Gjirokastër

Gjirokastër (bl-Albaniż: [ɟiɾoˈkastəɾ], bid-definittiv fl-Albaniż: Gjirokastra; bil-Grieg: Αργυρόκαστρο, trażlitterata Argyrókastro [ar.ʝiˈro.ka.stro]; bl-Aromanjan: Ljurocastru, Iurucasta jew Iurucast) hija belt fir-Repubblika tal-Albanija u s-sede tal-Kontea u tal-Muniċipalità ta' Gjirokastër. Il-belt tinsab f'wied bejn il-muntanji Gjerë u x-xmara Drino, madwar 300 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Iċ-ċentru storiku tal-belt huwa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li ġie deskritt bħala "eżempju rari ta' raħal Ottoman ippreservat sew, mibni mill-bdiewa l-kbar". Fuq il-belt hemm il-Fortizza ta' Gjirokastër, fejn kull ħames snin isir il-Festival Folkloristiku Nazzjonali ta' Gjirokastër. Il-belt hija r-raħal tat-twelid tal-eks mexxej Komunist Albaniż, , u tal-awtur .

Gjirokastër
Albanija
Amministrazzjoni
Stat sovran	Albanija
County of Albania	Kontea ta' Gjirokastër
Isem uffiċjali	Gjirokastër
Ismijiet oriġinali	Gjirokastër
Kodiċi postali	6001–6003
Ġeografija
Koordinati	40°04′33″N 20°08′20″E / 40.07583°N 20.13889°E / 40.07583; 20.13889Koordinati: 40°04′33″N 20°08′20″E / 40.07583°N 20.13889°E / 40.07583; 20.13889
Gjirokastër Gjirokastër (Albania)
Superfiċjenti	59 hectare
Għoli	190 mu 286 m
Demografija
Popolazzjoni	19,836 abitanti (1 Ottubru 2011)
Informazzjoni oħra
Kodiċi tat-telefon	084
Żona tal-Ħin	UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati	Sarandë ^(mul) , ^(en) , ^(en) u Patras
gjirokastra.org

Il-belt tissemma fir-rekords storiċi li jmorru lura għall-1336 bl-isem Grieg tagħha, Αργυρόκαστρο, Argyrókastro, bħala parti mill-Imperu Biżantin. Saret parti mid-djoċesi Kristjana Ortodossa ta' Dryinoupolis u Argyrokastro wara l-qerda ta' Adrianoupolis fil-qrib. Iktar 'il quddiem Gjirokastër ġiet ikkontestata bejn id-Despotat ta' Epiru u l-klan Albaniż ta' qabel ma għaddiet taħt it-tmexxija Ottomana għall-ħames sekli ta' wara (1417-1913). Matul l-okkupazzjoni Ottomana, Gjirokastër uffiċjalment kienet magħrufa bit-Tork Ottoman bħala Ergiri kif ukoll bħala Ergiri Kasrı. Matul il-konverżjonijiet għall-Iżlam fil-perjodu Ottoman u influss ta' konvertiti Musulmani mill-kampanja tal-madwar, Gjirokastër inbidlet minn belt b'maġġoranza Kristjana fis-seklu 16 għal waħda b'popolazzjoni Musulmana kbira sal-bidu tas-seklu 19. Gjirokastër saret ukoll ċentru reliġjuż ewlieni għas-Sufiżmu Bektashi. Maħtufa mill-Armata Ellenika matul il-Gwerer tal-Balkani tal-1912-1913 bis-saħħa tal-popolazzjoni Griega kbira tagħha, eventwalment ġiet inkorporata fl-istat indipendenti ġdid tal-Albanija fl-1913. Din il-mossa ma tantx kienet popolari mal-popolazzjoni Griega lokali, li rribellaw; wara diversi xhur ta' taqbid u rvelli, ir-Repubblika Awtonoma ta' Epiru ta' Fuq ġiet stabbilita għal ftit fl-1914 b'Gjirokastër bħala l-belt kapitali tagħha. B'mod definittiv ingħatat lill-Albanija fl-1921. Fis-snin iktar reċenti, fil-belt kien hemm protesti kontra l-gvern li wasslu għall-gwerra ċivili Albaniża tal-1997.

Flimkien mal-Albaniżi Musulmani u Ortodossi, il-belt tospita wkoll minoranza Griega sostanzjali b'komunità konsiderevoli Aromanjana. Flimkien ma' Sarandë, il-belt titqies bħala wieħed miċ-ċentri tal-komunità Griega fl-Albanija, u saħansitra hemm konsolat tal-Greċja.

Ismijiet u etimoloġija

Il-belt issemmiet għall-ewwel darba fir-rekords storiċi bl-isem Medjevali Argyrókastron (bil-Grieg Medjevali: Αργυρόκαστρον), kif imsemmi minn Ġwanni VI Kantakouzenos fl-1336. L-isem oriġina minn argyrón (bil-Grieg Medjevali: ἀργυρόν, letteralment "fidda"), u kástron (bil-Grieg Medjevali: κάστρον), derivata mil-Latin castrum, li tfisser "kastell" jew "fortizza"; għaldaqstant "kastell tal-fidda". Fil-kronaka Biżantina kien jintuża wkoll l-isem simili Argyropolýchni (bil-Grieg Medjevali: Αργυροπολύχνη, letteralment "raħal tal-fidda"). It-teorija li l-belt issemmiet għal isem il-Prinċipessa Argjiro, figura leġġendarja li dwarha l-awtur tas-seklu 19 kiteb ġrajja qasira u li dwarha Ismail Kadare kiteb poeżija fis-snin 60 tas-seklu 20, titqies bħala etimoloġija folkloristika, peress li l-prinċipessa jingħad li kienet tgħix ferm wara, fis-seklu 15.

Il-forma definittiva bl-Albaniż tal-isem tal-belt hija Gjirokastra, filwaqt li bid-djalett Albaniż Gheg, il-belt hija magħrufa bħala Gjinokastër; iż-żewġ ismijiet oriġinaw mill-isem bil-Grieg. F'sorsi tal-Punent, l-isem jiġi spellut b'diversi modi fosthom Girokaster u Girokastra. Bl-Aromanjan, il-belt hija magħrufa bħala Ljurocastru, Iurucasta jew Iurucast; filwaqt li bil-Grieg modern, il-belt hija magħrufa bħala Argyrókastro (Αργυρόκαστρο). Matul l-era Ottomana, il-belt kienet magħrufa bit-Tork bħala Ergiri.

Storja

Storja bikrija

Matul il-perjodu Elladiku Nofsani (2100-1550 Q.K.), ġiet imħaffra tumbata doppja fil-ħamrija f'Vodhinë, b'similaritajiet qawwijin għaċ-ċrieki funebri ta' Mycenae, li turi rabta komuni mal-poplu ta' Mycenae tan-Nofsinhar tal-Greċja. Il-perjodu Friġju tar-reġjun seħħ bejn madwar l-1150 Q.K. sa madwar it-850 Q.K. Hammond jargumenta li r-reġjun kien mimli b'mużajk ta' prinċipati żgħar Friġej, bil-prinċipat ta' Gjirokastër u r-reġjun tal-madwar biċ-ċentru f'Vodhinë. Fl-aħħar parti tal-perjodu, milli jidher kien hemm bidla tad-dinastija f'Vodhine.

L-evidenza arkeoloġika turi li matul Żmien il-Bronż, ir-reġjun kien abitat minn popolazzjonijiet li x'aktarx kienu jitkellmu djalett tal-Majjistral tal-Greċja. L-arkeologi sabu artefatti tal-fuħħar li jmorru lura għall-bidu ta' Żmien il-Ħadid, maħduma bi stil li tfaċċa għall-ewwel darba fl-aħħar ta' Żmien il-Bronż f'Pazhok, fil-Kontea ta' Elbasan, u li nstabu fl-Albanija kollha. L-iżjed abitanti bikrin li nstabu fdalijiet tagħhom fiż-żona madwar Gjirokastër kienu t-tribù tal-Kaonjani li kienu jitkellmu bil-Grieg, u li kienu jagħmlu parti mill-grupp tal-Epiroti. Fi żmien il-qedem, iċ-ċentru urban lokali kien jinsab fl-Antigonja, madwar ħames kilometri minn Gjirokastër fix-xatt oppost tax-xmara Drino.

Perjodu Medjevali

Is-swar tal-belt imorru lura għas-seklu 3. Il-ħitan għoljin tal-ġebel taċ-ċittadella nbnew mis-seklu 6 sa 12. Matul dan il-perjodu, Gjirokastër żviluppat f'ċentru kummerċjali ewlieni magħruf bħala Argyropolis (bil-Grieg Medjevali: Ἀργυρόπολις, li tfisser "Belt tal-Fidda") jew Argyrokastron (bil-Grieg Medjevali: Ἀργυρόκαστρον, li tfisser "Kastell tal-Fidda").

Il-belt kienet parti mid-Despotat ta' Epiru u ssemmiet għall-ewwel darba bl-isem ta' Argyrokastro minn Ġwanni VI Kantakouzenos fl-1336. F'dik is-sena Argyrokastro kienet fost il-bliet li baqgħu leali lejn l-Imperatur Biżantin waqt ribelljoni lokali tal-Epiroti favur Nikephoros Orsini-Doukas. L-ewwel tismija ta' gruppi nomadiċi Albaniżi saret fil-bidu tas-seklu 14, fejn kienu qed ifittxu mergħat ġodda u jħarbtu diversi insedjamenti fir-reġjun. Dawn l-Albaniżi kienu daħlu fir-reġjun u ħadu vantaġġ mis-sitwazzjoni wara li l-pesta s-sewda kienet fniet il-popolazzjoni lokali tal-Epiroti. Matul l-1386-1417, il-belt ġiet ikkontestata bejn id-Despotat ta' Epiru u l-klan Albaniż ta' John Zenevisi. Fl-1399 l-abitanti Griegi tal-belt ingħaqdu mad-Despotu ta' Epiru, Esau, fil-kampanja tiegħu kontra diversi tribujiet Albaniżi u Aromanjani. Fl-1417 saret parti mill-Imperu Ottoman u fl-1419 saret il-belt tal-kontea tas-Sanjak tal-Albanija. Matul ir-Rewwixta Albaniża tal-1432-1436, il-belt ġiet assedjata minn forzi taħt it-tmexxija ta' Thopia Zenevisi, iżda r-ribelli tilfu kontra t-truppi Ottomani mmexxija minn Turahan Bey. Fis-snin 70 tas-seklu 16, in-nobbli lokali Manthos Papagiannis u Panos Kestolikos, deskritti bħala rappreżentanti Griegi tal-jasar tal-Greċja u tal-Albanija flimkien mal-kap tal-Lega Mqaddsa, Ġwanni tal-Awstrija u diversi mexxejja Ewropej oħra, ippruvaw jidħlu għal taqbida armata kontra l-Ottomani, iżda din l-inizjattiva ma tat l-ebda frott.

Skont il-vjaġġatur Tork , li żar il-belt fl-1670, dak iż-żmien kien hemm 200 dar fi ħdan il-kastell, 200 fil-viċinat Kristjan tal-Lvant ta' Kyçyk Varosh (li tfisser viċinat żgħir barra mill-kastell), 150 dar fil-Byjyk Varosh (li tfisser viċinat kbir barra mill-kastell), u sitt viċinati oħra: Palorto, Vutosh, Dunavat, Manalat, Haxhi Bey, u Memi Bey, mifruxa fuq tmien għoljiet madwar il-kastell. Skont il-vjaġġatur, dak iż-żmien il-belt kellha madwar 2,000 dar, tmien moskej, tliet knejjes, 280 ħanut, ħames funtani, u ħames bereġ. Mis-seklu 16 sal-bidu tas-seklu 19, Gjirokastër minn belt Kristjana kważi għalkollox saret belt b'maġġoranza Musulmana billi l-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni urbana kkonvertiet għall-Iżlam, u kien hemm ukoll influss ta' konvertiti Musulmani li waslu mill-kampanja tal-madwar.

Modern

Fl-1811, Gjirokastër saret parti mill-Pashalik ta' Yanina, li dak iż-żmien kien immexxi mill-Albaniż Ali Pasha ta' Ioannina u ġiet ittrasformata f'fewdu semiawtonomu fil-Lbiċ tal-Balkani sa mewtu fl-1822. Fl-1833, ribelli Albaniżi ħakmu l-belt u wasslu biex il-gvern Ottoman jaqbel mat-termini tagħhom. Wara l-waqgħa tal-Pashalik fl-1868, il-belt saret il-belt kapitali tas-Sanjak ta' Ergiri. Fit-23 ta' Lulju 1880, kumitati tan-Nofsinhar tal-Albanija tal-Lega ta' organizzaw kungress fil-belt, fejn ġie deċiż li jekk iż-żoni b'popolazzjoni Albaniża tal-Imperu Ottoman jiġu ċeduti lill-pajjiżi ġirien, kienu se jirvellaw. Matul il-Qawmien Nazzjonali Albaniż (1831-1912), il-belt kienet ċentru ewlieni tal-moviment, u xi gruppi fil-belt jingħad li kienu jesponu ritratti ta' Skanderbeg, l-eroj nazzjonali tal-Albaniżi matul dan il-perjodu. Minn nofs is-seklu 19, Gjirokastër ikkontribwixxiet ukoll għall-Imperu Ottoman usa' permezz ta' individwi li kienu Kadıs (uffiċjali ċivili) u kienet ċentru importanti tal-kultura Iżlamika. Fil-bidu ta' Marzu 1908, il-binbashi ta' Gjirokastër ġie maqtul minn Çerçiz Topulli u s-segwaċi tiegħu. Il-pro-Albaniżi tal-belt, matul l-1909-1912, kien maqsuma bejn żewġ gruppi: il-liberali urbani li riedu jikkooperaw man-nazzjonalisti Griegi u Albaniżi li ffurmaw gruppi ġellieda fil-kampanja. Matul is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20, il-Musulmani li kienu jitkellmu bl-Albaniż kienu l-maġġoranza l-kbira tal-popolazzjoni ta' Gjirokastër, filwaqt li kien hemm biss ftit familji li kienu jitkellmu bil-Grieg.

Minħabba l-popolazzjoni Griega kbira tagħha, il-belt ittieħdet mill-Greċja matul l-Ewwel Gwerra tal-Balkani tal-1912-1913, wara li l-Ottomani rtiraw mir-reġjun. Madankollu, il-belt ingħatat lill-Albanija skont it-termini tat-Trattat ta' Londra tal-1913 u tal-Protokoll ta' Firenze tas-17 ta' Diċembru 1913.

Dawn l-avvenimenti xejn ma kienu popolari mal-popolazzjoni Griega lokali, u r-rappreżentanti tagħhom taħt Georgios Christakis-Zografos iffurmaw l-Assemblea Panepirotika f'Gjirokastër bħala protesta. L-Assemblea, mingħajr l-inkorporazzjoni fil-Greċja, talbet għall-awtonomija lokali jew għal okkupazzjoni internazzjonali minn forzi tas-Setgħat il-Kbar għad-distretti ta' Gjirokastër, Sarandë, u Korçë.

F'April 1939, Gjirokastër ġiet okkupata mill-Italja wara l-invażjoni Taljana tal-Albanija. Fit-8 ta' Diċembru 1940, matul il-Gwerra bejn il-Greċja u l-Italja, l-Armata Ellenika daħlet fil-belt u baqgħet għal perjodu ta' ħames xhur, qabel ma tilfet kontra l-Ġermanja Nażista f'April 1941 u l-belt reġgħet f'idejn il-kmand Taljan. Wara l-waqgħa tal-kmand Taljan fl-Armistizju ta' Cassibile f'Settembru 1943, il-belt ittieħdet mill-forzi Ġermaniżi u eventwalment ġiet irritornata lill-kontroll Albaniż fl-1944.

Ir-reġim Komunista ta' wara l-gwerra żviluppa l-belt bħala ċentru industrijali u kummerċjali. Ġiet elevata għall-istatus ta' belt mużew, peress li kienet il-belt fejn twieled il-mexxej tar-Repubblika Soċjalista tal-Poplu tal-Albanija, Enver Hoxha, fl-1908. Id-dar tiegħu ġiet ikkonvertita f'mużew.

It-tiġrif tal-istatwa monumentali tal-mexxej awtoritarju Enver Hohxa f'Gjirokastër minn membri tal-komunità Griega lokali f'Awwissu 1991 immarkat it-tmiem tal-istat b'partit wieħed. Gjirokastër ġarrbet problemi ekonomiċi kbar wara t-tmiem tat-tmexxija Komunista fl-1991. Fir-rebbiegħa tal-1993, ir-reġjun ta' Gjirokastër sar ċentru ta' kunflitt fil-beraħ bejn membri tal-minoranza Griega u l-pulizija Albaniża. Il-belt kienet partikolarment affettwata mill-kollass tal-1997 ta' skema piramidali kbira li wasslet għal nuqqas ta' stabbiltà għall-ekonomija Albaniża kollha. Il-belt ġiet fil-mira ta' ribelljoni kontra l-gvern ta' ; seħħew protesti vjolenti kontra l-gvern li eventwalment wasslu għar-riżenja ta' Berisha. Fis-16 ta' Diċembru 1997, id-dar ta' Hoxha ġarrbet xi ħsarat minħabba vandaliżmu, iżda sussegwentement ġiet irrestawrata.

Ġeografija

Il-muniċipalità attwali ġiet iffurmata permezz tar-riforma tal-gvern lokali tal-2015 bil-fużjoni tal-eks muniċipalitajiet ta' Antigonë, Cepo, Gjirokastër, Lazarat, Lunxhëri, Odrie u Picar, li saru unitajiet muniċipali. Is-sede tal-muniċipalità hija l-belt ta' Gjirokastër. Il-popolazzjoni totali tammonta għal 28,673 ruħ (skont iċ-ċensiment tal-2011), f'erja totali ta' 469.55 km² (181.29 mil kwadru). Il-popolazzjoni tal-muniċipalità preċedenti skont iċ-ċensiment tal-2011 kienet tammonta għal 19,836 ruħ.

Klima

Gjirokastër tinsab bejn l-artijiet baxxi tal-Punent tal-Albanija u l-artijiet għoljin fuq ġewwa, u b'hekk għandha klima sħuna sajfija tal-Mediterran, għalkemm (bħala mhu normali fl-Albanija), ikollha preċipitazzjoni ferm iktar qawwija mis-soltu għal din it-tipoloġija ta' klima.

Data klimatika dwar Gjirokastër
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja medja °C (°F)	9 (48)	11 (52)	13 (55)	18 (64)	23 (73)	28 (82)	32 (90)	34 (93)	27 (81)	23 (73)	15 (59)	11 (52)	20 (69)
Temp. medja ta' kuljum °C (°F)	5 (41)	6 (43)	7 (45)	12 (54)	16 (61)	20 (68)	23 (73)	24 (75)	19 (66)	14 (57)	10 (50)	6 (43)	14 (56)
Temp. baxxa medja °C (°F)	1 (34)	1 (34)	2 (36)	6 (43)	10 (50)	13 (55)	15 (59)	15 (59)	12 (54)	8 (46)	5 (41)	2 (36)	8 (46)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)	290 (11.4)	230 (9.1)	190 (7.5)	90 (3.5)	50 (2.0)	40 (1.6)	10 (0.4)	10 (0.4)	60 (2.4)	180 (7.1)	400 (15.7)	320 (12.6)	1,870 (73.7)
Medja ta' jiem ta' preċipitazzjoni (≥ 1 mm)	11	10	8	7	5	2	1	1	3	7	14	12	81
Umdità relattiva medja (%)	71	69	68	69	70	62	57	57	64	67	75	73	67
Sors: Weatherbase

Ekonomija

Primarjament Gjirokastër hija ċentru kummerċjali b'xi industriji, b'mod partikolari tal-produzzjoni tal-oġġetti tal-ikel, tal-ġlud u tat-tessuti. Dan l-aħħar fil-belt inbena suq agrikolu reġjonali fejn isir il-kummerċ lokali tal-għelejjel prodotti lokalment. Minħabba l-potenzjal tan-Nofsinhar tal-Albanija li tipprovdi prodotti mkabbra b'mod organiku, kif ukoll ir-relazzjoni tagħha mal-kontropartijiet Griegi fil-belt fil-qrib ta' , x'aktarx li s-suq jiġi ddedikat għall-biedja organika fil-ġejjieni. Madankollu, il-promozzjoni u l-kummerċjalizzazzjoni ta' dawn il-prodotti attwalment għad fadlilhom biex jilħqu l-istandards Ewropej. Il-Kamra tal-Kummerċ tal-belt, li nħolqot fl-1988, tippromwovi l-kummerċ maż-żoni tal-fruntiera mal-Greċja. Bħala parti mill-appoġġ finanzjarju mill-Greċja lill-Albanija, il-Forzi Armati Elleniċi bnew sptar fil-belt.

F'dawn l-aħħar snin, bosta djar tradizzjonali ġew rikostruwiti u s-sidien tagħhom ġew attirati lura fil-belt, u b'hekk it-turiżmu reġa' ħa r-ruħ bħala sors potenzjali ta' dħul għall-ekonomija lokali. Madankollu, xi djar tradizzjonali oħra għadhom mitluqa minħabba nuqqas ta' investment, abbandun jew rinnovazzjonijiet mhux xierqa peress li l-artiġjani lokali ma ġewx involuti f'dawn il-proġetti. Fl-2010, wara l-kriżi ekonomika tal-Greċja, il-belt kienet waħda mill-ewwel żoni fl-Albanija li batiet, peress li bosta emigranti Albaniżi fil-Greċja sfaw mingħajr impjieg u b'hekk kellhom jerġgħu jiġu lura fl-Albanija.

Infrastruttura

Gjirokastër hija moqdija mill-Awtostrada SH4, li tikkollegaha ma' Tepelenë fit-Tramuntana u mar-reġjun ta' Dropull, kif ukoll mal-fruntiera Griega, 30 kilometru fin-Nofsinhar mill-fruntiera Griega.

Edukazzjoni

L-ewwel skola fil-belt, skola tal-lingwa Griega, inbniet fl-1663. Ġiet sponsorjata minn merkanti lokali u ffunzjonat taħt is-superviżjoni tal-isqof lokali. Fl-1821, meta faqqgħet il-Gwerra tal-Indipendenza Griega, l-iskola nqerdet, iżda reġgħet infetħet fl-1830. Fl-1727 bdiet topera madrasa fil-belt, u ħadmet bla waqfien għal 240 sena sal-1967, meta ngħalqet minħabba r-Rivoluzzjoni Kulturali applikata fl-Albanija Komunista. Fl-1861-1862 ġiet stabbilita skola tal-lingwa Griega għall-bniet, appoġġata finanzjarjament mill-benefattur Grieg lokali Christakis Zografos. L-ewwel skola Albaniża f'Gjirokastër infetħet fl-1886. Illum il-ġurnata Gjirokastër għandha seba' skejjel tal-lingwa, żewġ skejjel sekondarji (waħda minnhom il-Liċeo ta' Gjirokastër), u żewġ skejjel vokazzjonali. Barra minn hekk, hemm ukoll żewġ skejjel sekondarji tal-lingwa Griega fil-belt.

Fil-belt hemm ukoll l-Università ta' Eqrem Çabej, li nfetħet fl-1968. L-università dan l-aħħar esperjenzat tnaqqis fl-ammont ta' studenti, u b'hekk id-dipartimenti tal-Fiżika, tal-Matematika, tal-Bijokimika, u tal-Edukazzjoni Preprimarja ma ffunzjonawx matul is-sena akkademika 2008-2009. Fl-2006, l-istabbiliment tat-tieni università f'Gjirokastër, li topera bil-lingwa Griega, ġie maqbul wara diskussjonijiet bejn il-gvernijiet tal-Albanija u tal-Greċja. Kien hemm attendenza ta' 35 student fl-2010, iżda l-programm edukattiv twaqqaf ħesrem meta l-Università ta' Ioannina fil-Greċja rrifjutat li tipprovdi l-għalliema għas-sena skolastika tal-2010 u l-gvern Grieg u l-fondazzjoni Latsis irtiraw il-finanzjament tagħhom.

Demografija

Bħala popolazzjoni Gjirokastër hija l-ikbar muniċipalità fil-Kontea ta' Gjirokastër. Skont l-INSTAT, abbażi taċ-ċensiment tal-2011, il-Muniċipalità ta' Gjirokastër kien stmat li kellha 28,673 resident (densità ta' 53.91 persuna/km2) li jgħixu f'6,919-il unità domestika, filwaqt li l-Kontea kollha kellha total ta' 72,176 abitant. Il-popolazzjoni tal-muniċipalità tinkludi l-popolazzjoni urbana u rurali fl-Unitajiet Amministrattivi tagħha fosthom: Antigonë; Cepo; Lazarat; Lunxhëri; Odrie u Picar. Il-belt ta' Gjirokastër stess għandha popolazzjoni residenti ta' 19,836 abitant li b'mod predominanti hija popolazzjoni urbana. Fi ħdan il-muniċipalità, il-popolazzjoni hija iktar mifruxa, b'16.76 % mill-età ta' 0 sa 14-il sena, 69.24 % minn 15 sa 64 sena, u 13.98 % ta' 65 sena jew iktar. Fir-rigward tal-belt stess, il-popolazzjoni kienet mifruxa wkoll, b'16.93 % mill-età ta' 0 sa 14-il sena, 70.27 % minn 15 sa 64 sena, u 12.78 % ta' 65 sena jew iktar.

Il-belt għandha popolazzjoni ta' 43,000 abitant. Gjirokastër tospita komunità etnika Griega li skont il-Human Rights Watch kienet tammonta għal 4,000 ruħ mit-30,000 abitant fl-1989, għalkemm kelliema f'isem il-Griegi sostnew li sa 34 % tal-belt hija Griega. Gjirokastër titqies bħala ċ-ċentru tal-komunità Griega fl-Albanija. Minħabba l-popolazzjoni kbira ta' Griegi fil-belt u fl-inħawi tal-madwar, hemm konsolat Grieg. Minoranzi iżgħar oħra fil-belt huma l-Aromanjani u r-Roma.

Reliġjon

Ir-reġjun kien parti mid-djoċesi Ortodossa tal-Lvant ta' Dryinoupolis, parti mill-veskovat metropolitan ta' Ioannina. Id-djoċesi ssemmiet għall-ewwel darba fid-dokumentazzjoni tas-sekli 10-11. Bil-qerda ta' Adrianupolis fil-qrib, is-sede ġiet ittrasferita lejn Gjirokastër bl-isem ta' Djoċesi ta' Dryinopoulis u Argyrokastron (bil-Grieg: Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου). Fl-1835 ġiet promossa għal veskovat metropolitan taħt il-ġurisdizzjoni diretta tal-Patriarkat Ekumeniku ta' Kostantinopli. Illum il-ġurnata, il-belt tospita djoċesi li hija parti mill-Knisja Ortodossa Awtoċefala tal-Albanija. Iż-żewġ knejjes eżistenti tal-belt ġew rikostruwiti fl-aħħar tas-seklu 18, wara l-approvazzjoni mill-awtoritajiet Ottomani lokali li rċevew tixħim kbir mill-komunità Ottomana lokali. Il-Katidral Ortodoss tat-"Trasfigurazzjoni tas-Salvatur" reġa' nbena fl-1773 fis-sit ta' knisja eqdem u jinsab fil-kwartieri tal-kastell.

Matul il-perjodu Ottoman Gjirokastër kienet ċentru sinifikanti għall-Ordni Bektashi tal-Musulmani Sufisti, speċjalment b'rabta mat-tifrix u mal-attività letterarja tiegħu. Fil-bidu tas-seklu 19, matul it-tmexxija ta' Ali Pasha, id-diplomatiku Brittaniku William Martin Leake, fil-vjaġġ tiegħu minn Vlorë lejn Gjirokastra u wara lejn it-territorju li llum jagħmel parti mill-Greċja, fid-djarju tiegħu jiddeskrivi l-wasla tiegħu fis-26 ta' Diċembru 1804, fir-reġjun ta' Derópoli, jew Dropull kif kien magħruf mal-Albaniżi lokali. Skontu, il-belt ewlenija tiegħu Gjirokastër kellha madwar 2,000 familja Musulmana u madwar 100 familja Kristjana. Min-naħa l-oħra, Libohovë, li dak iż-żmien kienet tagħmel parti mill-istess reġjun, kellha nofs dak l-ammont b'madwar 1,000 familja Musulmana u 50 familja Kristjana. Fl-1925, l-Albanija saret iċ-ċentru dinji tal-Ordni Bektashi Musulmana. Is-sede tagħha tinsab f'Tirana, u Gjirokastër kienet waħda minn sitt distretti tal-Ordni Bektashi fl-Albanija, biċ-ċentru fit-tekke ta' Baba Rexheb. Il-belt tospita popolazzjoni kbira ta' Bektashi u Sunniti. Storikament kien hemm 15-il tekke u moskea, li minnhom 13 kienu jiffunzjonaw fl-1945. Il-Moskea ta' Gjirokastër biss baqgħet teżisti sa żminijietna; it-12 l-oħra nqerdu jew ġew magħluqa matul ir-Rivoluzzjoni Kulturali tal-gvern Komunista fl-1967.

Skont iċ-ċensiment tal-2011, li qajjem xi dubji minħabba irregolaritajiet fil-proċedura u d-data affettwata minn bojkott, il-perċentwali tal-popolazzjoni lokali skont il-gruppi reliġjużi huma: l-Iżlam 42,3 %, il-Bektashi 5,3 %, l-Ortodossi tal-Lvant 14,6%, il-Kattoliċi Rumani 2,8 %, filwaqt li 35,2 % ma ddikjarawx xi reliġjon jew mhumiex reliġjużi. Skont id-data taċ-ċensiment tal-kontea ta' Gjirokastër (li tinkludi muniċipalitajiet oħra apparti Gjirokastër), kellha l-ogħla perċentwal ta' atei meta mqabbel mal-kontej l-oħra kollha fl-Albanija, b'Vlora fit-tieni post (6.3 % meta mqabbla ma' 6.01 %).

Kultura

Il-vjaġġatur Ottoman tas-seklu 17 Evliya Çelebi, li żar il-belt fl-1670, iddeskriva l-belt fid-dettall. Darba fost l-oħrajn, f'Ħadd minnhom, Çelebi sema' l-ħoss ta' vajtim, il-karba Albaniża tradizzjonali għall-mejtin, imwettqa minn kantant professjonali tal-vistu. Il-vjaġġatur tant ħass li l-belt kienet storbjuża li taha l-laqam ta' "belt in-newwieħa".

Ir-rumanz Kronaka fil-Ġebel (bl-Ingliż: Chronicle in Stone) tal-kittieb Albaniż Ismail Kadare jirrakkonta l-istorja ta' din il-belt matul l-okkupazzjoni Taljana u Griega fl-Ewwel Gwerra Dinjija u fit-Tieni Gwerra Dinjija. Barra minn hekk, jiddeskrivi wkoll id-drawwiet tan-nies ta' Gjirokastër.

Meta kellu 24 sena, il-kittieba Albaniża kitbet ġabra ta' 80 paġna ta' għaxar ġrajjiet ta' proża għaż-żgħażagħ bid-djalett tagħha ta' Gjirokastër: As my old mother tells me (bl-Albaniż: Siç me thotë nënua plakë), Tirana, 1941. Il-ktieb jirrakkonta d-diffikultajiet ta' kuljum tan-nisa ta' Gjirokastër, u jiddeskrivi d-drawwiet prevalenti tar-reġjun.

Gjirokastër, li tospita kemm il-kant polifoniku bl-Albaniż kif ukoll bil-Grieg, tospita wkoll il-Festival Folkloristiku Nazzjonali (bl-Albaniż: Festivali Folklorik Kombëtar) li jsir kull ħames snin. Il-festival sar għall-ewwel darba fl-1968 u sar l-aħħar fl-2021 għall-ħdax-il darba. Il-festival isir fil-Fortizza ta' Gjirokastër. F'Gjirokastër tiġi ppubblikata wkoll il-gazzetta bil-Grieg Laiko Vima. Stabbilita fl-1945, din kienet l-unika midja stampata permessa fir-Repubblika Soċjalista tal-Poplu tal-Albanija.

Attrazzjonijiet ewlenin

Il-belt inbniet fuq xaqliba madwar iċ-ċittadella, li tinsab fuq promontorju dominanti. Għalkemm is-swar tal-belt inbnew fis-seklu 3 u l-belt stess issemmiet għall-ewwel darba fis-seklu 12, il-maġġoranza tal-binjiet eżistenti jmorru lura għas-sekli 17 u 18. Id-djar tipiċi huma magħmulin minn struttura għolja tal-ġebel li tlaħħaq sa ħames sulari. Fihom turġien esterni u interni madwarhom. Jingħad li d-disinn tagħhom ġej mid-djar iffortifikati tal-kampanja li huma tipiċi fin-Nofsinhar tal-Albanija. Is-sular t'isfel tal-binjiet ikollu ċisterna u stalla. It-tieni sular ikollu kamra għall-mistednin u kamra għall-familja b'fuklar. Is-sulari l-oħra ta' fuq kienu jakkomodaw il-familji estiżi u kienu jkunu kkollegati b'turġien interni. Minn mindu Gjirokastër ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, għadd ta' djar ġew irrestawrati, għalkemm bosta oħra għadhom mitluqa.

Bosta djar f'Gjirokastër għandhom stil lokali partikolari li wassal biex il-belt tingħata l-laqam ta' "Belt tal-Ġebel", minħabba li l-biċċa l-kbira tad-djar antiki għandhom soqfa miksija b'ġebel ċatt. Wieħed jista' jara stil simili ħafna fid-distrett ta' Pelion fil-Greċja. Il-belt, flimkien ma' Berat, kienet fost il-ftit bliet Albaniżi li ġew ippreservati fis-snin 60 u 70 tas-seklu 20 mill-programmi ta' mmodernizzar tal-binjiet. Iż-żewġ bliet ingħataw l-istatus ta' "bliet mużew".

Il-Fortizza ta' Gjirokastër hija dominanti fuq il-belt u tiddefendi r-rotta strateġika importanti tul il-wied tax-xmara. Hija miftuħa għall-viżitaturi u fiha mużew militari b'ħafna artillerija u affarijiet li ntużaw matul ir-reżistenza Komunista kontra l-okkupazzjoni Ġermaniża, kif ukoll ajruplan tal-Forza tal-Ajru tal-Istati Uniti, li jfakkar it-taqbida tar-reġim Komunista kontra s-setgħat imperjalisti. Matul is-sekli 19 u 20 Ali Pasha ta' Ioannina u l-gvern tar-Re Zog I tal-Albanija żiedu xi binjiet fil-fortizza. Illum il-fortizza fiha ħames torrijiet u tospita torri tal-arloġġ, knisja, funtani, stalel għaż-żwiemel, u bosta affarijiet oħra. Il-parti tat-Tramuntana tal-kastell ġiet ikkonvertita f'ħabs mill-gvern ta' Zog u fiha nżammu l-priġunieri politiċi matul ir-reġim Komunista.

Gjirokastër tospita bazaar Ottoman antik li oriġinarjament inbena fis-seklu 17; inbena mill-ġdid fis-seklu 19 wara li ħa n-nar. Hemm iktar minn 500 dar ippreservati bħala "monumenti kulturali" f'Gjirokastër. Il-Moskea ta' Gjirokastër, li nbniet fl-1757, hija l-binja ewlenija fil-bazaar.

Meta l-belt ġiet proposta għall-inklużjoni fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988, il-Kunsill Internazzjonali dwar il-Monumenti u s-Siti u l-esperti lmentaw dwar għadd ta' binjiet moderni li kerrhu d-dehra taċ-ċentru storiku. Madankollu, iċ-ċentru storiku ta' Gjirokastër tniżżel fil-lista fl-2005, 15-il sena wara n-nominazzjoni oriġinali.

Sport

Il-futbol huwa popolari f'Gjirokastër: il-belt tospita l-Luftëtari Gjirokastër, klabb stabbilit fl-1929. Il-klabb ikkompeta f'tornej internazzjonali u attwalment jilgħab fis-Superliga Albaniża (sal-2006-2007 u mill-ġdid mill-2016). Il-logħbiet tal-futbol jintlagħbu fil-Grawnd ta' Gjirokastër, li jesa' sa 8,400 spettatur.

Sit ta' Wirt Dinji

Iċ-ċentri storiċi ta' Berat u ta' Gjirokastër ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2005 b'modifiki sinifikanti fl-2008.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".

Relazzjonijiet internazzjonali

Gjirokastër hija ġemellata ma':

• , l-Italja
• , Kosovo
• , Kosovo
• , l-Italja

Residenti notevoli

• Ali Alizoti, politiku tas-seklu 19
• Fejzi Alizoti, Prim Ministru interim tal-Albanija fl-1914
• Kyriakoulis Argyrokastritis (?−1828), rivoluzzjonarju tal-Gwerra Griega tal-Indipendenza
• Arjan Bellaj, plejer tal-futbol irtirat u membru tat-tim nazzjonali tal-futbol tal-Albanija
• Elmaz Boçe, firmatarju tad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Albaniża u politiku
• Bledar Devolli (twieled fl-1978), plejer tal-futbol
• Georgios Dimitriou, awtur tas-seklu 18
• Ioannis Doukas, pittur tas-seklu 19
• Vangjel Dule, rappreżentant tal-minoranza Griega fil-politika Albaniża
• Rauf Fico (1881-1944), politiku
• Bashkim Fino, eks Prim Ministru tal-Albanija
• Christos Gikas, lottatur Grieg-Ruman
• Ramize Gjebrea, partiġjan tat-Tieni Gwerra Dinjija
• Gregorju IV ta' Ateni, studjuż u Arċisqof ta' Ateni
• Altin Haxhi, plejer tal-futbol internazzjonali u membru tat-tim nazzjonali tal-Albanija
• Veli Harxhi, firmatarju tad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Albaniża u politiku
• Fatmir Haxhiu, pittur
• Enver Hoxha (1908-1985), eks l-ewwel Segretarju tal-Partit Albaniż tax-Xogħol, u mexxej tal-Albanija Soċjalista
• Feim Ibrahimi, kompożitur
• Ismail Kadare (twieled fl-1936), rumanzier u poeta, rebbieħ tal-Man Booker International Prize tal-2005, tal-Prince of Asturias Award tal-2009, u tal-Jerusalem Prize tal-2015
• Mehmed Kalakula, politiku
• Xhanfize Keko, reġista
• Saim Kokona (twieled fl-1934), ċinematografu
• Albi Kondi (twieled fl-1989), plejer tal-futbol
• Eqrem Libohova, eks Prim Ministru tal-Albanija
• Sabit Lulo, politiku
• Bule Naipi, Eroj tat-Tieni Gwerra Dinjija
• Omer Nishani, Kap tal-Istat tal-Albanija mill-1944 sal-1953
• Arlind Nora (twieled fl-1980), plejer tal-futbol
• Bahri Omari (1889-1945), politiku
• Jani Papadhopulli, firmatarju tad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Albaniża u politiku
• Manthos Papagiannis, rivoluzzjonarju tas-seklu 16
• Xhevdet Picari, kmandant fil-Gwerra ta' Vlora
• Pertef Pogoni, politiku
• Baba Rexheb, mexxej reliġjuż Sufist Bektashi, qaddis u s-seba' Dedebaba tal-Ordni Bektashi
• Xhafer Sadik, ir-raba' Dedebaba tal-Ordni Bektashi
• Mehmet Tahsini, politiku u professur
• Bajo Topulli, nazzjonalist u ġellied
• Çerçiz Topulli, nazzjonalist u ġellied tas-seklu 20
• Takis Tsiakos (1909-1997), poeta Grieg
• Alexandros Vasileiou, merkant u studjuż Grieg
• Michael Vasileiou, merkant Grieg
• Mahmud Xhelaledini, politiku
• Arjan Xhumba, plejer tal-futbol irtirat u membru tat-tim nazzjonali tal-futbol tal-Albanija

Referenzi

1. ^ Kiel, Machiel (1990). Ottoman Architecture in Albania, 1385–1912. Beşiktaş, Istanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture. p. 138. ISBN 978-92-9063-330-3.
2. ^ Ward, Philip (1983). Albania: a travel guide. Oleander Press. ISBN 978-0-906672-41-9. p. 70.
3. ^ Giakoumis, Konstantinos (2010). "The Orthodox Church in Albania Under the Ottoman Rule 15th–19th Century". In Schmitt, Oliver Jens & Andreas Rathberger (eds). Religion und Kultur im albanischsprachigen Südosteuropa [Religion and culture in Albanian-speaking southeastern Europe]]. Peter Lang. p. 80.
4. ^ Canepari, Eleonora (29 September 2017). La ville et le plat pays (in French). Presses universitaires de Perpignan. pp. 175–181. ISBN 9782354122881.
5. ^ ^{a b} Ali, Çaksu (2006). Proceedings of the Second International Symposium on Islamic Civilisation in the Balkans, Tirana, Albania, 4–7 December 2003. Research Center for Islamic History, Art and Culture. p. 115.
6. ^ Giakoumis, Konstantinos (2010). "The Orthodox Church in Albania Under the Ottoman Rule 15th–19th Century". In Schmitt, Oliver Jens & Andreas Rathberger (eds). Religion und Kultur im albanischsprachigen Südosteuropa [Religion and culture in Albanian-speaking southeastern Europe]]. Peter Lang. pp. 86–87.
7. ^ Kokolakis, Mihalis (2003). Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι: χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820–1913) [The late Pashalik of Ioannina: Space, administration and population in Ottoman ruled Epirus (1820–1913) . EIE-ΚΝΕ. p. 52.
8. ^ Norris, Harry Thirlwall (1993). Islam in the Balkans: religion and society between Europe and the Arab world. University of South Carolina Press. p. 134.
9. ^ Pettifer, James (July 2001). The Greek Minority in Albania in the Aftermath of Communism (Report). Conflict Studies Research Centre. p. 5. ISBN 1-903584-35-3.
10. ^ Miller, William (1966). The Ottoman Empire and Its Successors, 1801–1927. Routledge. pp. 543–544. ISBN 978-0-7146-1974-3.
11. ^ Jeffries, Ian (2002). Eastern Europe at the turn of the twenty-first century: a guide to the economies in transition. Routledge. p. 87. ISBN 978-0-415-23671-3.
12. ^ Kallivretakis, Leonidas (1995). "Η ελληνική κοινότητα της Αλβανίας υπό το πρίσμα της ιστορικής γεωγραφίας και δημογραφίας [The Greek Community of Albania in terms of historical geography and demography. p. 25.
13. ^ Albania: from anarchy to a Balkan identity, Miranda Vickers, James Pettifer Edition, 2. illustrated reprint, Publisher C. Hurst & Co. Publishers, 1997 ISBN 1-85065-290-2, ISBN 978-1-85065-290-8 p. 187
14. ^ James Pettifer. "The Greek Minority in Albania in the Aftermath of Communism" (PDF). Camberley, Surrey: Conflict Studies Research Centre, Royal Military Academy Sandhurst. pp. 11–12.
15. ^ Country Profile: Bulgaria, Albania (bl-Ingliż). The Unit. 1996. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
16. ^ "Gjirokastra Conservation and Development". www.gjirokastra.org. Miġbur 2022-06-17.
17. ^ Giakoumis, Konstantinos (2003). "Fourteenth-century Albanian migration and the 'relative autochthony' of the Albanians in Epeiros. The case of Gjirokastër" (PDF). Arkivjat mill-oriġinal fl-2015-09-24. Miġbur 2022-06-17.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
18. ^ Tόμος 170 του Νεοελληνική Γραμματεία (24 November 2014). Ηπειρώτικαι αναμνήσεις. Pelekanos Books. ISBN 9789604007691.
19. ^ Sinani, Shaban; Kadare, Ismail; Courtois, Stéphane (2006). Le dossier Kadaré (bil-Franċiż). Pariġi: O. Jacob. p. 37. ISBN 978-2-7381-1740-3.
20. ^ The New Encyclopædia Britannica: Micropaedia. Chicago: Encyclopædia Britannica. 1993. p. 289. ISBN 0-85229-571-5.
21. ^ Hammond, N. G. L. (2006). "The Illyrians". In Boardman, John; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L.; Sollberger, E. (eds.). The Prehistory of the Balkans; the Middle East and the Aegean World, Tenth to Eighth Centuries B.C. (6 ed.). Cambridge University Press. p. 654. ISBN 0-521-22496-9.
22. ^ Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1976). Migrations and Invasions in Greece and Adjacent Areas. Noyes Press. p. 153. ISBN 978-0-8155-5047-1.
23. ^ Boardman, John (1982-08-05). The Prehistory of the Balkans and the Middle East and the Aegean World, Tenth to Eighth centuries B.C. Cambridge: Cambridge University Press. p. 223. ISBN 978-0-521-22496-3.
24. ^ The Cambridge Ancient History: pt. 1. The prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. Cambridge University Press. 1982. p. 284. ISBN 9780521234474.
25. ^ Cabanes, P. (1997). "The Growth of the Cities". Epirus: 4000 Years of Greek History and Culture. Ekdotike Athenon: 92–94. ISBN 9789602133712.
26. ^ Wilson, Wesley (1997). Countries & Cultures of the World: The Pacific, Former Soviet Union, & Europe. Chapel Hill, N.C: Professional Press. p. 149. ISBN 9781570873034.
27. ^ Dvornik, Francis (1958). The Idea of Apostolicity in Byzantium and the Legend of the Apostle Andrew. Cambridge: Harvard University Press. p. 219.
28. ^ Nicol, Donald M. (2010). The Despotate of Epiros 1267-1479: A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages. Cambridge University Press. pp. 114–115. ISBN 9780521130899.
29. ^ Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1976). Migrations and Invasions in Greece and Adjacent Areas. Noyes Press. p. 61. ISBN 978-0-8155-5047-1.
30. ^ Emin, Riza. ""Ethnographic and open-air museums"" (PDF).
31. ^ Imber, Colin (2006). The Crusade of Varna, 1443–45. Ashgate Publishing, Ltd. p. 27. ISBN 978-0-7546-0144-9.
32. ^ Vakalopoulos, Apostolos Euangelou (1973). History of Macedonia, 1354–1833. Institute for Balkan Studies. p. 195.
33. ^ Cini, Giorgio (1974). Il Mediterraneo Nella Seconda Metà Del '500 Alla Luce Di Lepanto (bit-Taljan). Leo S. Olschki. p. 238.
34. ^ "Gjinokaster, Albania Travel Weather Averages (Weatherbase)". Weatherbase. Miġbur 2022-06-07.
35. ^ ^{a b} Centre, UNESCO World Heritage. "Historic Centres of Berat and Gjirokastra". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-06-07.