1425 1375 Q K Perjodu Arkajku u Klassiku Wara tmiem Zmien il Bronz Kreta ġiet insedjata minn mewġiet ġodda ta Griegi mill art kontinentali Għadd ta bliet stati zviluppaw fil perjodu Arkajku Kien hemm kuntatt limitat mal art kontinentali Griega u l istorjografija Griega ma turix wisq interess fi Kreta u fil fatt ma tantx hemm sorsi letterarji Matul is sekli 6 sa 4 Q K Kreta min naħa l oħra kienet ħielsa għalkollox mill gwerer Il kodiċi ta Gortyn is seklu 5 Q K huwa evidenza ta kif id dritt ċivili kkodifikat stabbilixxa bilanċ bejn is setgħa aristokratika u d drittijiet ċivili Fl aħħar tas seklu 4 Q K l ordni aristokratiku beda jisfaxxa minħabba l ġlied endemiku fost l elit u l ekonomija ta Kreta ddgħajfet minn gwerer twal bejn il bliet stati Matul is seklu 3 Q K Gortyn Kydonia Chania Lyttos U Polyrrhenia sfidaw il primazija ta Knossos tal qedem Filwaqt li l bliet baqgħu jissieltu kontra xulxin ġew mistiedna fil familji fewdali tagħhom setgħat tal art kontinentali bħal u r rivali tagħha Rodi u l Eġittu taħt it tmexxija tat Tolomej Fil 220 Q K il gzira ġiet ittormentata minn gwerra bejn zewġ koalizzjonijiet rivali tal bliet B hekk ir re Maċedonu kiseb l eġemonija fuq Kreta li damet sal aħħar tal Gwerra ta Kreta 205 200 Q K meta ċ ċittadini ta Rodi opponew it tlugħ ta Maċedon u r Rumani bdew jindaħlu fl affarijiet ta Kreta Fis seklu 2 Q K Ierapytna Ierapetra kisbet is supremazija fil Lvant ta Kreta Tmexxija Rumana Kreta kienet involuta fil Gwerer Mithridatiċi u inizjalment irrezistiet attakk mill Ġeneral Ruman Marcus Antonius Creticus fil 71 Q K Minkejja dan wara saret kampanja militari feroċi ta tliet snin taħt Quintus Caecilius Metellus mgħammar bi tliet leġjuni Kreta nħakmet minn Ruma fid 69 Q K u b hekk Metellus ingħata t titlu ta Creticus Gortyn saret il belt kapitali tal gzira u Kreta saret provinċja Rumana flimkien maċ Ċirenajka u din issejħet Creta et Cyrenaica Il fdalijiet arkeoloġiċi jissuġġerixxu li Kreta taħt it tmexxija Rumana gawdiet minn prosperita u iktar konnettivita ma partijiet oħra tal imperu Fis seklu 2 W K mill inqas tlett ibliet fi Kreta Lyttos Gortyn Hierapytna ingħaqdu fil Panhellenion grupp ta bliet Griegi stabbiliti mill imperatur Meta reġa qasam l imperu Kreta tpoġġiet flimkien ma Cyrene fid djoċesi ta Moesia u iktar il quddiem tpoġġiet minn fid djoċesi tal Maċedonja Imperu Bizantin l ewwel perjodu Kreta ġiet isseparata miċ Ċirenajka għall ħabta tal 297 Baqgħet provinċja fi ħdan in nofs tal Lvant tal Imperu Ruman spiss magħruf bħala l Imperu Ruman tal Lvant Bizantin wara l istabbiliment tat tieni belt kapitali f Kostantinopli minn Kostantinu fit 330 Kreta ġiet soġġetta għal attakk mill fl 467 għat terremoti kbar tat 365 u tal 415 għal attakk mis Slavi fis 623 għal attakki mill Għarab fis 654 u fis snin 70 tas seklu 7 u mill ġdid fis seklu 8 Għall ħabta tas 732 l imperatur l Isawrjan ittrasferixxa l gzira mill ġurisdizzjoni tal Papa għal dik tal Patriarkat ta Kostantinopli Tmexxija Għarbija Fis snin 20 tas seklu 9 wara 900 sena bħala gzira Rumana Kreta nħatfet mill Muwallad tal Andalusija mmexxija minn li stabbilixxa l Emirat ta Kreta Il Bizantini varaw kampanja militari li permezz tagħha kisbu l biċċa l kbira tal gzira lura fit 842 u fit 843 taħt Theoktistos Kampanji militari Bizantini oħra fid 911 u fid 949 ma kellhomx suċċess Fid 960 961 il kampanja militari ta reġgħet daħħlet lil Kreta fl Imperu Bizantin wara seklu u nofs ta kontroll Għarbi Imperu Bizantin it tieni perjodu Fid 961 Nikephoros Phokas reġa stabbilixxa t tmexxija Bizantina fuq il gzira wara li keċċa lill Għarab Saru sforzi estensivi ta konverzjoni tal popolin immexxija minn Ġwanni Xenos u Nikon il Metanoeit Il ħakma mill ġdid ta Kreta kienet kisba ewlenija għall Bizantini għaliex stabbiliet mill ġdid il kontroll Bizantin fuq ix xtut tal Eġew u naqqset it theddida tal pirati Saraċeni li għalihom Kreta kienet serviet bħala bazi għall operat tagħhom Fl 1204 ir Raba Kruċjata wasslet għall ħtif u għas serq tar rikkezzi tal kapitali imperjali ta Kostantinopli Inizjalment Kreta ngħatat lill ġellied ewlieni tal Kruċjati meta nqasmu t territorji mirbuħa Madankollu Bonifazju bigħ il jedd tiegħu lir Repubblika ta Venezja li l qawwiet tagħha kienu jiffurmaw il maġġoranza tal Kruċjata Ir rivali ta Venezja ir Repubblika ta Ġenova ħatfet il gzira minnufih u Venezja ma rnexxilhiex tikseb il kontroll ta Kreta bħala kolonja qabel l 1212 Tmexxija Venezjana Mill 1212 matul it tmexxija Venezjana li damet għal iktar minn erba sekli kien hemm Rinaxximent fil gzira kif joħroġ fid dieher mix xogħlijiet artistiċi ta dak iz zmien Magħrufa bħala l Iskola ta Kreta jew l Arti Post Bizantina din kienet fost l aħħar rimjiet tat tradizzjonijiet artistiċi tal imperu Din kienet tinkludi lill pittur u lill kittieba 1645 1707 professur għall ħabta tal 1652 1720 għall ħabta tal 1665 1721 u Taħt it tmexxija tal Venezjani Kattoliċi il belt ta Candia kienet rinomata bħala l aqwa belt iffortifikata tal Lvant tal Mediterran It tliet fortijiet prinċipali kienu jinsabu f Gramvousa fi Spinalonga u f Fortezza f Rethymnon Fortifikazzjonijiet oħra jinkludu l fortizza ta Kazarma f Sitia u Frangokastello fi Sfakia Fl 1492 il Lhud imkeċċija minn Spanja marru jgħixu fil gzira Fl 1574 1577 Kreta kienet taħt it tmexxija ta bħala Provveditur Ġenerali Sindku u Inkwizitur Skont l artiklu tal 1942 ta Starr it tmexxija ta Giacomo Foscarini kien zmien ikrah għal Lhud u għall Griegi Taħt it tmexxija tiegħu dawk li ma kinux Kattoliċi kellhom iħallsu taxxi għoljin u ma jingħatawx għotjiet finanzjarji Fl 1627 kien hemm 800 Lhudi fil belt ta Candia madwar seba fil mija tal popolazzjoni tal belt kien id Doge ta Venezja matul dan iz zmien Tmexxija Ottomana L Ottomani ħakmu lil Kreta Girit Eyaleti fl 1669 wara l assedju ta Candia Bosta ċittadini Griegi ta Kreta ħarbu lejn reġjuni oħra tar Repubblika ta Venezja wara l Gwerer bejn l Ottomani u l Venezjani u wħud saħansitra marru tajjeb bħall familja ta għall ħabta tal 1733 1824 li mar jgħix fid Dalmazja minn Kreta fl 1669 Il prezenza Izlamika fuq il gzira apparti mill perjodu qasir tal okkupazzjoni tal Għarab issaħħet mill ħakma Ottomana Il biċċa l kbira tal Musulmani minn Kreta kienu kkonvertiti Griegi lokali li kien jitkellmu bil Grieg ta Kreta izda skont il kuntest politiku tal 19 fil gzira dawn kienu meqjusa bħala Torok mill popolazzjoni Kristjana L istimi kontemporanji jvarjaw izda lejliet il Gwerra tal Indipendenza Griega 1830 saħansitra 45 tal popolazzjoni tal gzira jaf kienu Musulmani Għadd ta ordnijiet Sufisti kienu mifruxa mal gzira kollha lu ordni ta Bektashi kienu l izjed prevalenti b mill inqas ħames tekkes Bosta Torok ta Kreta ħarbu minn Kreta minħabba l irvellijiet u marru jgħixu fit Turkija f Rodi fis Sirja fil Libja u f inħawi oħra Sal 1900 11 tal gzira kienu Musulmani Dawk li kien fadal ġew rilokati fl iskambju tal popolazzjoni tal 1924 bejn il Greċja u t Turkija Matul l Għid tal 1770 inbeda rivolta kontra t tmexxija Ottomana fi Kreta li nbdiet mill flotta ta Orlov li qatt ma waslet għad destinazzhjoni tagħha Daskalogiannis eventwalment ċeda lill awtoritajiet Ottomani Matul il gwerra Griega għall indipendenza is Sultan għadda t tmexxija ta Kreta f idejn il mexxej tal Eġittu bi skambju għall appoġġ militari tiegħu Sussegwentement Kreta tħalliet barra l istat Grieg il ġdid li ġie stabbilit skont il Protokoll ta Londra tal 1830 L amministrazzjoni tagħha f idejn Muhammad Ali ġiet ikkonfermata fil Konvenzjoni ta Kutahya tal 1833 izda t tmexxija Ottomana diretta ġiet stabbilita mill ġdid mill Konvenzjoni ta Londra tat 3 ta Lulju 1840 Heraklion kienet imdawra bi swar u b bastjuni għoljin u sas seklu 17 ġiet estiza lejn il Punent u lejn in Nofsinhar L izjed zona lussuza tal belt kienet in naħa tal Grigal fejn kien ikun hemm l elit Il belt kienet ingħatat isem ieħor taħt it tmexxija tal Ottomani il belt vojta Il politika urbana li l Ottomani applikaw għal Candia kienet maqsuma fi tnejn L ewwel approċċ kien dak tal għotjiet reliġjuzi B hekk l elit Ottomani kellhom jikkontribwixxu għall kostruzzjoni u għar riabilitazzjoni tal belt irvinata L approċċ l ieħor kien li tizdied il popolazzjoni u li jizdied id dħul urban permezz tal bejgħ tal proprjetajiet urbani Skont 2001 kien hemm bosta rekords ta tranzazzjonijiet tal proprjeta immobbli matul it tmexxija Ottomana Fil belt vojta il minoranzi ngħataw drittijiet ugwali fix xiri tal proprjeta Il Kristjani u l Lhud ukoll setgħu jixtru u jbigħu fis suq tal proprjeta immobbli Ir Rewwixta ta Kreta tal 1866 1869 jew ir Rivoluzzjoni l Kbira ta Kreta bil Grieg Krhtikh Epanastash toy 1866 kienet rewwixta ta tliet snin kontra t tmexxija Ottomana it tielet u l ikbar f sensiela ta rewwixti bejn l aħħar tal Gwerra Griega tal Indipendenza fl 1830 u l istabbiliment tal Istat indipendenti ta Kreta fl 1898 Avveniment partikolari li kkawza reazzjonijiet kbar fost il gruppi liberali tal Punent tal Ewropa kien l Olokawst ta Arkadi L avveniment seħħ f Novembru 1866 meta qawwa Ottomana kbira assedjat il Monasteru ta Arkadi li kien jintuza bħala l kwartieri ġenerali tar rewwixta Minbarra l 259 difensur tiegħu fil monasteru fittxew il kenn iktar minn 700 mara tifel u tifla Wara ftit jiem ta ġlied bla heda l Ottomani daħħlu fil monasteru F dak il mument il patri superjuri tal monasteru ta n nar lill porvli maħzuna fi ħdan il monasteru u kkawza l mewt tal biċċa l kbira tar ribelli u tan nisa u tat tfal li kien hemm fih Stat ta Kreta 1898 1908 Wara d diversi rewwixti fl 1841 fl 1858 fl 1889 fl 1895 u fl 1897 miċ ċittadini ta Kreta li riedu jingħaqdu mal Greċja is Setgħat il Kbar iddeċidew li jerġgħu jistabbilixxu l ordni u fi Frar 1897 bagħtu t truppi Sussegwentement il gzira kellha gwarniġjon bit truppi mir Renju Unit minn Franza mill Italja u mir Russja il Ġermanja u l Awstrija l Ungerija rtiraw mill okkupazzjoni fil bidu tal 1898 Matul dan il perjodu Kreta kienet immexxija minn kumitat ta ammiralli mill erba Setgħat l oħra F Marzu 1898 is Setgħat ħarġu digriet bil kunsens kawt tas Sultan li l gzira kellha tingħata l awtonomija taħt it tmexxija Ottomana fil futur qarib F Settembru 1898 il massakru ta Candia f Candia illum il ġurnata Heraklion ħalla iktar minn 500 Kristjan ta Kreta u 14 il uffiċjal tas servizz Brittaniku mejta minħabba attakki ta immigranti irregolari Musulmani B hekk l Ammiralli ordnaw it tkeċċija tat truppi u tal amministraturi Ottomani kollha mill gzira mossa li fl aħħar mill aħħar tlestiet għalkollox sal bidu ta Novembru Id deċizjoni li tingħata l awtonomija lill gzira ġiet infurzata u nħatar Kummissarju Għoli il Prinċep Ġorġ tal Greċja u ħa l kariga tiegħu f Diċembru 1898 Il bandiera tal Istat ta Kreta ntgħazlet mis Setgħat u l istilla l bajda tirrapprezenta t tmexxija Ottomana fuq il gzira Fl 1905 dizgwidi bejn il Prinċep Ġorġ u l Ministru dwar il kwistjoni tal enosis l unjoni mal Greċja bħall istil awtokratiku ta tmexxija tal Prinċep irrizultaw fir rewwixta ta Theriso u wieħed mill mexxejja kien Eleftherios Venizelos Il Prinċep Ġorġ irrizenja minn Kummissarju Għoli u ġie sostitwit minn Alexandros Zaimis eks Prim Ministru Grieg fl 1906 Fl 1908 wara li ħadu vantaġġ minn taqbid domestiku fit Turkija kif ukoll minn zjara ta Zaimis lil hinn mill gzira id deputati ta Kreta b mod unilaterali ddikjaraw l unjoni mal Greċja Meta faqqgħet l Ewwel Gwerra tal Balkani il gvern Grieg iddikjara li Kreta kienet saret territorju Grieg izda dan ma ġiex irrikonoxxut internazzjonalment qabel l 1 ta Diċembru 1913 Tieni Gwerra Dinjija Matul it Tieni Gwerra Dinjija fil gzira seħħet il Battalja ta Kreta f Mejju 1941 Il battalja inizjali ta 11 il jum kienet waħda mdemmija u fiha nqatlu jew indarbu iktar minn 11 000 suldat u ċittadini ċivili Bħala rizultat tar rezistenza qalila kemm mill forzi Alleati kif ukoll miċ ċittadini lokali ta Kreta il forza tal invazuri ġarrbet ħafna mwiet u Adolf Hitler ipprojbixxa li jsiru iktar operazzjonijiet fuq skala kbira bil paratruppi għall bqija tal gwerra Matul l okkupazzjoni inizjali u sussegwenti l iskwadri tat tiraturi Ġermanizi b mod regolari ġustizzjaw liċ ċittadini maskili bħala tpattija għall mewt tas suldati Ġermanizi iċ ċittadini ċivili kienu jinġabru għal għarrieda fil villaġġi lokali għall qtil tal massa bħal fil kaz tal Massakru ta Kondomari u l massakri ta Viannos Zewġ ġenerali Ġermanizi iktar il quddiem għaddew ġuri u ġew ġustizzjati għar rwoli tagħhom fil qtil ta 3 000 abitant tal gzira Wara l waqgħa tal fronti f postijiet oħra fl Ewropa il forzi Ġermanizi evakwaw il biċċa l kbira ta Kreta f Ottubru 1944 u ħallew zona li tinkludi lil Chania taħt okkupazzjoni Is sena ta wara l għada ta Jum VE il kumplament tal Ġermanizi taħt il Ġeneral Maġġur arrendew fi Knossos kontra l Ġeneral Maġġur Brittaniku Gwerra Ċivili Wara d Dekemvriana f Ateni ix Xellugin ta Kreta sfaw fil mira tal organizzazzjoni paramilitari tal Lemin l Organizzazzjoni Nazzjonali ta Rethymno EOR li wettqet attakki fil villaġġi ta Koxare u ta Melampes kif ukoll ta Rethymno f Jannar 1945 Dawk l attakki ma wasslux għal insorġenza fuq skala kbira kif kien il kaz fl art kontinentali Griega u l ELAS ta Kreta ma ċediex l armi wara t Trattat ta Varkiza Tregwa fraġli nzammet sal 1947 b sensiela ta arresti ta Komunisti notevoli f Chania u f Heraklion Imħeġġa minn ordnijiet mill organizzazzjoni ċentrali f Ateni il KKE vara insorġenza fi Kreta u dan immarka l bidu tal Gwerra Ċivili Griega fil gzira Fil Lvant ta Kreta l Armata Demokratika tal Greċja DSE tħabtet biex tistabbilixxi l prezenza tagħha f Dikti u f Psilorites Fl 1 ta Lulju 1947 il 55 ġellied tad DSE li baqgħu ħajjin ġew attakkati fin Nofsinhar ta Psilorites u l ftit membri tal unita li baqgħu ħajjin irnexxielhom jingħaqdu mal kumplament tad DSE f Lefka Ori Ir reġjun ta Lefka Ori fil Punent kien joffri kundizzjonijiet iktar favorevoli għall insorġenza tad DSE Fis sajf tal 1947 id DSE attakkat u serqet l Ajruport ta Maleme u l venda ta Chrysopigi u b kollox baqgħet b madwar 300 ġellied Iz zieda fl għadd ta ġellieda tad DSE flimkien mal falliment tal ħsad tal għelejjel fil gzira ħolqu problemi loġistiċi serji għall insorġenti Il Komunisti bdew jaħtfu l bhejjem u jikkonfiskaw l għelejjel u b hekk solvew il problema temporanjament Fil ħarifa tal 1947 il gvern Grieg offra amnestija ġeneruza lill ġellieda tal muntanji u tad DSE ta Kreta u bosta minnhom għazlu li jabbandunaw il ġlied armat jew imorru man nazzjonalisti Fl 4 ta Lulju 1948 it truppi tal gvern nedew offensiva fuq skala kbira fil Fondoq ta Samaria Bosta suldati tad DSE nqatlu fil ġlied filwaqt li dawk li baqgħu ħajjin tkissru f gruppi armati zgħar F Ottubru 1948 is segretarju tal KKE ta Kreta inqatel f attakk Sax xahar ta wara 34 ġellied tad DSE biss baqgħu attivi f Lefka Ori L insorġenza f Kreta gradwalment spiċċat fix xejn u l aħħar zewġ gruppi arrendew fl 1974 25 sena wara tmiem il gwerra fl art kontinentali Griega Referenzi Temp ta Kreta climatlas hnms gr Miġbur 2024 06 08 Petrou Alec Moustris John meteo gr Prognwseis kairoy gia olh thn Ellada meteo gr Prognwseis kairoy gia olh thn Ellada bil Grieg Miġbur 2024 06 08 Latest Conditions in Lentas Crete penteli meteo gr Miġbur 2024 06 08 WMO oscar wmo int Miġbur 2024 06 08

L-aħħar artikli
  • Ġunju 12, 2025

    St. Lawrence Spurs FC

  • Ġunju 08, 2025

    St. Lucia FC

  • Ġunju 10, 2025

    St. Michael School

  • Ġunju 13, 2025

    Sqallija

  • Ġunju 14, 2025

    Sport Club Corinthians Paulista

www.NiNa.Az - Studio

    Ikkuntattjana
    Lingwi
    Ikkuntattjana
    DMCA Sitemap
    © 2019 nina.az - Id-drittijiet kollha riservati.
    Copyright: Dadash Mammadov
    Websajt b’xejn li tipprovdi informazzjoni u qsim ta’ fajls minn madwar id-dinja.
    Fuq